Eibartik

Hemen nator aurten ere iaz ikusitako hegaztien laburpen-zerrendarekin, azken urteotako ohiturari jarraituz (2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021, 2022 eta 2023). Datu guztiak eBird aplikazioaren bidez jaso eta gordeak; euskaraz duzue eBird, gainera, ez ahaztu!

Behean itsatsi dudan infografia polita ere bidali digu eBirdek urte amaieran, urteko laburpenarekin. Horri esker ikusi dut 2024an 90 egunetan irten naizela txoritara, 259 kilometro eginez 102 txoriketa-ordutan. Tira, eBirden apuntatu ditudan behaketak dira horiek.

Euskal Herrian ibili naiz gehienbat, baina hala ere orain arte sekula ikusi bariko 4 espezie behatzeko aukera ere izan dut, etxetik ber-bertan. Zerrenda horretan daude irailean Salburuan ibili zen itsas enara hegalzuria, Europa ekialdeko bisitari ezohikoa, Lamiakon hilabeteak igaro zituen Franklin antxeta iparramerikarra, udazken-negua gurean igaro duen murgilari handi harrigarria eta azaroko zenbait egunetan Mungian lasai-lasai behatu ahal izan zen txio marrabikoa. Ez dira espezie arrotzak Euskal Herrian, baina bai oso tarteka ikusten direnak.

Franklin antxeta (Leucophaeus pipixcan) Andrew C, CCBYSA.

Horiez gain, eguna alaitu zidaten beste zenbait behaketa ere gogoan ditut, esate baterako Gasteizko Gardelegi gainean buru gainetik pasa zitzaidan sai beltz erraldoia, Oiongo labore-sailetako muga batetik begira-begira geratu zitzaidan mozolo arrunta edo udako iluntze epel ederrean Mallabiko Goita auzoan entzun nituen zata eta urubi zalapartariak.

Halaxe ba, beste txori-urte gozagarri bat. Hona laburpena:

• Guztira, urtean zehar: 203 espezie.
• Euskal Herrian: 197 sp.
• Gipuzkoan: 135 sp.
• Araban: 129 sp.
• Bizkaian: 111 sp.
• Ipar Euskal Herrian: 42 sp.
• Nafarroa Garaian: 37 sp.

Mozolo arrunta (Athene noctua) - Carlo Caimi - CC, Link

Ezingo dut ba 10 urteko ohitura zaharra hautsi! 2023an egin ez nuela, eta aurtengoan hementxe doa 2023an eta 2024an irakurritako liburuen laburpen-zerrenda (aurrekoak: 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021 eta 2022).

Aipagarrienen artean (ez onenak derrigor, baina bai gehien gustatu zaizkidanak edo gusturen irakurri ditudanak), euskarazkoetan Rodriguezen Eraikuntzarako materiala eta Agirreren Sua falta zaigu; gaztelaniazkoetan Vallejoren El infinito en un junco eta Galdosen Doña Perfecta, esate baterako; txoriburuentzako lanen artean Craigen Birdgirl; eta, ororen gainetik, Elizegiren Pello Errotaren bizitza bere alabak kontatua.

2023/2024 tartean irakurritako liburuen zerrenda

Libro de las maravillas del mundo, Marco Polo (1298)
Nire txikitako heroia, Marco Polo.

Caligrafía de los sueños, Juan Marsé (2011)
Ez da Marséren onena. Ezta 4-5 onenen artekoa ere. Baina berdin dio.

El vuelo del ángel, Michael Connelly (1999)
Eleberri beltz ganorabako samar bat. Akzioari eusten dio eta abar, baina tira.

***El infinito en un junco, Irene Vallejo (2019)
Zoragarria. Liburuei eta literaturari omenaldi handia, izugarri ondo idatzia, erudizioz eta jakituriaz betea. Beharbada luzexka, hainbat kontzeptu errepikatuta daudelako eta lasai asko kendu daitezkeelako 60-80 orrialde, baina berdin-berdin gozagarria. Aukeran, ekialdeko kulturetako aipamenak falta izan zaizkit (Txinako literatura tradizionalaren ingurukoak, esate baterako); liburua Grezian eta Erroman dago oinarrituta ia oso-osorik, idazlearen ezagutzaren esparruak.

Aulki bat elurretan, Uxue Alberdi (Elkar, 2007)
Tira. Uxuerenak gustura irakurri ditut beste batzuk.

Pardals al cap: La fascinació humana pels ocells, Stanislaw Lubienski (2016)
Stanisław Łubienskik txoriengan duen lilura kontatzen digu, batzuetan benetako erokeria bihurtzen dena. historian zehar hegaztien munduari buruz egin diren irudikapen artistikoez hausnartzen du. Prosa goxoaren bitartez, Łubienskik bere behaketaren esperientzia eta txorien balentrien aurrean sentitzen duen miresmena nahasten ditu, pertsonaia historikoei buruzko istorioekin edo inspirazio hori gorpuzten duten une historikoekin. Eta fintasun handiz deskribatzen du soinuz, kolorez eta esanahiez betetako mundua.

El último barco, Domingo Villar (Siruela, 2019)
Domingo Villarrek Vigon (Galiza) girotutako eleberri arrakastatsuen arteko hirugarrena.
Konplikazio narratibo handiegirik gabeko idazlana da. Erabat modu linealean kontatua, pertsonaia nagusi bakar baten ibilerak jarraituz (eszena eta elkarrizketa guzti-guztietan agertzen da Leo Caldas inspektorea). Hala ere, polizia eleberrien ezaugarri klasikoak ondo betetzen ditu eta bere grazia dauka. Trama erakargarria, bilakaera arina, bizi kontatuta, deskribapen labur eta erakargarriekin eta, batez ere, elkarrizketa egokiz josia. Egia da, baina, azken batean, akatsez betetako ikerketa polizial baten kronika hutsa besterik ez dela 'El último barco'. Izan ere, akatsez akats, hanka-sartzez hanka-sartze baitabil Leo Caldas inspektorearen ikerketa-taldea hasieratik amaierara. Eta, gainera, %75 irakurri orduko nahiko nabarmen geratzen da hiltzailea nor den (niri, behintzat, oso nabarmena iruditu zait). Dena dela, esan bezala, irakurketa arin eta bizia da Leo Caldasen hirugarren abentura hau; udako hamakan harrapatzen zaituen eta askatzen ez duzun liburu horietako bat.

