Garagoittiko Orakulua

Gurasotasunetik gehixen-gehixen gogoratzen dotena, asko gozatu nebalako, umien lehelengo 3 urtiak dittuk. Aukeria genkalako, emaztiak eta bixok umiak txandaka jagotia adostu gajenduan, batak goizez eta bestiak arratsaldez eginda, eta gure lan-jarduna egokittu gajenduan umiak denpora guztian gurekin egon zeixezen. Halan, lehelengo urte bixetan, kalian euren edadeko umiekin topatzen bagiñan be, hirugarrenian ixa danak eskolara sartuta jeguazen, eta horrenbestez errekauetan gurekin ibiltzen zittuan, gizontxo batzuen modura; dendari eta nagusi askok kaso egitten jetsen, holan jebizen ume bakarrak zirazenez. Urte oso polittak izan zittuan, eta seguru nago garai hori euren heldutasunerako ona izan duala.

Denpora horretan burutaziñorako denpora eta aukera asko izan najuan, eta ordukuak dittuk "Momorro txiki bat sortzen" sailleko artikuluak. Betidanik izan doten parakaidista pasmatu begiradia umezaintzara ekarritta, #etxekoandros garai horretan ondo pasau najuan eta bajirudik orduko kontuak jente askorendako interesgarrixak izan zirala. Horren puntu gorena "Nire aita ikusezina da" liburua dok, Julen Gabiriak gai horri monografikoki eskindutakua, neuk botatako parida bat baiño gehixago barne, neure poztasun eta harrotasunerako; guraso barri askori gomendatu izan detsaten argitalpen dibertigarrixa, Patxi Gallego haundixan marrazkixekin. Neure artikuluok hamen jagozak; nahikua intenporalak dirazenez, gehixenak gaurko ere bardin-bardin balixo juek.

Gabirian liburuan gag nagusixa, beraz, aitton ikusezinttasuna dok: umiekin gagozenian iñok ez gaittuk ikusten, jentia amen billa hasten dok, eta berba egitterakuan be, kaleko Jose Luis Morenuak euren abotsa sartzen jetsek kumako haragizko guignol txikixari, gu existiduko ez bagiña legez. Egoera xelebriak asko dittuk, eta edozein guraso gaztek barre egingo jok liburuorretan bere burua ezagutzian.

Aro hori aspaldi pasauta, hara nun beste ikusezinttasun-aldi baten sartuta nabillen. Etxekoandren ikusezinttasun tradizionalian, hain zuzen be.

Gaur egun Euskal Herrixan ixa ahaztuta jaukagu, baiña garai baten, familia askotan, ama gehixenen biharra etxia jagotia zuan. Transportistia, pakete bat ekartzian, edozein ordutan pasau jeikian etxetik eze, beti, etxekoandria hantxe topauko juan. Eta momentu batez etxetik urtenda bajeguan be (errekauetara, normalian), arazorik ez: beste tinbre edo aldabaren bat jota, beste etxekoandra bat agertuko zuan, paketia hartu eta gerotxuago emoteko. Beste garai batzuk zittuan, beinke! (transportista askoren ustez ondiok epoka horretan bizi gaittuk; baiña hori beste gai bat dok, ez nadiñ desbideratu).

Kontua dok: etxekoandra hori, etxian jagole eternala, soldatarik bako "interna/neskame/esklabua", askotan ixa-ixa mueble bat gehixago bihurtzen zala. Honen zentzu nagusixa txarra dok, jakiña: beti hor egotiangaittik ikusten ez dan elementua, askotan balixorik be emoten ez jakona, eta ez gitxittan modu txarrian despreziatzen. Leihora urten eta: "Fulanooooooooo!!!" orru eginda meriandia hartzera deitten ginttuaneko sasoiez gabiz (telefono mobillik ez, eta portero automatikuak be justo-justo), baiña neurri baten, etxekoandra tradizionalan ezaugarriren bat edo beste gaur arte mantentzen dala esango najeukek. Tartian gaurko hau, nere ustez, ona be izan leikiana.

