Eibartik

Ohar bat, ezertan hasi aurretik

Euskal txorizaleontzat gogorarazpena:

• eBird euskaraz erabili dezakezu, txorizale, ebird.org weba, zein ebird appa) (ikus 2023ko iragarpena)
• eBird erdaraz erabili arren, txorien izenak euskaraz ikus ditzakezu.
• Euskal ornitologo talde zabal bat ari da lanean alor horretan, hau da, Munduko hegaztien izen arrunt ofizialak finkatzen eta gizarteratzen (ikus Batzorde Ornitologikoaren webgunean)

Euskarazko txorien izendegia osatzeko lanak

Iaz ere azaldu genuen bezala (v.2023), aurtengo urrian ere munduko hegaztien zerrenda ofizialak eguneratzeko ordua iritsi zaigu munduko txorizaleoi eta horretantxe jardun dugu azken egunotan Euskal Batzorde Ornitologikoak eta Itsas Enara Ornitologia Elkarteak.

Udazkenero eguneratzen da munduko hegaztien zerrenda ofiziala. Mundu mailako erreferentzia taxonomikoa diren Clements eta IOC zerrenda eguneratzen dira sistematikoki eta, horren ondorioz, sarean dauden hainbat plataformatakoak ere eguneratu beharra dago, adibidez Wikipediako edota eBird-eko zerrenda, munduko 11.150 espezieen kokapen taxonomikoa eta izen zientifikoa egokituz (post honen amaieran azalpen gehiago).

Eta izen zientifikoak eguneratzearekin batera, eBird plataformak izen arrunten zerrenda guztiak ere eguneratzen ditu, ingelesezkoekin hasi eta munduko 50 hizkuntza baino gehiagotan, tartean euskarazkoak.

Hartara, hegaztien zerrendak aldatu eta handitu ahala, hegaztien euskarazko izen arruntak ere egokitu egin behar dira etengabe eta baita izen berriak proposatu ere, orain arte euskarazko izenik izan ez duten espezie horientzat. Kontuan izan, orain gutxira arte, 500 txori espezie besterik ez zirela euskarazko izen arrunt espezifiko ofizial bat zeukatenak, munduan dauden 11.000 espezieen artean.

Arazo historiko hori gainditzeko, Euskal Batzorde Ornitologikoaren baitan lantalde txiki bat ari gara lanean 2020. urteaz geroztik gai horretan, besteak beste, hegaztien izenak finkatzeko irizpideak zehazten, familia eta genero mailako txostenak eta proposamenak egiten (ikus Jacanidae familiarena, adibiderako) eta, azken batean, munduko hegaztien izen arrunten gaia sakon aztertzen. Hiru dira lantalde horren helburu nagusiak:

1. Zerrendak egokitu urtero berritzen den taxonomia berrienera. 2024an, adibidez, enara ipurgorria 3 espezietan banatu da eta euskarazko izena eman behar izan zaie hirurei, Euskal Herrian ikusten denaren izen zientifikoa aldatzearekin batera (Cecropis rufula da, orain, Euskal Herrian ikusten dugun enara ipurgorria, "enara ipurgorri eurasiar" izendatu duguna).
   
2. Izen oker edo desegokiak identifikatu eta zuzendu. Esate baterako, 2024an munduko Anseriforme guztiak gainbegiratu eta egokitu ditugu, Elhuyarrek 2001ean egindako proposamenean oinarrituta.
   
3. Izenik ez duten txori espezieentzat proposamenak egin, Euskal Herritik hasi eta esparru geografikoa zabalduz (Iberiar Penintsula, Europa, Mendebaldeko Paleartikoa eta Mundua). Euskal Batzorde Ornitologikoaren webgunean dituzue orain arte hartutako erabaki guztien txostenak zuen esku.

Enara ipurgorri eurasiarra (Cecropis rufula), mundu mailako aldaketa taxonomikoaren ondorioz egokitu behar izan dugun izenetako bat.

2023ko eguneraketan argitaratu genituen gure lehenengo proposamenak eta aldaketak, eta orduantxe jaso genituen, esate baterako, txio erregetxo, papagai bulargris, zozo bekainzuri, mozolotxo eurasiar, hegatxabal adardun, buztanikara txukotkar, antzandobi nubiar edo leiotrix mokogorri bezalako izen berriak.

Azken urteotan egindako lanaren jarraipen gisa, 2024an euskarazko beste 300 espezie-izen inguru gehitu ditugu zerrendetara, beti proposamen bezala, Europako hegazti guztien euskarazko izendegia osatzeko asmoz. Horrela, azken izen batzuen faltan, gure kontinentean inoiz behatu diren 1100 txori espezieek dute dagoeneko euskarazko izen arrunta. Zerrendari azkenengo ikutuak eman eta Gabonak aurretik emango dugu lan guzti horren informazio zehatzagoa sare eta hedabideetan.

Laburbilduz, beraz, eBirdeko zerrenda eguneratu dugu eta hantxe aurkituko dituzu lantalde honek egin dituen proposamenak. Gainera, Txoriak.eus webgunean ere gehitu dugu datu-base osoa, euskal txoriburuek bilaketak egin ditzaten, erreferentziak bilatzeko edota proposamenak eransteko.