***Pello Errotaren bizitza bere alabak kontatua, Mikaela Elizegi eta Antonio Zavala (Auspoa bilduma, 1963).
Entzuna nion Atxagari eta irakurria han-hemen nonori, euskaraz sekula idatzi diren liburuen artean aipagarria zela Auspoa bildumako hau, garai bateko ahozkotasunaren oihartzun burrunbatsuak dakarzkigulako. Eta halaxe da, marabilli. XIX. mendeko bizimodua, sineskerak eta ahotsa entzungo ditugu bilduma eder honetan, zoragarri-zoragarri jaso eta transkribatuta. Lanaren berezitasuna da testuan kontalariaren ahozko solasa jasotzen dela, hizkuntza idatziaren ohiko artifiziorik gabe. Liburuaren hirugarren argitalpenean, zera dio Bernardo Atxagak hitzaurrean: "Zenbat balio dute, poetikoki, Mikela Elizegik hurbileko heriotzen aurrean esandakoek? Zakur amorratuak hozka egindako neskatoaren pasarteak, kasu, edo hemeretzi urterekin hildako ahizparenak? Ezin da neurtu". Atxaga ez ezik, beste hainbat ere erakarri ditu Mikaela Elizegiren kontakizunak, Gabriel Aresti, esate baterako. Jabier Kaltzakortak idatzi zuenez "Arestiren ustez, euskaraz idatzi den testurik hoberenetako bat da". Mastodonen.

Mi viaje diario, Jose de Arteche (Itxaropena, 1950)
Zarauztik Donostiara egunero egiten duen bidean idazleak zuzenean hartutako oharrak; ikusten dituen paisaiak eta pertsonajeak, trenaren bueltan bizitako anekdotak eta jasotako kontakizunak. Bere garaiko idazkera arol eta puztuan idatzitako liburua. Ez estiloak, ez kontakizunek, ez didate gaur egun ezer esan.

***Birdgirl, Mya-Rose Craig (Cape, 2022)
Txoriak, bidaiak, aktibismoa, osasun mentala... eta txori gehiago. Txoriak baitira medizinarik eraginkorrena. 'To engage with birds is to engage with landscape and with nature'. 😊

Las minas del rey Salomón, Ridder Haggard (1885)
Exploratzaile ingeles talde bat altxor baten bila Kukuana tribuaren lurretan (lekuak asmatuak dira, baina Hego Afrikan dago kokatuta, guti goiti-beheiti). XIX. mende amaierako abentura-eleberri bat, Indiana Jonesen aitzindari moduko bat. Bere garaian sekulako arrakasta izan zuen eta Best Seller narbamen bat izan zen. Bere muga guztiekin (eta garaiko ezinbesteko ikutu arrazista eta matxistekin), oraindik gordetzen du nolabaiteko interesa. Baina horixe, nolabaitekoa.

Abarrak, Ebaristo Bustintza "Kirikiño" (1918)
Kuriositate historikoz irakurri dut Kirikiñoren 'Abarrak' ezaguna, XX. mende hasierako lan nabarmena, bere garaian irakurle (bizkaitar) saldoa izan zuena. Interes historiko horretatik kanpo ez diot zera berezirik aurkitu.

***Doña Perfecta, Benito Pérez Galdós (1876)
Hipokresia, intolerantzia eta integrismoa; inoiz ezer gertatzen ez den Espainia sakon eta beltz horri kritika bikaina. XIX. mende amaieran girotua, baina sekulako egunerokotasuna daukana, 2024an ere antzera-antzera dagoelako eleberrian islatzen den giro espainiar itxi ultrakontserbadorea. > Blogean iruzkin zabalagoa.

Tintin en el país de los soviets, Hergé (1930)
Tintinen 1. abentura. Hurrengo liburuekin alderatuta, abentura moduan eskasa eta marrazki aldetik oraindik "iradokitzailea", baina Tintinen unibertsoa ezagutzeko ezinbesteko lana.

Aitaren etxea, Karmele Jaio (Elkar, 2019)
Ederra. Amaren eskuak gehiago gustatu zitzaidan arren.

Ars amatoria, Publio Ovidio Nason (K.o. 1. urtea)
Erudizioz borbor, aipamenak klasikoei erruz. Gaur egun naiv samarra, baina duela 2000 urte modernoa halabeharrez, berdintasuna aldarrikatuz, gorputz helduen alde eginez gaztetasunaren aldean. Eta, gehienbat, berdinen arteko harremana azpimarratuz, biek gozatu beharra, ezohikoa orduko gizarte erromatar klasista, esklabista,  misogino eta hierarkizatuan.