[DISCLAIMER] Batek baiño gehixagok esango jok: hona mansplaining adibide ezin hobia. Etxekoandrak betidanik bete izan daben papel hori goresten, aldarrikatzen, balioesten zer eta... gizon bat. Arrazoia! Baiña ez nok horregaittik ixilduko, orraittiokan! Hau hala ez izateko, berba egin deixela berba egittera ohittuta ez dagozen etxekoandrak. [DISCLAIMER]

Disrupzio txiki honen ostian, esan nahi dotena argittu deixadan: oin dala 15 urteko kakanarru zimurrak, gizontxo buruhaundi fasetik pasau zittuan, eta oin abots destenplauez berba egitten juek bere protomostatxuekin. Nerabezaro honetan, guraso izatia ez dok papel aktibua any more, eta horren ordez egote / ez egote bat bihurtzen dok gure funtziñuan ezaugarri nagusixa. Ignoratua izatia, me la pela esamoldia bizitzako lelotzat hartutako izaki muskulotsu horien partetik. Etxeko esentzien, meriandako ogibittarttekuan, eta oversize erropa kuidadamente-deskuidatuen garbittasuna diskretuki eta ez-intrusiboki jagoten daben lar familiaris isillak, gargola gotiko edo harrizko gizon baten modura datorrenari estoikoki begira. Gaztiori segurtasuna emoten detsana, kaletik darabixen abenturetan, etxian bateronbat dagola jakitziakin batera. Ezer be egin barik, baiña hantxe: egonian.

Ba bueno: gure aurrekuak egin badabe (Paleolitotik bai, barrena) guk be egin biharko juagu ba. Eta neurri baten, gustoko juat.

Esan lajeikek, hauxe izan dala nere lehelengo ikastaldixa lekuotan 1914-1919 artian gertatutako gorabeherei buruz. Oiñ arte, zeharka baiño ez juat izan hango barririk. Best seller formulan -maitasun historiak, klase gatazkak, gaizkillien kontuak-, gertakari historikuak errezago irunsten dittuk. Imajinatzen juat Billy Williamsen historixiak Folletten jatorrittik be asko dala: kuriosua egin jatak ezkerreko kristauen profil hori ezagutzia. Oin, bigarren liburuari ekitteko gogoz!

Hamen Paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk:

• Pasau dok Gerla Handia, eta gerra osteko negoziaketa/mendekuetan gabizak. Geratzen jakuan inpresiñua: gaizkiulertuen pillaketiak leku oso illunetara eruan zebala Europa. 40 urte geruago hankia ondiok gehixago sartzeraiñok. Akatsok ahaztu ez daiguzen.
• Oin arte, ez nekixan gauza haundirik Errusiar Iraultzan gaiñian. Inguruko "rojilluei" gai topikuak entzutzen najeutsezen: Kronstadt, "la toma del Palacio de Invierno"... baiña ez najenkixan zihetz zeren gaiñian dabizen. Kontakizun honetan, orduko gertakarixak harilkatzen najabilk lehelengotz. Etxakixat, halan be, ze neurriraiñok duan fidagarrixa: zurrunbillo konplexu xamarra izan zala bistan dok, eta nahikua sinplifikatzen dabillela begittantzen jatak, idazkeria aldatzeraiñok. Izan be, esango najeukek, idazliari alboraketa nabarmena igartzen jakola: 1917ko iraultziau larregi ardura detsala. Eta hau kontakizunan kaltetan dok...
• Idazlian abiltasunan erakusgarrixa: diplomatiko eta bakezalien ahalegiñak emoziñoz jarraitzia, ea gerria amaitzia lortzen daben... nahiz eta ondiok 1916xan egon!! 😅
• Liburu erdixan klimax dramatikua: aittitta zaharran zorion unia, eta kartero gaztia Sommen hildako soldauen familixeri telegramak banatzen.

• Gozatzen najabilk, edozein momentu libre aprobetxatzen kapitulotxo bat irunsteko. Gora liburu potoluak!