Matxardamoko beltza (Anastomus lamelligerus), Ciconiidae familiako 6 genero eta 20 espezieak izendatzeko egin ditugun proposamenen arteko bat.

2024ko eguneraketa taxonomikoa, urtero berritu behar baita munduko hegaztien zerrenda

Gorago aipatu dugun bezala, Clements eta IOC erakundeek urtero eguneratzen dute munduko hegaztien izendegia eta eBird plataforma ezagunak ere bere urteroko eguneraketa taxonomikoa egin du aste hauetan. Udazkenero egin ohi duen moduan, aurten ere bere plataformako espezie-izen guztien zerrendak eguneratu ditu, eta eBird plataformaren euskarazko atala daramagun taldekideok ere parte hartu dugu lan horretan.

Izan ere, Itsas Enara Ornitologia Elkartean zenbait urte daramatzagu dagoeneko eBirden euskarazko alderdia kudeatzen, bai webgunearen eta apparen interfazeak euskaratzen, bai munduko txorien euskarazko izendegia eguneratzen eta argitaratzen Cornellen zerbitzu guztietan (eBird, BOTW eta Merlin).

Aldaketa garrantzitsuena eguneraketa taxonomikoa izan ohi da. Urtero-urtero, urtearen lehenengo sei-hilabetekoan, hegaztien taxonomian aditu diren ikerlari eta erakundeek munduko espezie guztien errepasoa egiten dute, txorien sistematikan eta filogenian epe horretan izan diren ikerketak gainbegiratuz eta, alor horietan dagoen ezagutza berrian oinarrituta, munduan dauden hegazti espezie guztien zerrenda eguneratzen dute (izendegia eta hurrenkera).

Izan ere, kanpotik begiratuta kontrakoa dirudien arren, animalia-talde baten zerrenda ez da behin betikoa, eta uste baino aldaketa gehiago egiteko proposamenak izan ohi dira urtero ornitologoen aldetik. Espezie batzuk desagertutzat eman daitezke, beste batzuk 2-3 espezietan banatu ikerketa genetikoen ondorioz, beste batzuen kokapen taxonomikoa aldatu egiten da (gehienetan genero-izenean aldaketak eraginez, beste batzuetan baita familia mailakoak ere).

Aurtengo ehunka aldaketen arteko gehienak Asiako eta Ozeaniako txori-taldeetan gertatu dira, baina Europako eta Euskal Herriko zenbait espezie ezagunen taxonomia ere aldatu da. Esate baterako, hasieran aipatu dugun moduan, enara ipurgorria 3 espezietan banatu da eta Euskal Herrikoaren izen zientifikoa aldatu egin da (Cecropis rufula deitzen da orain), garai bateko 3 txoka txiki espezieak (Acanthis flammea, A. hornemanni eta A. cabaret) espezie bakarrean bateratu dira (A. flammea) eta orain arteko hontz zuria (Tyto alba) 6 espezietan banatu da. Ikusten duzuenez, espezie arruntetan ere gertatzen dira aldaketa taxonomikoak.

Etengabeko gainbegiratze eta berrantolatze horren ondorioz, beraz, munduan dauden 11.150 txori espezieen zerrenda aldatu egiten da (neurri batean) urtero-urtero eta ornitologiaren munduko Plataforma eta ikerlari guztiek zerrenda horietara egokitu beharra daukate, Cornell Unibertsitateak kudeatzen duen eBird Plataformak, adibidez.

Erreferentziazko zerrenda taxonomiko bakarrerantz

Kontu hau konplikatze aldera, ornitologoen artean ez dago erabateko batasunik eta mundu mailan erreferentziazko 3 zerrenda erabiltzen dira, eta horietako 2 urtero eguneratzen dira, Clements zerrenda eta IOC zerrenda.

Zorionez, azkenaldian lantalde zabal bat sortu da International Ornithologists' Union erakundearen barruan, Working Group Avian Checklist izenekoa, eta dagoeneko pare bat urte daramatzate elkarlanean erreferentziazko zerrenda bakarra osatzeko. Benetan berri pozgarria, hemendik epe laburrera munduko txorizale, ornitologo eta erakunde guztiak zerrenda bakar horren arabera antolatuko baikara.

Itsas enara hegalzuria (Chlidonias leucopterus), 2024ko udazkenean Euskal Herrian izan dugun ezohiko bisitaria, Salburuan igaro baititu zenbait aste Europa ekialdeko espezie honek.

Mitxelekote ederra da Apolo tximeleta (Parnassius apollo). Tamaina ertain-handikoa, 60-80 mm ingurukoa, hego zuriak ditu, orban beltz eta gorriekin (gorriak atzeko hegoetan; hegan dagoela bakarrik ikusten zaizkio). Gorputza iletsua da eta antenak beltzak.

Mendi inguruneetako espeziea da eta 800 - 2.300 metro arteko altueran bizi da, hantxe aurkituko duelako beretzat egokia den habitata: harkaiztiak, larreak eta, batez ere, mendiko belardi irekiak. Ezinbesteko du inguruan Sedum sp. generoko landareak izatea, horixe baita tximeleta honen beldarraren elikagai nagusia. Helduek maiatza eta uztaila bitartean egiten dute hegan (lekuaren, garaieraren eta sasoiaren arabera) eta loreetako nektarra xurrupatuz elikatzen dira.