***Las tres bodas de Manolita, Almudena Grandes (Tusquets, 2014)
Gerra zibilean eta Madrilen girotutako eleberria dugu hau, baina ia tiro hotsik gabea, alderdi belikoa baino, gerraren (gerra aurrearen eta gerra ostearen) alderdi politikoa eta, batez ere, soziala duelako ardatz. Almudena Grandesek gerra zibilaren inguruko gaietan oinarrituta sortu zituen 5 eleberrietako hirugarrena da hau, kasu honetan gartzela giroan eta gerra osteko jazarpenean zentratzen dena. Galtzaileen eleberri bat, baina baita esperantzari eusten saiatzen den giza talde borrokalari batena ere. Manolita gaztea umezurtz geldituko da gerra aurreko Madrilen, familia pobre batean. Gerra nola-hala igaro ostean, frankistek aita fusilatuko diote eta amaordea gartzelaratuko. Anaia nagusia ihesi dagoen bitartean, bere 4 anai-arreba txikien ardura hartu beharko du Manolitak, eta egundokoak eta bi egin beharko ditu familia aurrera ateratzeko gerra osteko Madril frankistan. Manolitaren irudiaren inguruan beste hainbat pertsonaia interesgarri harilkatzen dira eleberri erabat korala den honetan. Almudena Grandesek puzle itxuran egituratuko du kontakizuna, denboran aurrera eta atzera eginez, gertakizunak pertsonaia bataren eta bestearen ikuspegitik kontatuz, ikuspegi kaleidoskopikoarekin. Gerraren atzeko alderdia erakusten digu eleberri honek, asko eta askotan emakumezkoen begiradarekin. Emakume borrokalari horiek aurre egin beharko diete 1930-1950 inguruko sasoi hartan sortuko diren arazoei, betiere itxaropen printzaren bat aurkitu nahian, hemen ez bada han.

Sua falta zaigu, Katixa Agirre (Elkar, 2007)
10 bat narrazio. Oro har, gomendagarria.

33 ezkil, Miren Gorrotxategi (Elkar, 2016)
Nahiko best seller estilora idatzita, %80 elkarrizketak, deskribapen gutxi, oso modu linealean idatzita, estilo aldetik berrikuntza gutxirekin... Flashbackak badaude, baina ez kontakizun orokorrean txertatuta, aparteko kapitulu batzuetan baizik (gainera letra etzanez markatuta, irakurlea "gal ez dadin"). Arrisku gutxikoa, alderdi horretatik. Baloratzekoa idazkera eta hizkera aldetik egindako ahalegina. Eleberri beltz bezala ere, nolabait funtzionatzen du, erritmo aldetik, baina eleberriaren zatirik handienean ez dago ezusteko edo jira-bira handirik trama nagusian. Tarteka badirudi zeozer gertatuko dela, baina erdizka geratzen da dena. Polizien garapena ere ez da sinesgarriegia, ezta euren lerro argumentala ere. Tira, erraz irakurtzen den liburu horietako bat.

Orbanak, Pello Lizarralde (Erein, 2012)
Lizarralderekin maiteminduta nagoenez, nere guztia gustatzen zait. Hau ere ez dago txarto, baina Lizarralderen hobeak irakurri ditut (seguru asko orain arte irakurritako guztiak).

***Eraikuntzarako materiala, Eider Rodriguez (Susa 2021).
Bizitza berrordenatzeko material bila ari da protagonista/idazlea, baina ez da erraza berreraikuntza horretarako osagaiak lotsa, harrokeria eta herra direnean, eta piezak itsasteko behar diren sentimenduak eta emozioak halabeharrez kukututa daudenean, ixiltasun irmo baten azpian. Heriotzak lagun dezake, beharbada. Eta ixiltasunetik idazteak. Aita laztantzen jarraitzeko, bederen. Mastodonen.

Nora ez dakizun hori, Irati Jimenez (Elkar, 2009)
Ondo dago.

El mal de Montano, Enrique Vila-Matas (Anagrama, 2002)
Aspertu egin nau. Zenbat gainera. Hori erakutsi beharra!

Viento del este, viento del oeste, Pearl S. Buck (1930)
Pearl S. Buck nobel saridunaren lehenengo eleberria. Estatu Batuetan jaio arren, Txinan igaro zituen bere bizitzako aurreneko 34 urteak eta bi munduen arteko desberdintasun eta tira-biren inguruan idatzi zituen bere lan asko eta asko. Viento del este, viento del oeste honetan, goi mailako familia txinatar baten historia jasoko dugu. Gurasoak antzinako tradizio mugiezinei lotuta dauden bitartean, seme-alaben bizitzek beste norabide bat hartuko dute, ohitura eta belaunaldi arteko talka gaindiezina sortaraziz.

Mugarri estaliak, Castillo Suarez (Susa, 2000)
Ahalegindu naiz, berriz, baina poesiak orain ere gainditu egin nau.

Bar Gloria, Nerea Ibartzabal (Susa, 2022)
Taberna bat, herri txiki batean. Hiru protagonista, euren bizipenen motxilarekin. Denboran atzera eta aurrera, oroitzapenak nola, hara-hona zirimolan, bizipen-txatalekin osatutako kontakizun aberatsa, idazleak aitortzen duen memoria linguistikoari arreta zorrotza eskainiz. Kosta egin zitzaidan kontakizunean, idazkeran, erritmoan sartzea. Erabat harrapatu nau kontakizunak, idazkerak, erritmoak. Markinaldeko doinu nireak. Mastodonen.
 

Hipokresia, intolerantzia eta integrismoa; inoiz ezer gertatzen ez den Espainia sakon eta beltz horri kritika bikaina. XIX. mende amaieran girotua, baina sekulako gaurkotasuna daukana, 2024an ere antzera-antzera dagoelako eleberrian islatzen den giro espainiar itxi ultrakontserbadorea.

Hiriaren eta landa-eremuaren arteko talka, arrazoiaren eta fedearen arteko borroka, Madrilgo gobernu "ilegitimoaren" aurkako aldarria, señoritoak eta feudalismoa, nagazionistak zientziaren aurka oldartuta... Espainia ez da ezer aldatu 200 urtean.

Gaiaren planteamendua, elkarrizketak, pertsonaien eraikuntza eta tramaren ibilbidea ederki asko garatu zituen Benito Perez Galdosek eta, bere prosa zoragarriari esker, izugarri gozatu dut liburua.