• Gauza kuriosua, igual uneren baten Zita enperatriz lekittarra be agertuko jatak eta! IMG-an gaiñeko nere ignorantzixan barruan, ez najenkixan bere gizonak jokatutako papel zihetza. Interesgarrixa, eta penagarrixa bere aurrekuan burugogorkerixiak eragindako gerria geldittu ezin izana.

• Gerla Handian gaiñeko hutsune haundixa izan juat oiñ arte: historia zalia izanda be, kostatzen jataan ulertzia zorixoneko Franz Ferdinanden erailketiak zelan ekarri zeban hainbesteko triskantzia. Bajirudik liburu honekin hutsune hori beteko dotela, eta horixe izaten jiharduk interesgarrixena.

• Gaiñontzian, txirikordatutako fikziñozko mikrohistorixak korrientiak dittuk, baiña batzuk interesgarri/didaktikuak be badittuk, meatzarixen bizimodua kasu, Bizkaikua be irudikatzeko balixo deskuana.

• Liburutegiko purga (stalinista? 😉) batetik jirautako liburua. Ez najuan ezagutzen, baiña berba onekin gomendau jestek, eta gustora irakortzen najabilk. Nahaste kuriosua: bestsellerrak-egitteko-makiña Follettek zumitz onak hartu jittuk, eta otzaria be halakotxia. Hartu "Novecento", hartu Tolstoi, eta gaur egungo trikimaillu narratibuekin erabilli, historiazalion gozamenerako kontakizuna ontzeko.

Behiñ epaille asuntuekingo resistentzixia gaindittuta, kontakizuna interes haundiz jarraittu juat: bai tabako enpresen lobbyxan tejemanejiak, baitta interes kontrarixuak epaimahaixa manipulatzeko erabiltzen dittuezen estrategiak, legaltasunan ertzetan ibiltzeko eskubide-injeniaritza barne. Amaieran moralejiak pixkat estropeatzen bajok be (pajina bi), orokorrian ondo pasau eragitten daben liburua. Ikusi bihar, bertan kontatzen dirazen gauzak egi antzekuak dirazen...

https://paperjale.eus/book/72918/s/el-jurado

Halakuetan, etxian ikasi najonan formiari ukat egin bihar jetsanat ("ka-fié-tes-ní-a"), zeaittik eze, halan eskatuta, edozer etara izan jesten: kafe bi... baso bat kafe eta beste bat esne...

Horretara, gaizkiulertuak sahiesteko, tokixan tokiko formia ikasi eta erabilli bihar izaten jonat (kafesnia, kafesni, kafekonletxe esniagaz...).

1) Harek egindakua konpontzeko, eta

2) Eginkizun normala

Baiña tira, batzutan hankia sartzia ezinbestekua izaten don gauzak ikasteko.

Besterik ez.

Horixeok dana.

Urte askuan isildutakua bapatian bota ahal izatiak dakan "koaxi" izanda be, Uriartek bere burua kontrolatzen jok, liburu oso irakurgarrixa eginda. Egitturia argixa dok: zer zan, zer gertatu zan, zer kontau zan, hortik zer zan guzurra eta zer egixa.

Paperjale.eus-en botatako iruzkiñak (atzetik aurrera):

