- Ezin dok ukatu pertsonalidade haundiko kontakizunak dirala; ez behintzat, ipoin tipikuak garapen tipikuakin. Arrazionalistak, esango najeukek, XX mende hasierako arkitekturian morokuak: bat-bateko amaierak, angulo ezohikuak... Emoten jok, gaiñera, jatorrizko hizkeria subordinatu xamarra dala, eta euskerazko itzulpena gatxagua egin dabela horrek. Hasierako ipoiñak kostauta irakorri jittuadaz, eta uste juat horregaittik dala (gero, itzultzailliak trukillua hartu detsala jirudik). Ipoiñon artian gorabehera haundixak jagozak, baiña meh batzuen artian batzuk oso indartsuki nabarmentzen dittuk (bereziki "Etxean" eta "Iparorratzik gabe").
- PD: Sarriugarte itzultzailliak "orobat" berbia ipoin guztietan sartzen jok. Berba-amuletoren bat ete?
Goizaldeko lua
Oier Gorosabel
2024/07/21 21:21
XIX mende erdi aldeko bertso sorta honetan, gure arbasuak erabiltzen zeben loaldi bixen ohitturia ondo baiño hobeto ikusi leike.
Eusebio Maria Azkue
Gizakixa erosotasunera errez ohitzen da. Horretara, ahaztuta dakaguz argi indar elektriko barik bizi giñaneko denporak. Etara kontuak: "historixia" hasi zanetik, 4000 bat urte pasau doguz su-argittan (kriseillu, kandela eta beste), eta ostera, 150 urte eskas bonbillekin. Pentsau, ze neurrittan aldatuko ete zittuan horrek jentian eguneroko bizimodua eta ohitturak, urtaruekin adibidez. Hasteko, ekaiñeko gabe labur-laburrak, eta neguko luze-luziak, jentian bizitza zikluak total baldintzatuko zittuan; gaur egunian, negu ta uda, antzeko bizimodu eta ordutegixak mantendu geinkez argi indar elektrikuari esker.
Antxiñako bizimoduan ezaugarri bat, gaur total ahaztuta dakaguna, gabian bi zatittan lo egittia zan: jentiak illuntzetik gabardira lehelengo lo-jaru bat egitten zeban; gabardi inguruan, esna egoten zan pare bat orduz; eta gero, goizaldian, beste kuluska bat egitten zeban eguna argittu arte.
Bistan danez, hau ez zan urte osuan bardin izango: negu aldian nabarmenagua izango zan (gabak luziaguak dirazenian), udan baiño. Eta logikua da ezta? Zein da kapaz, arratsaldeko bostetan illundutakuan ohian sartuta, hurrengo goizeko zortzirak arte lotan egoteko?? Seguru badagozela halakuak (nik ezagutzen dot bateren bat..), baiña jente gehixena esnatu egingo litzake, nahikua lo egin dabenian. Eta horixe gertatzen zan lehen: illuntzixan lotara sartzen ziranak (bihar gitxi egin zeikian illunetan, eta kandelak karuak ziran), gabardi bueltan esnatu egitten ziran. Orduan, gauzak egitteko aprobetxatzen zeben: etxeko biharrak, berba, pentsau, irakorri, idatzi, narrutan egin... (gaur egunian ixa ahaztuta bagagoz be, oin dala 150 urte ez zeguan internetik, telebistarik edo radixorik!). Gero, beste lo-aldi bat egitten zeben goizera arte. Itxuraz, loaldi bixen kontu hau XVII mende amaiera aldian aldatzen hasi zan, hirixetan kaleko argiztapena erabiltzen hasi zanian, eta jentiak kalera urtetzeko aukeria izan zebanian, beranduago oheratuta. Joera hau Europa ipar aldian hasi zan, jente aberatsan artian, eta pixkaka, gizarte osora zabaldu zan. Halan be, jentian korputza horretara eginda zeguan: 1829ko argitalpen batian mediku batek gurasueri emondako aholkuak agertzen diraz, bestiak beste "seme-alaberi loaldi bixen ohitturia kentzeko. Gaixotasun edo ezbeharren bat egon ezian, lehenengo loaldixakin nahikua da. Bigarrena egitten saiatzen badira, ez laga, eta erakutsixezue hori gauza txarra dala". Ohittura horren azken lekukotasunak 1920 hamarkadakuak diraz, eta ordutik hona loaldi bixen kontua herri-memoriatik zihero galdu da.
Horretara, azken urtietan horri buruzko zeozer argitaratu danian, gutako gehixenondako gauza guztiz barrixa eta xelebria izan da. Nik neuk, osagille modura giza fisiologixia interesatzen jatan neurrixan, interesez hartu dot.