Eleberriaren sarreratxotik jasotako aurkezpena:

Habiéndose formado en la capital y en las corrientes más ilustradas, el joven Pepe Rey llega a la rural Orbajosa con el objetivo de conocer a Rosario, la prima con la que está prometido debido a un pacto con su padre y Doña Perfecta, la madre de la joven. Pero nada más poner un pie en el pueblo, Pepe deja en evidencia que su carácter científico e ilustrado no sólo no encaja sino que va en contra del reaccionario y ultracatólico carácter de los habitantes de Orbajosa, encarnados principalmente por Doña Perfecta y el sacerdote Don Inocencio. Poniéndose el pueblo en su contra sin ni siquiera haberle escuchado, Pepe sólo encuentra deseo de seguir allí por el amor recíproco que siente hacia Rosario...

..........................

Un momento después señor y escudero hallábanse a espaldas de la barraca llamada estación, frente a un caminejo que partiendo de allí se perdía en las vecinas lomas desnudas, donde confusamente se distinguía el miserable caserío de Villahorrenda. Tres caballerías debían transportar todo, hombres y mundos. Una jaca, de no mala estampa, era destinada al caballero. El tío Licurgo oprimiría los lomos de un cuartago venerable, algo desvencijado aunque seguro, y el macho cuyo freno debía regir un joven zagal de piernas listas y fogosa sangre, cargaría el equipaje.

..........................

-Pues mi sobrino es todo eso... ¡Ah!, ¡si él estuviera solo en Orbajosa!... Pero no, hija mía. Mi sobrino, por una serie de fatalidades, que son otras tantas pruebas de los males pasajeros que a veces permite Dios para nuestro castigo, equivale a un ejército, equivale a la autoridad del gobierno, equivale al alcalde, equivale al juez; mi sobrino no es mi sobrino, es la nación oficial, Remedios; es esa segunda nación, compuesta de los perdidos que gobiernan en Madrid, y que se ha hecho dueña de la fuerza material; de esa nación aparente, porque la real es la que calla, paga y sufre; de esa nación ficticia que firma al pie de los decretos y pronuncia discursos y hace una farsa de gobierno y una farsa de autoridad y una farsa de todo. Eso es hoy mi sobrino; es preciso que te acostumbres a ver lo interno de las cosas. Mi sobrino es el gobierno, el brigadier, el alcalde nuevo, el juez nuevo, porque todos le favorecen a causa de la unanimidad de sus ideas; porque son uña y carne, lobos de la misma manada... Entiéndelo bien: hay que defenderse de todos ellos, porque todos son uno, y uno es todos.

...................

-Verdad es que si vamos a mirar atentamente las cosas, la fe peligra ahora más que antes... ¿Pues qué representan esos ejércitos que ocupan nuestra ciudad y pueblos inmediatos?, ¿qué representan? ¿Son otra cosa más que el infame instrumento de que se valen para sus pérfidas conquistas y el exterminio de las creencias, los ateos y protestantes de que está infestado Madrid?... Bien lo sabemos todos. En aquel centro de corrupción, de escándalo, de irreligiosidad y descreimiento, unos cuantos hombres malignos, comprados por el oro extranjero, se emplean en destruir en nuestra España la semilla de la fe...
(...)

-Por supuesto, dicho se está que si no se les ataja a tiempo, harán diabluras. ¡Pobre España, tan santa y tan humilde y tan buena! ¡Quién había de decir que llegaría a estos apurados extremos!... Pero yo sostengo que la impiedad no triunfará, no señor. Todavía hay gente valerosa, todavía hay gente de aquella de antaño.
(...)

-Yo tengo una fe ciega en el triunfo de la ley de Dios. Alguno ha de salir en defensa de ella. Si no son unos, serán otros. La palma de la victoria y con ella la gloria eterna, alguien se la ha de llevar. Los malvados perecerán, si no hoy, mañana. Aquel que va contra la ley de Dios caerá, no hay remedio. Sea de esta manera, sea de la otra, ello es que ha de caer. No le salvan ni sus argucias, ni sus escondites, ni sus artimañas.

Arratiarrak izango dira salbuespen, baina esango nuke bestela, euskaldun gehienontzat, Urkiola eta Durangaldeko mendien artean ezezagunenetakoa dela Eskuagatx alderdia, Urkiolatik Dima alderantz geratzen den paraje hau.

Guretzat, behintzat, halaxe da. Mugarra, Anboto, Astxiki, Atxarte... sarri bisitatu ditugu, baina beste alderdi honetara ez horrenbeste, ezta 100 mendien lehiaketan gabiltzanetik ere.

Uda hasierako egun ederrean egin dugu ibilbidea. Pinadi askotxo hasieran eta egurretarako irekitako mendi-pista zatarrak ere bai, baina oro har gozatzeko moduko parajea da Ezkoaga zelaien eta Eskuagatx mendilerroaren bueltan dagoen hau.

Dimako Baltzola auzoko San Lorentzo baseliza alboan hasi genuen ibilbidea, autoa eliza parean dagoen parkinean lagata.

Oso baseliza ederra da San Lorentzoko hau, ondo zaharberrituta, atari edo zimitario ederrarekin, itzal zabaleko belardia inguruan... Iturria ere badauka, joanean edo etorrikoan egarria asetu eta geldialdia aprobetxatzeko.

San Lorentzotik gora pista zabala dago Eskuagatx mendilerrorantz. Pinu-landaketak eta basogintzaren albo-kalteak, hasiera hau ez da oso ederra, baina txiri-txiri gorantz egin dugu, 45 minutu inguruan Ezkoagako zelaietara heldu arte.

Ezkoagan ireki eta edertu egiten da ikusmira. Eskuagatx alde batera eta Arratia bestera, atseden hartzeko toki ederra da.

Aurrera eginez gero Urkiola alderantz jo dezakegu (pare bat ordu bertaraino), baina guk ezkerretara jo dugu, zuzenean Errialtabaso dioen geziari jarraituz.