Eremu zabalean bizi den arren, Europa eta Asiako mendilerro nagusietan, gero eta urriagoa da, bizitzeko behar duen habitata desagertzen ari delako. Horregatik egin zigun ilusio berezia Pirinioetan geundela kapelean pausatu zitzaigunean, lasai-lasai, bideo eta argazkiak ateratzeko baimena emanik.

Esan bezala, gure inguruko mendilerro gehienetan aurkituko dugu, Pirinio, Alpe, Karpato eta abarretan. Euskal Herriari dagokionez, Pirinioetan ez ezik, Araba, Nafarroa eta Gipuzkoa arteko mendilerroetan ere ikus daiteke, Aizkorriko Parke Naturalean, adibidez, betiere 800 metrotik gorako altueran.

Irudietako alea Tena ibarrean ikusi genuen, 2.000 metroko garaierara, Anayet mendiaren magalean.

IUCNren Zerrenda Gorrian "Ia mehatxatua" gisa sailkatuta dago, bere populazioak nabarmen murriztu direlako azken hamarkadetan. Habitat galera eta klima aldaketa dira bere mehatxu nagusiak eta Europar Batasunean babestutako espeziea da

Apolo tximeleta (Parnassius apollo), Tena ibarrean.

Apolo tximeleta (Parnassius apollo), Tena ibarrean.

Pyrenaica aldizkaria irakurtzen ari nintzela jakin nuen Aragoi aldean "china chana" darabiltela "lasai-lasai, poliki-poliki" adierazteko. Sarean begira, hainbat aipamen daude, baita musika-talde bat ere, eta aldaera dialektologikoren bat ere bai, chino-chano adibidez.

Archivo de filología aragonesa (AFA) aldizkarian halaxe dator: Martínez (1997) recoge china-chana con el significado de 'lentamente, sin parar'; Andolz (1992), china chana 'despacito, poco a poco, refiriéndose únicamente al andar'. Es una expresión muy usada en todo Aragón, pero muy especialmente en el Alto Aragón.

Eta Aragoiko hori entzun bezain azkar etorri nintzen ni nirera, Eibarko txiri-txiri adberbiora. Nahiko esamolde arrunta izan da gure herriko hizkeran eta ingurukoetan (mendebalde guztian, seguru asko). Bergarako hiztegian txirri-txirri eta txarra-txarra aldaerak azaltzen dira eta Eibarren txara-txara zein txiri-txara aldaerak ere baditugu. Orotariko hiztegiak eta Labayru hiztegiak ere jasoa dute txiri-txiri, Eibarko aipamena eginez.

Horiez gain, badugu euskara batuan leku handiagoa duen antzeko beste forma bat, tirriki-tarraka (Eibar aldean txirriki-txarraka) esangura berdinarekin (despacio, lentamente; arrastrando los pies).

Tira, besterik gabe, china-chana hori entzun eta gure txiri-txiri, txiri-txara ekarri didala gogora.

Aragoiko "china chana" egituraren inguruan hauxe dio, esate baterako, Ignacio Fríasek: "estamos en presencia de una estructura típicamente ideofónica cuya capacidad expresiva viene dada por la reduplicación y la alternancia vocálica".

Etimologikoki lotuta egon ez arren, seguru asko prozesu berdinak sortutako elementuak dira, euskaraz ditugun beste askoren antzera (firin-faran, kili-kolo, txipli-txapla, mara-mara eta beste dozenaka).

Eta ezin artikulu hau amaitu Eibarko aho-korapilo moduko hau aipatu gabe, ehiza munduarekin lotutakoa eta bizpahiru aldaera dituena. Hemen adibide batzuk:

• txiri-txiri, txara-txara, txitxittara txarara ('poliki-poliki txirtatara txarara', txirtak ehizatzera)
• txiri-txira, txiri-txara, txorittara txarara
• txiri-txiri txara txikira txorittara (T. Etxebarriaren Lexikoian)
• Behin batian nindoiala txiri-txiri txorittara, Txara txikittik berihala... (T. Etxebarriak Ibiltarixanak liburuan)

2004ko uztailean ipini genuen martxan Euskal Herriko lehenengo Blog komunitatea izan zena, https://eibar.org/blogak komunitatea. Hasierako probak egin ondoren, uztailaren 17a da nolabaiteko "urtebetetze ofizial" orduan eman genuelako Bloga kudeatzen ikasteko ikastaroa. 15 lagun inguru elkartu ginen CodeSyntaxen bulegoan, Luistxo Fernandez irakasle zela.

Ikasleak, berriz, Oier Gorosabel, Mikel Larreategi, Ander Arroitajauregi, Leire Narbaiza, Joseba Zabala, Oier Araolaza, Iban Arantzabal, Imanol Trebiño, Luis Alberto Aranberri Amatiño, Xabier Mendiguren, Asier Sarasua, Mikel Iturria, Joseba Etxarri, Iñaki Zugasti, Gari Araolaza eta Felix Elortza.