Izan be, nahiz eta herri-memoriatik guztiz desagertu, loaldi bixen ohitturiak aztarna asko laga dittu idatziz, literaturan zein bestelako dokumentuetan. 1990 hamarkadatik aurrera, Roger Ekirch historialarixa hórrek harixotatik tiraka ibilli da, lekukotasun mordua bilduta. 2001ian The American Historical Review aldizkarixan artikulu bat idatzi zeban, eta 2006xan At Day’s Close. Night in Times Past liburua, asunto hau eta bestelako gabeko ohitturak aztertzen dittuana. Azkenaldixan loaldi bixen kontu hau komunikabidietara allegau danian, hónek biharrok aittatuta izan da; Ekirchen aurkikuntzen sintesis ona hamen eta hamen dozue, gazteleraz.
Neure aldetik, pare bat lekutan erreparauta netsan loaldi bixen arrastuari:
-
"Ixil ixilik dago" abestixan hau esaten da: "...goizeko ordu bietan esnatutzen gera / arrantzaleak beti joateko urrutira...". Beti egin jata deigarrixa, ordu intempestibo hori! Baiña kontu hau jakin dotenetik, ulergarrixagua egitten jata. Gabian itxasoratu bihar ezkeriok, gabeko esnaaldi hori aproposena izan leike.
-
Donatien de Saderen "Las 120 Jornadas de Sodoma" liburuan (1785) aipu hau 13. egunian: "(...) después de haberse divertido con ella hasta el momento de su primer sueño la relegó a un colchón colocado en el suelo para que dejase el lugar a la Fanchon, a la que siempre quería tener cerca cuando la lujuria lo despertaba, lo que sucedía casi todas las noches. Hacia las tres de la mañana se despertaba sobresaltado, juraba y blasfemaba como un condenado. Entonces era presa de una especie de furor lúbrico (...)".
Eta hara nun, oin dala gitxi, beste gauza baten billa nenbixala, Eusebio Maria Azkue lekittarran idazkixen artian topau doten loaldi bixen lekukotasun eder bat: "Gossaldeco lua" bertso sortia da, liburu honen 303-309 orrialdietan irakorri leikiana:
-
AZCUE-koa, Eusebio Maria. 1990. Euskarazko vertsoak. Bilketa eta edizioa: Asier Astigarraga eta K. Josu Bijuesca. Jarein sorta 1. Labayru Ikastegia - Bilbao Bizkaia Kutxa.
Bertsuori buruzko oharrak:
-
Hizkuntza aldetik oso interesgarrixak diraz; halan be, esan biharra dago ez dirazela Eusebio Azkuek idatzittako jatorrizkuak. Izan be, testu hau bigarren eskutik etorri jaku: Jose Antonio Uriartek "Poesia bascongada. Dialecto vizcaíno" eskuizkribuan dakarrena da, eta jakiñekua da Uriartek jasotako bertsuak pixkat "konpondu" zittuala. Eusebion seme Resurreccion Maria Azkuek be jaso zeban "Parnasorako bidea" argitalpenian, baiña ondiok aldatuago.
-
Edozelan be, 1860 inguruan herri arrantzale baten bizi izaten zirazen lanbide eta egoera ezbardiñak erakusten deskuan lekukotasun politta da, "Erlauntza" edo "13 Rue del Percebe" ikuspegixan.
-
Argi ikusten da Bizkaixan, XIX mende erdi aldian, loaldi bixen kontua oso normala zala. Ordurako, halan be, atzerakadan zoian ohitturia zan. Batez be klase apalenen artian zirauen, baiña bertsuon tono umoretsuan atzetik, ikusi leike Azkuek berak be goizaldeko lo horrekingo zaletasuna mantentzen zebala.
Beste barik, hamentxe doiaz ba bertsuok.
GOSSALDECO LUA
1
Fama charra bota da
Munduaren ganera;
Ta iñoc ez dau nai juan
Beste oba batera
Munduagaitic diño
Dala picarua,
Ez daquijanac cer dan
Gossaldeco lua.
2
Mundua asi zanian
Lenengo guizonac
Igaro cituezan
Egun asco ta onac:
Cergaitic eguin arren
Otza, nai berua
Iñoz ez eben galtzen
Gossaldeco lua.
3
Nai jai eguna izan
Ta nai aste eguna,
Lenengo lua beti
Izaten da astuna:
Baña guztiz ariña
Ta eztija lacua
Gorputzai atsedenda
Gossaldeco lua.
4
Lenengo luan dago
Bat arrija leguez
Guztiz biribilduta,
Edo luce, ta artez:
Guero bere atseguiña
Da neurri bacua
Elduten jaconian
Gossaldeco lua.
5
Munduan nai dabenac
Izan ainguerua,
Jaquitiarren cer dan
Gueroco cerua;
Ciur icusico dau
Beteta gogua
Amesacaz badauca
Gossaldeco lua.