Eskuagatx mendilerro txikiko tontor-lerroa daukagu begien parean. Errialtabaso / Arrietabaso (1.011 m), Ezkobaratz / Eskuagatx (1.003 m), Kanpantorreta (997) eta abar. Elkarren segidan daude, elkarri pega-pega eginda, bereizgarri handirik gabe; elkarrengandik bereizten nahikoa lan.

Zelaian gora doa bidea. Ez dago oso ondo markatuta eta inguru harritsu honetan erraza da bidea galtzea, baina eguraldi onarekin ez dago beldurrik, aise aurkitu daiteke gorako bidea.

Eskuagatx mendilerroko gainekaldea laberinto karstiko txiki bat da. Tontor batetik besterako bidea nabarra da ingurua ezagutzen ez duenarentzat. Baita deserosoa ere, kareharrizko haitz zorrotzen artean.

Baretzat beltza (Arion ater) ere aurkitu dugu beheranzkoan, kasu honetan arre kolorekoa.

Berriz Ezkoagan, parean dugun Ezkumin / Izoztegui (915 m) igotzeko ere aprobetxatu dugu.

Izoztegitik pare-parean geratzen da Eskuagatxeko harresi karstiko osoa.

Eta Ezkoaga atzean lagata, bide beretik egin dugu San Lorentzorako itzulera.

Herri hizkeren eta ahozko ondarearen lekukotasuna jasotzen dituzten bi baliabide berri(tu) ezagutu ditut gaur, biak ere lan ederrak eta interesgarriak, bi egile nekaezinen urteetako lanaren ondorio.

Batek liburutik webgunera egin du jauzia aurten Urdulizen; besteak webgunetik libururakoa Ondarroan, Durangoko Azokarako nobedadea.

Urdulizko berbalapikokoa, liburutik webgunera

XX. mende amaieran hasi zen Iñaki Gilisasti bilbotarra Urdulizko berbak, hizkera eta gramatika jasotzen. Egindako lan guztiaren ondorio izan zen 2003an argitaratutako "Urduliz aldeko berba lapikokoa".

Liburu izandakoa webgune bihurtu du oraingoan eta sarean daukazue kontsultagai Non.eus helbidean.

Maiatzean izan zen webgunearen aurkezpena eta bertan esandakoaren arabera, "bizirik dirauen gure hizkeraren ahozko biltegi erraldoi bat daukagu orain eskura. Egilearen esanetan, ipar bizkaieraren sartaldean diren Getxo, Berango, Sopela, Barrika, Plentzia, Gorliz, Lemoiz, Jatabe-Maruri, Laukiz, Gatika eta Urdulizko aldaera erakusten du non.eus honek, uriboztarren itsasaldean. Urdulizko Udalaren ekimenez, sarean da honezkero 54 orduko soinu artxiboen biltegia, 13.200 berba eta 7.500 esaldigaz. Bertako berbaeratik, euskara batutik zein erderazko sarreratik abiatuta egin daiteke kontsulta".

Ondarruko berba eta istorioak, webgunetik liburura

Josu Arrizabalaga ondarrutarra ere aspalditxo hasi zen bere herriko berbak, esakerak eta abarrak jasotzen. Azken hamarkadetan jasotako guztia sarean online argitaratzea lortu zuen Arrizabalagak iaz, 2023ko urtarrilean, Ondarruberbetan webgunean.

Aurkezpenean esandakoaren arabera, "Ondarroan erabiltzen diren eta erabili izan diren berba, lokuzio, esaera, eta metaforak eskaintzen ditu. Gainera, orrialdeak deskargatzeko aukera ere eskaintzen du. Ez dira, ordea, berbak soilik jaso dituenak, testigantza eta istorioak daude atzetik, ingurukoei galderak egitean grabagailua martxan jarri eta testigantzak jaso baizituen".

Dena dela, oraingoan albistea ez da webgunea bera, webguneko informazio guztia liburu batean ere jaso duela baizik.

Liburu berria Durangoko Azokarako egongo da prest eta Badihardugu Elkartearen mahaian erosi ahalko da. Esku artean izateko gogotsu!

Ohar bat, ezertan hasi aurretik

Euskal txorizaleontzat gogorarazpena:

• eBird euskaraz erabili dezakezu, txorizale, ebird.org weba, zein ebird appa) (ikus 2023ko iragarpena)
• eBird erdaraz erabili arren, txorien izenak euskaraz ikus ditzakezu.
• Euskal ornitologo talde zabal bat ari da lanean alor horretan, hau da, Munduko hegaztien izen arrunt ofizialak finkatzen eta gizarteratzen (ikus Batzorde Ornitologikoaren webgunean)

Euskarazko txorien izendegia osatzeko lanak

Iaz ere azaldu genuen bezala (v.2023), aurtengo urrian ere munduko hegaztien zerrenda ofizialak eguneratzeko ordua iritsi zaigu munduko txorizaleoi eta horretantxe jardun dugu azken egunotan Euskal Batzorde Ornitologikoak eta Itsas Enara Ornitologia Elkarteak.

Udazkenero eguneratzen da munduko hegaztien zerrenda ofiziala. Mundu mailako erreferentzia taxonomikoa diren Clements eta IOC zerrenda eguneratzen dira sistematikoki eta, horren ondorioz, sarean dauden hainbat plataformatakoak ere eguneratu beharra dago, adibidez Wikipediako edota eBird-eko zerrenda, munduko 11.150 espezieen kokapen taxonomikoa eta izen zientifikoa egokituz (post honen amaieran azalpen gehiago).

Eta izen zientifikoak eguneratzearekin batera, eBird plataformak izen arrunten zerrenda guztiak ere eguneratzen ditu, ingelesezkoekin hasi eta munduko 50 hizkuntza baino gehiagotan, tartean euskarazkoak.