• Eta ez bakarrik frankisten guzurrak: errepublikazalien aldetik zabaldutako pare bat exageraziño be (hildako kopurua eta muniziño klasia) seiñalatzen jittuk, datuekin bermatuta.
• Gaur egunian kostatzen dok siñistia, baiña garai baten (frankismo osuan, eta osteko urtietan) Gernikako autosuntsiketian bertsiñua asko zabaldu zuan (errepublikazaliak erre zebela, erretiradan) eta liburu honek indar haundixa egitten jok horri kontra egitten: 4. kapituluan esandako guzurrak seiñalatzen, eta 5garrena eurak desmontatzen.
• Liburu hau oso momentu berezixian etaratakua dok: Franco hil barri, Hego EHxan zetorren berrantolaketa haundixan aurrian norbere lekua billau biharra jeguan, eta "gehiengo isillian" jaka asko aldatu zittuan, "bizitza osoko demokrata" moduan agertzeko. Testuinguru honetan, imajinatzen juat Uriartek lanak izango zittuala bere posturia agertzeko: 1936xan gerria hasi orduko ospetsua eta aberatsa, frankismuan arkitektu moduan biharrian segidu zeban... Etxuat bere postura politikua zihetz ezagutzen, baiña irakortzen nabillenangaittik ezagun dok ultrakatolikua, barrena, bazala. Hortik aurrera? Etxakixat, baiña bigarren kapituluan Euzko Jaurlaritzan alde egitten daben apologixa sutsuari -eta liburua autoeditau izanari- Trantsiziñuan kokatu biharrari egozten jetsat...
• Nere speleo peskisa bibliografiko artxibistikuetan zihar behiñ baiño gehixagotan topau juat Castor Uriarten izena, Lekittoko udal arkitekto modura. Horretara, sorpresia hartu najuan Ondarruko liburutegiko bookcrossing kaxan ale hau topau nebanian. Etxerako!
• Idazkera atsegiña eta irakorterreza, ezagun dok Uriarten komunikatzeko gaittasuna: gauzak zehatz eta argi kontatzen jittuk, baiña giza-zertzeladak handik eta hamendik sartuta, txosten tekniko bat izan zeikiana gerra aurreko Gernikan erretratu bizixa bihurtuz.

Ea: literatura eta entrenenimendua billatzen dabenak, etxok liburu honetan topauko. Buztarrin testamentu morokua dan honetan, basarrixan, probetan eta bertsotan asko jardun daben pertsona baten oroitzapenak jatozak, bata bestian atzetik, eta mundu horretan aditua edo zalia ez dan bati astuna egin leikixo basarri, itzain, taberna eta hango ugezaba onei egindako kunplido zerrenda luzia (izan be, seguru Buztarri ez zala danekin ondo konpontzen, baiña lekukotasun honetan ez jaukak iñorenganako berba txarrik). Halan be, Josune alabiak bildutako guztiak balixo dokumental itzala jaukak. Idazteko ohittura askorik ez daukan mundu horren lekukotasun gitxi jagozak eta.

Paperjale.eus-en lagatako beste iruzkin pare bat:

• Hizkerian gaiñeko erreserbatxua jaukat. Bistan dok, Buztarri Itturretakua izanda, euskera jator eta aberatsan jabe zala. Zentzu horretan, idazkera atsegiña jaukak, ideien loturak eta diskurtsuan egitturia, bistan dok euskeraz pentsatzen daben pertsona batenak dirazela. Oin, idazkerako hautuak ez najeukek esango bere-beriak dirazenik. Esan nahi juat: bertsuetan gipuzkerarako joera nabarmena daukan legez (bere garaiko bertsolarixen artian normala ei zuan hori), idazten dittuan aditzetan-eta, esamolde batzuetan ("orduko" lekittarra...) "bizkaiera batu" eliztarran usaiña sumau lajeikek.
• Etnografikoki interesgarrixa. Helburuak apalak jittuk Buztarrik: izenburuan diñuan legez, bere bizitzako nundik norakuak ziheztia, lekukotasun modura. Bere kintto askoren aldian asko ibillittakua dok Ibarzabal (buztargin zein bertsolari modura), baiña halan be larre motzeko gizona da: basarrixan jaixo eta basarri munduari lotuta beti. Horretara, bere ibillerak be halakotxiak dittuk. Berak badaki, eta bere neurri apalian baioesten jittuk: ez gitxiegi, ez larregi. Tamañuan.