6
Anchiñaco nescachac
Gosseco amesetan
Seiña aldatuten dagoz
Pozarren cantetan:
Eta au ez da guzurra,
Ez da ames zorua,
Igues doian artian
Gossaldeco lua.
7
Amaseico bateco
Abade guiltzerac,
Guztiz zurrac ostuten
Dotrina paperac;
Ta bardin errecetan
Latin mordollua,
Ez dabe iñoz galduten
Gossaldeco lua.
8
Echejaun bere echean
Lenen sortu zana
Errenteruen uzen
Asetan ez dana:
Gau guztija igaro arren
Edaten ardaua
Oera dua atrapetan
Gossaldeco lua.
9
Gueisso artzen dabenac
Purguia gossian,
Galtzen dau urte bete
Purga bacochian:
Asco bere oba da
Quentzeco gueissua
Purga atsitua baño
Gossaldeco lua.
10
Baldin purgau baleitez
Illunabarrian,
Necatuba egon arren
Gau erdira artian;
Artuco leuque guero
Gorputzac guirua,
Gozaro egiteko
Gossaldeco lua.
11
Zor daben necatua
Gossian gosseti
Pensamentu baltzacaz
Jaguiten da beti;
Onec atrapetan dau
Gosseco garua,
Eta artuen deutsanac
Gossaldeco lua.
12
Arraintzallac oi dagoz
Alturan calatan
Euren vicitziagaz
Beti erneguetan:
Baña ez deutse erasoten
Nequiac biraua,
Ezpada galdutiac
Gossaldeco lua.
13
Arrastaca batuten
Urre ta cobria
Dabillen guizona da
Munduan pobria;
Onec igaroten dau
Purgatorijua
Galduten dabelaco
Gossaldeco lua.
14
Infernura lenengo
Juan zan guizona
Ez zan izan gossetan
Beti loguin ona:
Abel ilteco azurra
Usteldu ta astua
Topau eban galduta
Gossaldeco lua.
15
¿Cer da bat egotia
Albataco mezan,
Icusten guizon, ta andra
Arrausinga elessan?
Gueijen gueijenac dauque
Zabalic aua,
Eguin ez dabelaco
Gossaldeco lua.
16
Gossaldian gossetic
Abade maisuac
Entzuten dagozanac
Gure pecatuac;
Ez dabe beti euquiten
Osasun osua
Galduten dabeelaco
Gossaldeco lua.
17
¿Cer litzate Erregueren
Buruco coroia
Ichi biarco baleu
Gossaldian oia?
Carga guztiz astuna,
Alper urrezcua,
Da quenduten dabena
Gossaldeco lua.
18
Azur utsac daucazan
Agura sicua,
Eguzqui etorreraco
Loro musicua:
Erijotzara arin,
Eta zuzen dua,
Ez dabelaco gorde
Gossaldeco lua.
19
Egunagaz jaguiten
Dirian alperrac,
Oin bico astuac dira,
Edo bai oquerrac:
Biurtu lei guizona
Ero ta zorua,
Sarritan galdutiac
Gossaldeco lua.
20
Otseiñac goss gossetic
Jaguiten badira,
Alperrerijan dagoz
Alcarri beguira;
Baña otseña izaten da
Biarguin cintzua
Gozaro eguin badau
Gossaldeco lua.
21
¿Cembat dagoz negarrez
Euren bacarrian,
Lo gozuan beste asco
Dagozan artian?
Beti izanic pozgarri
Ta beti gozua,
¿Celan ichi lei batec
Gossaldeco lua?
22
Bascal ostian duaz
Alperrac lotara
Lauoñecua janta
Doian lez cortara:
Gozo guichicua da
Bazcal ostecua;
Baña gozo gozua
Gossaldeco lua.
23
Eguin nai ez dabenac
Gossaldian loric,
Ez dauca viciteco
Batbere gogoric:
Dalaco viciteco
Ecinda obagua
Gozaro eguiten dau
Gossaldeco lua.
24
Egon biar baguendu
Beti iratzarriric,
Iñoz bere ez legoque
Gorrija gueldiric:
Eta ac bere egunoro,
Sinistzera nua,
Neuc leguez nai dabela
Gossaldeco lua.
PD: Artikulu honen laburpen bat Gara izperringiko "Gaur 8" astekarixan argitaratu da, 2023ko uztaillan 21xan.