Hartara, hegaztien zerrendak aldatu eta handitu ahala, hegaztien euskarazko izen arruntak ere egokitu egin behar dira etengabe eta baita izen berriak proposatu ere, orain arte euskarazko izenik izan ez duten espezie horientzat. Kontuan izan, orain gutxira arte, 500 txori espezie besterik ez zirela euskarazko izen arrunt espezifiko ofizial bat zeukatenak, munduan dauden 11.000 espezieen artean.

Arazo historiko hori gainditzeko, Euskal Batzorde Ornitologikoaren baitan lantalde txiki bat ari gara lanean 2020. urteaz geroztik gai horretan, besteak beste, hegaztien izenak finkatzeko irizpideak zehazten, familia eta genero mailako txostenak eta proposamenak egiten (ikus Jacanidae familiarena, adibiderako) eta, azken batean, munduko hegaztien izen arrunten gaia sakon aztertzen. Hiru dira lantalde horren helburu nagusiak:

1. Zerrendak egokitu urtero berritzen den taxonomia berrienera. 2024an, adibidez, enara ipurgorria 3 espezietan banatu da eta euskarazko izena eman behar izan zaie hirurei, Euskal Herrian ikusten denaren izen zientifikoa aldatzearekin batera (Cecropis rufula da, orain, Euskal Herrian ikusten dugun enara ipurgorria, "enara ipurgorri eurasiar" izendatu duguna).
   
2. Izen oker edo desegokiak identifikatu eta zuzendu. Esate baterako, 2024an munduko Anseriforme guztiak gainbegiratu eta egokitu ditugu, Elhuyarrek 2001ean egindako proposamenean oinarrituta.
   
3. Izenik ez duten txori espezieentzat proposamenak egin, Euskal Herritik hasi eta esparru geografikoa zabalduz (Iberiar Penintsula, Europa, Mendebaldeko Paleartikoa eta Mundua). Euskal Batzorde Ornitologikoaren webgunean dituzue orain arte hartutako erabaki guztien txostenak zuen esku.

Enara ipurgorri eurasiarra (Cecropis rufula), mundu mailako aldaketa taxonomikoaren ondorioz egokitu behar izan dugun izenetako bat.

2023ko eguneraketan argitaratu genituen gure lehenengo proposamenak eta aldaketak, eta orduantxe jaso genituen, esate baterako, txio erregetxo, papagai bulargris, zozo bekainzuri, mozolotxo eurasiar, hegatxabal adardun, buztanikara txukotkar, antzandobi nubiar edo leiotrix mokogorri bezalako izen berriak.

Azken urteotan egindako lanaren jarraipen gisa, 2024an euskarazko beste 300 espezie-izen inguru gehitu ditugu zerrendetara, beti proposamen bezala, Europako hegazti guztien euskarazko izendegia osatzeko asmoz. Horrela, azken izen batzuen faltan, gure kontinentean inoiz behatu diren 1100 txori espezieek dute dagoeneko euskarazko izen arrunta. Zerrendari azkenengo ikutuak eman eta Gabonak aurretik emango dugu lan guzti horren informazio zehatzagoa sare eta hedabideetan.

Laburbilduz, beraz, eBirdeko zerrenda eguneratu dugu eta hantxe aurkituko dituzu lantalde honek egin dituen proposamenak. Gainera, Txoriak.eus webgunean ere gehitu dugu datu-base osoa, euskal txoriburuek bilaketak egin ditzaten, erreferentziak bilatzeko edota proposamenak eransteko.

Matxardamoko beltza (Anastomus lamelligerus), Ciconiidae familiako 6 genero eta 20 espezieak izendatzeko egin ditugun proposamenen arteko bat.

2024ko eguneraketa taxonomikoa, urtero berritu behar baita munduko hegaztien zerrenda

Gorago aipatu dugun bezala, Clements eta IOC erakundeek urtero eguneratzen dute munduko hegaztien izendegia eta eBird plataforma ezagunak ere bere urteroko eguneraketa taxonomikoa egin du aste hauetan. Udazkenero egin ohi duen moduan, aurten ere bere plataformako espezie-izen guztien zerrendak eguneratu ditu, eta eBird plataformaren euskarazko atala daramagun taldekideok ere parte hartu dugu lan horretan.

Izan ere, Itsas Enara Ornitologia Elkartean zenbait urte daramatzagu dagoeneko eBirden euskarazko alderdia kudeatzen, bai webgunearen eta apparen interfazeak euskaratzen, bai munduko txorien euskarazko izendegia eguneratzen eta argitaratzen Cornellen zerbitzu guztietan (eBird, BOTW eta Merlin).

Aldaketa garrantzitsuena eguneraketa taxonomikoa izan ohi da. Urtero-urtero, urtearen lehenengo sei-hilabetekoan, hegaztien taxonomian aditu diren ikerlari eta erakundeek munduko espezie guztien errepasoa egiten dute, txorien sistematikan eta filogenian epe horretan izan diren ikerketak gainbegiratuz eta, alor horietan dagoen ezagutza berrian oinarrituta, munduan dauden hegazti espezie guztien zerrenda eguneratzen dute (izendegia eta hurrenkera).

Izan ere, kanpotik begiratuta kontrakoa dirudien arren, animalia-talde baten zerrenda ez da behin betikoa, eta uste baino aldaketa gehiago egiteko proposamenak izan ohi dira urtero ornitologoen aldetik. Espezie batzuk desagertutzat eman daitezke, beste batzuk 2-3 espezietan banatu ikerketa genetikoen ondorioz, beste batzuen kokapen taxonomikoa aldatu egiten da (gehienetan genero-izenean aldaketak eraginez, beste batzuetan baita familia mailakoak ere).