Horko erdion blogak oraindik bizirik samar daude gaur egun ere EibarOrg-en bertan; eta beste pare batenak EibarOrg-etik kanpo. Bidean joan zaizkigunak ere badira pare bat (Fernando, Imanol, Felix); baita blogintza probatu eta utzi dutenak ere. Denbora honetan 40 blog inguru sortu dira EibarOrg plataforman eta 15.000 post idatzi ditugu denon artean, euskara hutsean. Hori ere bai baitzen 2004an gutako askoren nahia, Interneten euskarazko edukia sortzen laguntzea. Tira, gure harritxoa jarri dugu.

Orain dela 10 urte idatzi nuen Eibartarrak posta-zerrendaren, EibarOrg elkartearen eta gure blog-komunitatearen historia labur bat. Harrezkero ez da aldaketa handirik egon, sare sozialen tirania baizik ez. Asko laburbilduz, 1998an Eibartarrak posta-zerrenda sortu zen. 1998-2000 tartean webgune probisional estatiko bat izan zen Eibar.org-en lehen bertsioa. 2000. urtean, Eibar.org Elkartea sortu zen eta, zopen garatutako webgune dinamiko batera eraldaketa egin ondoren, 2004an gure blog-komunitate hau sortu zen.

Tirriki-tarraka bada ere, 20 urteren ondoren oraindik ere bizirik jarraitzen du gure blogari plataformak. Ez sasoi bateko bizitasunarekin, jakina, baina oraindik ere astean 8-10 artikulu kaleratuz. Azkenengo hilabetean, esate baterako, 40 artikulu argitaratu ditugu denon artean. Ez da gutxi, lehenengoak izan eta 20 urtez eustea.

Hortaz, zorionak guri, zorionak https://eibar.org/blogak komunitateari!

Izenak ez du oraingoan sekreturik ezkutatzen: handia bezain beltza da Euskal Herriko bareen artean ezagunena den Arion ater baretzar beltza.

Tarteka ale arreak ere ikus daitezke (beherago argazkia), baina gure basoetako ibileretan aurkitzen ditugunak gehientsuenak bel-beltz sakonak izan ohi dira eta luzeak, 10 cm-tik gorakoak (beldurtu eta uzkurtzen ez diren bitartean, behinipehin).

Ohiturei dagokienez, espezie gautarra da gehienbat, baina eguraldi heze edo euritsuarekin egunez ere erruz ikus daiteke, baita udan ere, hara-hona, beti oso aktibo, landare hondarrak karraskatzen ari delarik. Hermafrodita da (gaztetan arra eta zahartzean emea) eta eme bilakatzean 20-50 arrautza inguru jartzen ditu basoan aurkitzen dituen zirrikituetan (harri artean, zoruan, zur ustelean eta abar).

Toloño mendilerroan egin genuen azkenengo mendi-bueltan dozena inguru ikusi genituen, denak ere beltzak, sendo-sendoak eta oso aktiboak. Gure zaratarekin beldurtu eta kiribildu zen hauxe, adibidez, beste garai bateko animalia edo dinosauroen itxura hartu zuena ;)

Baretzar beltza (Arion ater), bare arrunta.

Baretzarra, neumostoma (arnasketa zuloa) agerian duela, buruaren eskuin aldean.

Arion ater barea hermafrodita da, bare guztiak bezalaxe. Hau da, arra eta emea da, baina ez aldi berean (hasieran arrak dira eta zahartzean eme bilakatzen dira).

Arion ater espezieko alerik gehienak beltz-beltzak izan arren, badira morfo arrea dutenak ere. Esango nuke Euskal Herrian ez direla arrotzegiak ere. Argazkiko hori Kalamuako magal azpiko iturrian aurkitu genuen 2024ko uztailaren 24an.

Txorizaleen artean "mega" deitzen zaie ikusteko oso-oso gaitz diren espezieei, ingelesezko megararity eta gaztelaniazko megarareza hitzen laburduraz. Bada, 2023ko udazken hasieran 3 mega pilatu zitzaizkigun Euskal Herrian, erabat-erabat ezohiko dena.

Neurri handi batean txorizale kopurua eta txorizale horien ezagutza areagotzearen ondorio dela esango nuke. Esfortzua handitzearen ondorio zuzena, alegia, lehen baino gehiago garelako eta lehen baino gehiago gabiltzalako txoriketan. Ondorioz, gero eta ohikoagoa da espezie arraroak detektatzea edozein lurraldetan. Halarik ere, albiste da mega horietako hiru ikusi izana Euskal Herrian eta hain denbora gutxian.

Sasi-txori txikia, Iduna caligata

Lehenengoa David Santamariak aurkitu eta identifikatu zuen Jaizkibelen iraila hasieran, Asiako eskualde epeletan bizi den sasi-txori txikia (Iduna caligata). Txori marroi argi hau oso gutxitan ikusi ahal izan da Europa mendebaldean eta hauxe izan da Euskal Herrian ikusi den lehenengo aldia. Bizpahiru egun iraun zituen Jaizkibelgo Justiz inguruan eta hainbat txorizalek ikusi ahal izan zuten, desagertu zen arte. Juankar Andresek argazki ederrak jaso zituen bere blogean.