Azken urtietako lehengoratziakin (museo pribatu bat erdixan plantatzen ez bajeskuek) Urdaibaiko isungurak antxiñako itxuria hartuko juek, ihitzez eta animaliz beteta. Horrekin, XVIII eta XIX mendetan eregittako polderrak eta lubanak galduko dittuk, eta eurekin bertan biharra egindako nekazari eta abeltzaiñen oroimena. Horixe dok liburu horretan jasotzen dana. Eta, neure aldetik, ixa etxekotzat dakaten eskualde honen geografixia hobeto ezagutzeko balixo izan jestak. Argatxa, Anbe, Busturia... speleo aldetik ezagutzen dittudazen lekuak testuinguruan ipiñi eta ulertzeko liburu ona.

Paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Kuriosua dok, baitta be, "Portupin" toponimua topau izana, Gautegiz-Arteagako lurretan, Urdaibaien egon ziran 8 marea-errotetatik bat. Lekittoko dokumentu zaharretan agertzen dan Portupin hori argitzeko balixo leike: geografia? patronimia? Inperixuan herentzixia?
• Liburuakin, baitta be, ikuspegi paradoxiko bat hartzen dok. Gaurko Urdaibai -hain naturala eta hain politta- XIX mendeko giza interbentziño oso traumatikuan ondorixua dok: polderrak, kanala. Baiña beste itsasadar batzutan be egin ziran halakuak: Barbadun, Nerbioi, Butroe, Lea, Artibai, Deba, Urola, Oria, Urumea, Oiartzun, Bidasoa, Urdazuri, Atturri... eta gehixenetan, polderrak bakarrik ez: munen ordez moillak, eta ihitzen gaiñian betelanak eta asfaltua. Gizakixa!
• Kuriosua dok, baitta be, ihitzen humanizaziñuan sorreran ezagun bi aurkitzia: Thouvenot lehendakari-ahalduna (eibartarrok integrista giñaneko "laguna", p.66), eta Juan Bautista Belauntzaran (Lekittoko ur hornikuntziakin burrukan jardundakua, p.68).

• Plazerra izaten jiharduk nere speleo eszenarixo nagusixetako bat dan Urdaibai begi barrixekin ikustia. Irakorri ahala, gero eta gogo gehixago jaukadaz ihitzok esploratzeko! Katiuskak jantzitta noski. Argatxa, Argasburu, kanal inguruko ubide zaharra...

• Sorpresia hartu juat, ez najuan uste polderren fenomenua hain barrixa zanik, XIX mendekua nagusiki. Eta 100 urte be ez zittuan egin, ezebeza millaka urteko historixan

• Herri lurren desjabetzian beste detalle bat. Foru aintzindari izan zan "liberaltasun" horretan: "Agintari liberalentzat, itzak udalen esku egotea "alferrik" zen, "aurkitutako egoera berean mantentzearekin" konformatzen baitziren; haatik, esku pribatuetan, itzak itxi eta drainatu zitezkeela uste zuten, "Bizkaiak hain beharrezko duen aberastasuna sortuz" ". Etekiña etara biharrez, ondare naturala lauskittu, iraunkortasunan kaltetan. Bizkaixan aje historikuan beste adibide on bat.

• Eta behiñ gaixan sartuta, interesgarrixa polderren (ihitzen) eta dikien (lubanen) kontua be. 1789 osteko ideia liberalen, gerretako zorren eta desamortizaziñuen ostian egin zittuan, herri lurrak saltziakin batera.
• Halako dibulgaziño biharretan askotan gertatzen jatan legez, sarreran eta testuinguruan jartzen daben kapituluetan (gai nagusixan sartu aurretik) gauza barri ikasten dittudaz. Barrena: - Gaur egun Ozollo modura ezagutzen dan marea-errotia, dokumentu zaharretan, Kobaerrota moduan agertzen dana. Anteparan Argatxako haitzulotik urtetzen dan errekia biltzen dabelako, mareekin batera! - Ameriketako diruak ekonomixan izandako eragin sakonan detalliak, bestiak beste basarri eraikuntzan, eta landare barrixekin. Eta "piper" (latiñez) eta "turkie wheate" (inglesez), piparrak eta arto amerikanua izentatzeko berba zaharrak!