Aurtengo ehunka aldaketen arteko gehienak Asiako eta Ozeaniako txori-taldeetan gertatu dira, baina Europako eta Euskal Herriko zenbait espezie ezagunen taxonomia ere aldatu da. Esate baterako, hasieran aipatu dugun moduan, enara ipurgorria 3 espezietan banatu da eta Euskal Herrikoaren izen zientifikoa aldatu egin da (Cecropis rufula deitzen da orain), garai bateko 3 txoka txiki espezieak (Acanthis flammea, A. hornemanni eta A. cabaret) espezie bakarrean bateratu dira (A. flammea) eta orain arteko hontz zuria (Tyto alba) 6 espezietan banatu da. Ikusten duzuenez, espezie arruntetan ere gertatzen dira aldaketa taxonomikoak.

Etengabeko gainbegiratze eta berrantolatze horren ondorioz, beraz, munduan dauden 11.150 txori espezieen zerrenda aldatu egiten da (neurri batean) urtero-urtero eta ornitologiaren munduko Plataforma eta ikerlari guztiek zerrenda horietara egokitu beharra daukate, Cornell Unibertsitateak kudeatzen duen eBird Plataformak, adibidez.

Erreferentziazko zerrenda taxonomiko bakarrerantz

Kontu hau konplikatze aldera, ornitologoen artean ez dago erabateko batasunik eta mundu mailan erreferentziazko 3 zerrenda erabiltzen dira, eta horietako 2 urtero eguneratzen dira, Clements zerrenda eta IOC zerrenda.

Zorionez, azkenaldian lantalde zabal bat sortu da International Ornithologists' Union erakundearen barruan, Working Group Avian Checklist izenekoa, eta dagoeneko pare bat urte daramatzate elkarlanean erreferentziazko zerrenda bakarra osatzeko. Benetan berri pozgarria, hemendik epe laburrera munduko txorizale, ornitologo eta erakunde guztiak zerrenda bakar horren arabera antolatuko baikara.

Itsas enara hegalzuria (Chlidonias leucopterus), 2024ko udazkenean Euskal Herrian izan dugun ezohiko bisitaria, Salburuan igaro baititu zenbait aste Europa ekialdeko espezie honek.

Mitxelekote ederra da Apolo tximeleta (Parnassius apollo). Tamaina ertain-handikoa, 60-80 mm ingurukoa, hego zuriak ditu, orban beltz eta gorriekin (gorriak atzeko hegoetan; hegan dagoela bakarrik ikusten zaizkio). Gorputza iletsua da eta antenak beltzak.

Mendi inguruneetako espeziea da eta 800 - 2.300 metro arteko altueran bizi da, hantxe aurkituko duelako beretzat egokia den habitata: harkaiztiak, larreak eta, batez ere, mendiko belardi irekiak. Ezinbesteko du inguruan Sedum sp. generoko landareak izatea, horixe baita tximeleta honen beldarraren elikagai nagusia. Helduek maiatza eta uztaila bitartean egiten dute hegan (lekuaren, garaieraren eta sasoiaren arabera) eta loreetako nektarra xurrupatuz elikatzen dira.

Eremu zabalean bizi den arren, Europa eta Asiako mendilerro nagusietan, gero eta urriagoa da, bizitzeko behar duen habitata desagertzen ari delako. Horregatik egin zigun ilusio berezia Pirinioetan geundela kapelean pausatu zitzaigunean, lasai-lasai, bideo eta argazkiak ateratzeko baimena emanik.

Esan bezala, gure inguruko mendilerro gehienetan aurkituko dugu, Pirinio, Alpe, Karpato eta abarretan. Euskal Herriari dagokionez, Pirinioetan ez ezik, Araba, Nafarroa eta Gipuzkoa arteko mendilerroetan ere ikus daiteke, Aizkorriko Parke Naturalean, adibidez, betiere 800 metrotik gorako altueran.

Irudietako alea Tena ibarrean ikusi genuen, 2.000 metroko garaierara, Anayet mendiaren magalean.

IUCNren Zerrenda Gorrian "Ia mehatxatua" gisa sailkatuta dago, bere populazioak nabarmen murriztu direlako azken hamarkadetan. Habitat galera eta klima aldaketa dira bere mehatxu nagusiak eta Europar Batasunean babestutako espeziea da

Apolo tximeleta (Parnassius apollo), Tena ibarrean.

Apolo tximeleta (Parnassius apollo), Tena ibarrean.

Pyrenaica aldizkaria irakurtzen ari nintzela jakin nuen Aragoi aldean "china chana" darabiltela "lasai-lasai, poliki-poliki" adierazteko. Sarean begira, hainbat aipamen daude, baita musika-talde bat ere, eta aldaera dialektologikoren bat ere bai, chino-chano adibidez.

Archivo de filología aragonesa (AFA) aldizkarian halaxe dator: Martínez (1997) recoge china-chana con el significado de 'lentamente, sin parar'; Andolz (1992), china chana 'despacito, poco a poco, refiriéndose únicamente al andar'. Es una expresión muy usada en todo Aragón, pero muy especialmente en el Alto Aragón.

Eta Aragoiko hori entzun bezain azkar etorri nintzen ni nirera, Eibarko txiri-txiri adberbiora. Nahiko esamolde arrunta izan da gure herriko hizkeran eta ingurukoetan (mendebalde guztian, seguru asko). Bergarako hiztegian txirri-txirri eta txarra-txarra aldaerak azaltzen dira eta Eibarren txara-txara zein txiri-txara aldaerak ere baditugu. Orotariko hiztegiak eta Labayru hiztegiak ere jasoa dute txiri-txiri, Eibarko aipamena eginez.

Horiez gain, badugu euskara batuan leku handiagoa duen antzeko beste forma bat, tirriki-tarraka (Eibar aldean txirriki-txarraka) esangura berdinarekin (despacio, lentamente; arrastrando los pies).