Martin handi iparramerikarra, Megaceryle alcyon

Hurrengo ezustekoa Lekeitiotik jaso genuen. Sergio Paganek aurkitu zuen irailaren 16an eta Jon Zubiaurrek identifikatu irailaren 25ean: ez sinestekoa, martin handi iparramerikar bat (Megaceryle alcyon) geneukan Lekeitioko itsasadarrean, araztegi pareko paduran. Kanada eta Mexiko artean bizi den martin arrantzale hau oso-oso gutxitan behatu ahal izan da Europan eta, gehienetan, Islandiaraino eta Erresuma Baturaino bakarrik heldu ahal izan da, haizeteek bere lurraldetik bultzatuta. Euskal Herrian lehenengoz behatu da, noski. Eta oso ondo ikuskatzeko aukera izan genuen euskal txorizale guztiok, erabat etxekotu baitzen Lekeitioko hezegunera. Azaro hasieran oraindik ere bertan zegoen eta ehunka ornitologo pasa ziren martin arrantzale handi eta eder hau ikustera. Herrian ere albiste izan zen txoriburuen joan-etorri zoroa.

Urre-birigarroa, Zoothera aurea

Aurrekoak gutxi ez eta urriaren 24an beste behaketa berezi baten berria zabaldu zen euskal txorizaleon foroetan: urre-birigarroa (Zoothera aurea) ikusi zuen ornitologo talde batek Organbidexkako lepoan, Zuberoan. Hau ere Asiako espeziea, sasoi honetan Indonesia aldean egon behar zena, baina... hara! Euskal Herrian bigarrengoz ikusia, baina lehenengoz bizirik. Aurreko alea Mallabian hil zuten ehiztari batzuek; orduan ere Juankar Andresek jaso zuen berria.

..........

Argazkiak Wikipediakoak dira:

• Sasi-txoria, Alexandronikos
• Martin handia, Teddy Llovet
• Urre-birigarroa, Alnus

Ama lorezalea dugu. Beregandik jaso dugu zaletasun hori eta lore-landareen inguruan dakigun apurra. Eta gogoratzen dudan umetako lehenengo oroitzapenen artean dago Eibartik Elgoibarrera gindoazela amaren ahotsa, "han glizinia loran".

Eibarko irteeran dago Apalategi-Maltzaga ingurua, Elgoibar eta Soraluzerako bidean (Donostia-Gasteizerakoan, alegia), eta, udaberriro, handik pasatzerakoan, hantxe loratu zaigu parean glizinia erraldoi bat, azkenengo 40-50 urteetan barrena.

Glizinia Apalategi aldean (2024ko udaberrian).

Umetan Apalategiko errota zaharraren horma-hondarrak estaltzen zituen, Ego erreka bazterrean. Nork ekarriko zuen bertara? Apalategiko antzinako ugazabak haziko zuen? Txoriren batek ekarriko haziak non edo nondik?

Edozelan ere, hantxe zegoen glizinia morea 1975 ingururako, Apalategiko errotan.

Aspaldi eraitsi zituzten errotaren hondarrak (eta Eltzartzako biribilgunera eraman errotarriak) errepidea zabaltzeko, baina gliziniak aurkitu zuen irtenbiderik: Maltzagako tunelaren buruan loratu zen lehenengo eta Apalategi-Maltzaga artean ondoren.

Hantxe dago oraindik ere, errepide zaharrean goazenon ibilerak zaintzen.

Glizinia Maltzagako tunelburuan (2024ko udaberrian).

Eltzartzagako garai bateko zubiaren aztarnak (goiko partea bakarrik gorde zen, oin guztia berria da) eta Apalategiko errotatik jasotako errotarriak. Gaur egun Eibarko Azitaingo irteerako biribilgunean daude, 2000ko hamarkadan (?) egindako lanen ostean.

Albiste izan zen maiatz hondarrean Zarautz eta Getaria aldean ikusi zen marrazo handia. Gure inguruan ez gaude ohituta hain gertutik ikustera eta harrigarria izan zen Zarauzko hondartzan eta Getariako kaian ikustea 3-4 metro luze zituen ale hau (emea, antza).

Cetorhinus maximus espezieko marrazo erraldoia zen Gipuzkoan ikusitako hau, herriaren arabera kolaio (Hondarribia aldean...) edo arrainbeltz (Zarautz-Getarian...) izenez ezaguna, eta gure kostaldeko arrainik handiena dena (eta munduko bigarrena). Alerik handienek 10 metro luze eta 4 tona har ditzakete. Oso arrain lasai eta baketsuak dira, gizakiarentzat inolaz ere arriskutsuak, eta baleen antzera elikatzen dira, itsasoko ura iragaziz eta animalia txikiak janez.

Arrainbeltza (Cetorhinus maximus). Iturria: Wikipedia, CC-BY-SA.