Tira, besterik gabe, china-chana hori entzun eta gure txiri-txiri, txiri-txara ekarri didala gogora.

Aragoiko "china chana" egituraren inguruan hauxe dio, esate baterako, Ignacio Fríasek: "estamos en presencia de una estructura típicamente ideofónica cuya capacidad expresiva viene dada por la reduplicación y la alternancia vocálica".

Etimologikoki lotuta egon ez arren, seguru asko prozesu berdinak sortutako elementuak dira, euskaraz ditugun beste askoren antzera (firin-faran, kili-kolo, txipli-txapla, mara-mara eta beste dozenaka).

Eta ezin artikulu hau amaitu Eibarko aho-korapilo moduko hau aipatu gabe, ehiza munduarekin lotutakoa eta bizpahiru aldaera dituena. Hemen adibide batzuk:

• txiri-txiri, txara-txara, txitxittara txarara ('poliki-poliki txirtatara txarara', txirtak ehizatzera)
• txiri-txira, txiri-txara, txorittara txarara
• txiri-txiri txara txikira txorittara (T. Etxebarriaren Lexikoian)
• Behin batian nindoiala txiri-txiri txorittara, Txara txikittik berihala... (T. Etxebarriak Ibiltarixanak liburuan)

2004ko uztailean ipini genuen martxan Euskal Herriko lehenengo Blog komunitatea izan zena, https://eibar.org/blogak komunitatea. Hasierako probak egin ondoren, uztailaren 17a da nolabaiteko "urtebetetze ofizial" orduan eman genuelako Bloga kudeatzen ikasteko ikastaroa. 15 lagun inguru elkartu ginen CodeSyntaxen bulegoan, Luistxo Fernandez irakasle zela.

Ikasleak, berriz, Oier Gorosabel, Mikel Larreategi, Ander Arroitajauregi, Leire Narbaiza, Joseba Zabala, Oier Araolaza, Iban Arantzabal, Imanol Trebiño, Luis Alberto Aranberri Amatiño, Xabier Mendiguren, Asier Sarasua, Mikel Iturria, Joseba Etxarri, Iñaki Zugasti, Gari Araolaza eta Felix Elortza.

Horko erdion blogak oraindik bizirik samar daude gaur egun ere EibarOrg-en bertan; eta beste pare batenak EibarOrg-etik kanpo. Bidean joan zaizkigunak ere badira pare bat (Fernando, Imanol, Felix); baita blogintza probatu eta utzi dutenak ere. Denbora honetan 40 blog inguru sortu dira EibarOrg plataforman eta 15.000 post idatzi ditugu denon artean, euskara hutsean. Hori ere bai baitzen 2004an gutako askoren nahia, Interneten euskarazko edukia sortzen laguntzea. Tira, gure harritxoa jarri dugu.

Orain dela 10 urte idatzi nuen Eibartarrak posta-zerrendaren, EibarOrg elkartearen eta gure blog-komunitatearen historia labur bat. Harrezkero ez da aldaketa handirik egon, sare sozialen tirania baizik ez. Asko laburbilduz, 1998an Eibartarrak posta-zerrenda sortu zen. 1998-2000 tartean webgune probisional estatiko bat izan zen Eibar.org-en lehen bertsioa. 2000. urtean, Eibar.org Elkartea sortu zen eta, zopen garatutako webgune dinamiko batera eraldaketa egin ondoren, 2004an gure blog-komunitate hau sortu zen.

Tirriki-tarraka bada ere, 20 urteren ondoren oraindik ere bizirik jarraitzen du gure blogari plataformak. Ez sasoi bateko bizitasunarekin, jakina, baina oraindik ere astean 8-10 artikulu kaleratuz. Azkenengo hilabetean, esate baterako, 40 artikulu argitaratu ditugu denon artean. Ez da gutxi, lehenengoak izan eta 20 urtez eustea.

Hortaz, zorionak guri, zorionak https://eibar.org/blogak komunitateari!

Izenak ez du oraingoan sekreturik ezkutatzen: handia bezain beltza da Euskal Herriko bareen artean ezagunena den Arion ater baretzar beltza.

Tarteka ale arreak ere ikus daitezke (beherago argazkia), baina gure basoetako ibileretan aurkitzen ditugunak gehientsuenak bel-beltz sakonak izan ohi dira eta luzeak, 10 cm-tik gorakoak (beldurtu eta uzkurtzen ez diren bitartean, behinipehin).

Ohiturei dagokienez, espezie gautarra da gehienbat, baina eguraldi heze edo euritsuarekin egunez ere erruz ikus daiteke, baita udan ere, hara-hona, beti oso aktibo, landare hondarrak karraskatzen ari delarik. Hermafrodita da (gaztetan arra eta zahartzean emea) eta eme bilakatzean 20-50 arrautza inguru jartzen ditu basoan aurkitzen dituen zirrikituetan (harri artean, zoruan, zur ustelean eta abar).

Toloño mendilerroan egin genuen azkenengo mendi-bueltan dozena inguru ikusi genituen, denak ere beltzak, sendo-sendoak eta oso aktiboak. Gure zaratarekin beldurtu eta kiribildu zen hauxe, adibidez, beste garai bateko animalia edo dinosauroen itxura hartu zuena ;)

Baretzar beltza (Arion ater), bare arrunta.

Baretzarra, neumostoma (arnasketa zuloa) agerian duela, buruaren eskuin aldean.

Arion ater barea hermafrodita da, bare guztiak bezalaxe. Hau da, arra eta emea da, baina ez aldi berean (hasieran arrak dira eta zahartzean eme bilakatzen dira).

Arion ater espezieko alerik gehienak beltz-beltzak izan arren, badira morfo arrea dutenak ere. Esango nuke Euskal Herrian ez direla arrotzegiak ere. Argazkiko hori Kalamuako magal azpiko iturrian aurkitu genuen 2024ko uztailaren 24an.