Zarauzko hondartzan ikusi zen lehenengoz maiatzaren 26an, Zarauzko Gukan irakur daiteke albistea eta ikusi bideoa. Getariako portu barruan ikusi zen ondoren eta biharamonean hilda aurkitu zuten urpekari batzuek Getariko moila kanpoan. Albistea eta bideoa ETBn dituzue. Kostaldera hurreratzen diren marrazo eta zetazeo askoren kasua izaten da hau, makal eta gaixorik daudelako hurreratu lehorrerantz eta berehala hiltzea.

Orain oso gainbehera dagoen arren, duela gutxira arte nahiko ugaria zen gure itsasoan eta arrantzaleen artean oso ezaguna zen marrazo hau. Herriaren arabera arrainbeltz edo kolaio izenez ezagutzen dute arrantzaleek (badirudi Bizkai aldean marmoka-arrain izena ere hartzen duela, baina ez daukat erabat baieztatuta). Hemen Zarauzko artxiboan gordetako 2 argazki, 1925ean harrapatu zuten arrainbeltz batena, 1950-1960 arte nahiko ohikoa izaten zelako arrainbeltzak kai barrura sartzea, aurten gertatu den bezala. Emilia Amilibiaren eta Xanti Iruretagoienaren lagapenak dira argazkiok, Zarauzko artxiboan gordeak.

Arrainbeltza (Cetorhinus maximus) Zarautzen, 1925. Iturria: Zarauzko udal artxiboa.

Esan bezala, arrainbeltz edo kolaioak oso ezagunak izan dira euskal arrantzaleentzat eta lekukotasun ugari bildu izan da horien inguruan gure kostaldeko herrietan. Hona hemen, adibidez, Ahotsak.eus webgunean entzun daitekeen Getariako lekukotasuna.

Arrainbeltza (Cetorhinus maximus)

(Wikipediatik jasotako informazioa)

Arrainbeltza, marrazo erraldoia edo kolaioa (Cetorhinus maximus) ur gaziko arrain kartilaginosoa da. Gure itsasoan aurkitu dezakegun arrainik handiena da, eta munduko bigarren handiena, marrazo balearen (Rhincodon typus) ostean, 10 metro luze izatera iritzi daiteke eta 4 tonelada izatera. Tamaina handi hori izan arren, oso arrain baketsua da, baleen antzera itsasoko ura iragaziz elikatzen baita, eta guztiz kaltegabea da gizakientzat. Oso toleranteak izan ohi dira gizakiekin eta normalean itsasoaren goi ertz aldean ibiltzen dira. Bizkaiko golkoan, XX. mendeko hasiera arte askoz ugariagoa zen eta gure arrantzaleek maiz arrantzatzen zuten. Gaur egun, bere populazioa nabarmenki jaitsi da, eta soilik ustekabean harrapatzen da. Bere urritasuna dela eta, nahiz eta jangarria izan, ez dago bere haragiaren merkatal eskaririk.

Bereziki deigarriak dira bere arrail brankial zabalak, buruaren atzean kokaturik daudenak. Alde dortsaletik bentraleraino doazenez, burua guztiz inguratzen dutela dirudite. Arrail hauetan, hortz-itxurako egitura luze ugari dituzte (1.500 arrail-arkuko), eta hain zuzen horietan zehar itsas ura iragazten dute beren elikagaia den zooplanktona urdailerantz bideratzeko. Oso aho zabala dute, apenas erabiltzen dituzten punta bakarreko hortz txikiez osatutako hainbat ilerekin. Begiak oso txikiak eta biribilak dira. Lehenengo bizkar-hegatsa nahiko handia eta tentea dauka. Isats-hegatsa oso handia da eta ilargi-erdi forma dauka, goiko lobulua behekoa baino zertxobait handiagoa izanik.

Arrain pelagiko hau itsaso artiko eta epeletan aurkitzen da. Ozeano Atlantikoko ekialde zein mendebaldeko kostetatik gertu aurkitu daiteke, eta baita Mediterraneoan, Ozeano Barearen bi alboetan eta beste itsaso epel batzuetan ere. Bizkaiko golkoan nahiko arrunta da, eta maiz sartzen da badia handietara, babes eta elikagai bila.

Obobibiparoa da eta emeak kume bakarra erditzen du haurdunaldiko. Haurdunaldiak 2 urteko luzera izan ohi du eta kumeak 1,5 metroko luzerarekin jaiotzen dira. Heldutasun sexuala 3-4 urteren epean lortzen dute, 5 eta 7 metroko luzera eskuratzen dutenean. 25 urte bizitzera hel daitezke.

Hemen nator aurten ere iaz ikusitako hegaztien laburpen-zerrendarekin, azken urteotako ohiturari jarraituz (2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021, 2022 eta 2023). Datu guztiak eBird aplikazioaren bidez jaso eta gordeak; euskaraz duzue eBird, gainera, ez ahaztu!

2022. urtearen lepotik igaro da 2023. urteko burua, neurri handi batean, hegazti behaketei dagokienez. Euskal Herritik kanpo oso gutxi ibili ahal izan naiz eta, ondorioz, behatutako hegazti espezieen zerrenda ez da oso luzea izan, baina, ostera, Euskal Herrian bertan ikusitako espezie kopurua ohikoa baino handiagoa izan da. Tira, sartutako orduen araberakoa da hori, besterik gabe. Naturaz gozatu, mendi, baso eta eskualde berriak bisitatu, eta hegaztiek ematen dizkidaten une gozagarri horiek bizi.

Aurten ikusitako 219 espezieen artean 4 izan dira niretzat berezienak, ezohiko izanagatik. Bizitzan lehenengoz ikusi ditudan 'aurreskuak' izan dira Sabine antxeta, paita gorrizta eta zerra txikia, eta Lekeition agertu zaitzaigun martin handi iparramerikarra izan da 2023ko albiste txundigarriena.

Izan ere, 2023. urtean txoriburu euskaldunontzat albiste deigarririk izan bada, martin handi iparramerikarrarena (Megaceryle alcyon) izan da. Martin arrantzale handi hau Ipar Amerikan bizi da, Kanada eta Mexiko artean. Migratzailea da, baina betiere kontinente berean. Hala ere, eguraldi txarrak bultzatuta, banakaren bat heldu izan da inoiz Europara, oso-oso tarteka eta gehien-gehienetan uharteetara (Islandia, Irlanda, Britainia Handia eta Kanariar Uharteak). Eta hara non, 2023ko irailean, Lekeition agertu zen ale bat Europako txorizale guztiak zur eta lur utziz. Sergio Pagánek aurkitu zuen irailaren 16an, Jon Zubiaurrek identifikatu irailaren 25ean, eta zenbait astez ikusi ahal izan genuen, nahiko eroso eta samur txorizaleok Lekeitioko paduran, araztegi parean. Euskal Herriko zaleak ez ezik, Europako hainbat tokitatik etorritako ornitologoak bildu ziren Lekeition iraila eta urrian zehar, martin arrantzale hau Europa kontinentalean ikustea ez baita ahuntzaren eztula! Lehendik ere ikusia neukan espeziea Estatu Batuetan, non nahiko arrunta den, baina horrelako espezie bitxi bezain ederra Euskal Herrian bertan ikusi ahal izatea benetan ahaztezina izan zen.

Andy Reago, Wikipedia.

Bestalde, hiru txori izan ziren bizitzan lehenengoz ikusi ahal izan nituenak 2023. urtean zehar. Horien artean bereziena zerra txikia (Mergellus albellus) izan zen niretzat, Eskandinavia iparraldean eta Siberian kumatzen den zerra espezie polita, Euskal Herrian erabat ezohikoa dena. Añuako ureztatze-putzu txiki batean agertu ziren 3 ale 2023ko urtarrilean eta txorizaleontzat topagune bihurtu zen Arabako herri txiki hori egun batzuetan zehar.

Matti Virtala, Wikipedia.

Paita gorrizta espezie exotiko asiarra da, Europa Mendebaldera gizakiak ekarrita heldu dena, bere edertasunarekin parke eta etxaldeak poliztera. Ihes egindako zenbait ale Araban finkatu dira azken urteotan eta, orain arte izkin egin didaten arren, Mendixurren ikusi ahal izan nuen azkenean horietako bat 2023ko abuztuaren 14an.

Misha Mukherjee, Wikipedia.

Sabine antxetari dagokionez, antxeta txiki eder-eder bat da. Burubeltz mokohoria, beteraztun gorri deigarria dauka eta 3 kolorez margotutako hegoak, V forma deigarriekin. Artikoan bizi da, hango tundrako hezeguneetan kumatuz; negualdia, berriz, Afrika eta Amerika hegoaldean igarotzen du. Negu partean ikus daiteke tarteka Euskal Herriko kostaldean, gehienbat eguraldi txarrarekin, bestela nahiko pelagikoa baita. Normalean oso ale gutxi agertzen dira gure kostaldean, baina 2023ko udazkena ona ere ona izan da espezie honentzat eta erruz ikusi ahal izan ditugu gure lurraldean. Polita gero!

Omar Runolfsonn, Wikipedia.

Halaxe ba, beste txori-urte gozagarri bat. Hara laburpena:

• Guztira, urtean zehar: 219 espezie.
• Euskal Herrian: 208 sp. (nire errekorra)
• Araban: 136 sp. (errekorra)
• Gipuzkoan: 124 sp.
• Bizkaian: 112 sp. (errekorra)
• Nafarroa Garaian: 76 sp.
• Ipar Euskal Herrian: 51 sp.

Hikak ez jaukan osasun onik, hori bajakiñagu. Eskualde gitxi batzuetan eusten jetsan, gehixago edo gitxiago, baina egoeria kezkagarrixa don. Leku askotan guztiz desagertuta, transmisiñua etenda, irakaskuntzatik ixa desagertuta, eitten dan lekuetan be kalidadez justutxo...

Eibarren be antzerako egoeria jakanagu. 1940 ingurura arte eguneroko berbetia zonan gure herrixan, euskaldun guztientzat zonan eguneroko berbakeria, beste edozein aditz erabiltzia modokua. Eztok eta badok jardutia deitzen jetsen gure zaharrak. Harrezkero, baina, belaunaldi pare batian, ixa guztiz galdu don. Lehenengo andrazkuen artian eta, 1960 ingurutik aurrera, baitta gizonezkuen artian be. Esango naeuken gure belaunaldixa dala hika jaso daben azkenengua (1970 bueltan jaixotakuena), eta askotan oso modu anekdotikuan. Salbuespenak be badagozan, baina 40-50 urtetik beherako zenbat eibartarrek egingo jone hika? Dozena batek?

Batzuontzat, baina, etxe-etxeko kontua don hika eittia, euskeria bestekua. Neri, esate baterako, familixako nagusi gehixenak egin jesten hika, aitxitxa bixak, amona Jexuxak, osaba pare bat eta aittak. Baitta Eibarko adineko ezagun guztiak be, jakina. Eta kate horri eusten ahalegintzen non neu be, lagun eta lankide askokin ez ezik, semiakin eta loibekin be beti hikaz eitten. Egingo ete jone inoiz eurak euren artian? Nekez! Baina tira, guk guriari eutsiko jetsanagu bittartian, transmisiñua ahal dan neurrixan bermatuz.

Candido Eguren Oka Txiki (1907) eta aitxitxa Antonio Sarasua (1912). Eibarko euskerian inguruko zalantzaren bat dakatenian beti pentsatzen dot, "zelan esango leukian aitxitxak?".

Hika berreskuratzeko ahaleginak herri askotan eta modu askuan

Gerra galdua dala emoten jon, orduan, hika berreskuratzen ibiltziak, baina heriotza aurrian ikusitta, hika indartzeko ekimen-sorta ederra sortu don azken urtiotan Euskal Herriko hainbat eta hainbat herrittan (horren guztien barri euki gendunan juan zan asteko Euskal Herriko I. Hika Topaketetan). Ikasmaterixalak, ikastaruak, azterketa linguistikuak, bilketa etnolinguistikuak, ikastetxe mailako plangintzak, webguniak, liburuak, ikasliburuak... Materixal asko eta asko sortu jonagu azkenaldixan Euskal Herrixan. Izan be, gure aldetik behintzat, aitxitxa-amama eta gurasuengandik jaso genduanari eusteko gogotsu jarraitzen jonagu, pentsaurik gainera, euskeria bera indartzeko be tresna egokixa izan leikiala toka eta noka jardutia.

Eta holaxen sortu gendunan 2021. urtian Appa hi! aplikaziñua Badihardugu Euskara Elkartiak eta CodeSyntaxek alkarlanian. Mugikorra erabilitta hika modu errezian praktikatzeko aplikaziñua don Appa hi!. Oñatiko hika ikasteko atala aurkeztu gendunan lehenengo, euskara batukua gero, eta juan zan astian Eibarko hika praktikatzeko eta ikasteko atala be aurkeztu jonagu!

Hantxe egon giñonazen proiektuan parte hartu dogunok, Eibarko Udaleko alkate Jon Iraola, Akebaiko Ane Albisu eta ni neu, Badihardugun eta CodeSyntaxen izenian.

Appa hi!, hika modu errezian praktikatzeko aplikaziñua

Aplikaziñuan alderdi teorikua eta aditz-taulak be topatuko dittuzue, baina ikasketa-prozesuan oinarrixa galdera-erantzun estiloko probak dittun. Egunero 10-15 minutu praktikatzen badittun, 5 astian hika egitten hasteko prest egongo haiz. Edo, behintzat, oinarrixak ezagutuko dittun, bildurra galduko detsan, eta hika erabiltzen hasteko prest egongo haiz.

Horixe izan don gure buruari ipini detsagun erronkia: 35 eguneko epia. Egunero atal barri bat piztuko jan telefonuan: azalpenak, marrazkixak eta bideuak, adibidiekin. Ondoren, azalpenekin lotutako galdera-sorta bat daton, zuzen asmatu biharreko partidak. Galdera guztieri zuzen erantzun ezkero, bixamunian beste atal edo gai bat eitteko aukeria eukiko don. Eta aste amaieran errepaso bat eukiko don, eta maila bat igotzeko aukeria. Guztira bost maila dittun gaindittu biharrekuak, aste bakotxeko bana. Noberak bere erritmora egin leiken ibilbidia. Egunero atal bat osatu ezkero, azkarrenak 5 astian lortuko jon atal guztiak osatzia eta hitanuan oinarri guztiak lantzia. Erreza, ezton?

Horixe ba, Eibarko hika ikasi edo praktikatzeko asmua badakan, telefonuakin eta oso modu errezian, hortxe dakan Appa hi!. Duan eta Android zein Apple gailuetarako prest. Hamentxe beste esteka batzuk albiste honen inguruan:

• Gaurdanik eskuragarri dago Eibarko hika modu ludikoan ikasteko atala “Appa Hi!” aplikazioan
• Eibarko hitanoa modu errazean ikasteko atala gehitu diote Appa hi! aplikazioari
• Eibarko hika ikasteko atala ere gehitu diogu Appa hi! aplikazioari
• Appa hi!, euskararen kolore guztiak berreskuratzen, elkarrizketia ..eta kitto! aldizkarixan.

Eta, amaitzeko, Luziana Larreategi, Bartolo Arriola eta Agustin Arana euren gaztetako kontuak kontatzen. Hikan, erregular!