Erantzun bat
Fondo de armario
Oier Gorosabel
2024/07/16 21:50
Poesía bascongada. Dialecto vizcaino. Jon Kortazar, Miren Billelabeitiak prestatutako edizioa, Jose Antonio Uriarte. Azal biguna, 383 orrialde. euskara hizkuntza. 1987ko mar. 20a(e)an Bizkaiko Foru Aldundia(e)n argitaratua. ISBN: 9788477520009
Bilduma bat dan neurrixan, ez dok oso-osorik irakortzeko liburu bat, ez bada eze kontsultarako, edo norbere intereseko gauzen billaketarako. Hitzaurria bai: bildumia testuinguruan jartzeko balixo jeskuk, berorren protagonista nagusi bixen azterketa literarixua be eginda (JA Mogel eta E Azkue). Hortik aurrera, salto haundixak egin jittuadaz, Mogelen alegixetan adibidez (lehendik irakorritta najittuan) edo gai relijiosuetan. Indizia eta oharrak bihar-biharrezkuak dittuk autoriak bereiztu ahal izateko, eta autore "txikixen" artian, edo epigrama laburren artian (halako itturrixan, bestelako kanposantuan...) gauza interesgarrixak jatozak. Adibidez: - Durangoko zidargiñenak, ixa bertso guztiak jasota datoz. - Ramon Etxezarreta Hurtado de Amezaga, "txit" adberbixuan pareko bikin ("tint" eta "txito"). - Gerrako bertsuak, I. karlistadetakuak (espainoltasuna euskeraz goratuz, foballian legez) eta Marokokuak (bat Uriarte berana, bere alderdi pistolerua erakutsiz).
Mogel neoklasiko moralistia balixo haundikua dok, jakiña. Baiña neretako, deskubrimenturik haundiña -Durangoko plateruekin batera- Eusebio Azkue izan dok. Kasu honetan sustrai neoklasikotik, erromantizismoz bustitta datorren gizona. Gehixen gustatzen jatana: "Ironia eta gogortasuna bihurtzen den umorea, Bere plangintza narratibo guztiak apurtzen dituen umorea. Idazlea gustora ari dela agertzen duen umorea"; intzentsu usaiñetik libre geratu barik be -sasoi hartan, saihetseziña- sotanadunen korsetetik libre dabillen umoria, gehittuko najeukek nik.
Honen testuak be, ez jittuadaz oso-osorik irakorri: baiña ez interes faltiangaittik, ez bada eze Azkuen idazki orijinalekin egindako beste ediziño bat dagolako. Haxe eskuratzen saiatuko nok.
Bittartian, XVIII-XIX arteko Bizkaiko literaturia ezagutu nahi dabenak ezinbestian kontuan hartzeko bildumia dok hau.
Paperjale.eus-en.
Libanoko egunsenti larrosak
Oier Gorosabel
2024/07/07 21:55
BENOIT, Pierre. 1924. La castellana del Líbano. Aguilar (Crisol bilduma, 231). Madril 1952.
Liburua ederra dok irakortzeko: Libano-Siria aldian kokatuta, 1920 bueltan, Frantzia eta Inglaterra kolonialak euren arteko lehixan diharduela, bertako klase altuko funtzionario, militar eta zipaiuen (sic) giruan sartuta. Horren gaiñian, (kontra)informaziño zerbitzuen biharra ikusi geinke, eta finantzen munduko zirrikituak -aberatsa izan bihar haiz, edo zorretan sartzeko konplexurik ez izan-, eta gauza guztien gaiñetik, Hester Stanhope andrian oroitzapen erromantiko bat. Baiña liburuan azpiko mezua hauxe dok: gizarte altuko bizimodua, bere fiesta eta fribolidiakin, eta batez be emakumiak -luxu gosia dala eta- gizona galbidera jaroiek. Bihar-dan-moduko gizonak etxuek bihar dirurik, bizitza ariñik, ezta emakumerik be: nahikua juek basamortuko bizitza soillakin, kikirri-usaiñakin (tabakua, izardi-miña, araka), kamelluekin eta soldauen arteko adiskidetasun perez-revertiarrakin. Idazlian barri izanda (eskuin muturreko pro nazixa), deigarrixagua dok protagonisten arteko harremana hain gay izatia:
- "Nos besamos. ¡Cuántas cosas íntimas contienen, para los que saben paladearlas, estos besos entre hombres!" (p.463)
- "Por muy bajo que hubiera podido caer - ¡y sólo el sabía cuánto había sido!-, aquel hombre, al que más amaba y admiraba, no había dudado de mí. Su amistad estaba allá lejos, al otro lado de las montañas azules que cercaban el horizonte. Me esperaba aquella amistad viril y pura. Podía sumergirme y lavarme en ella" (p.465).
Hamen Paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):
- Laredoko hondarrian, eguzki galdatan, ikasi juat Salomon erregiak feniziueri egindako zedro-egur enkarguak deforestau zittuala Libanoko mendixak. Espainiako itsas armadiak Bardenekin egindako legez. Diru putia!
- Oso ondo girotuta jagok, bistan dok umetan ekialdian pasautako urtietan asko ikasi zebala Benoitek. Bestalde, arerixuen arteko harreman zibilizauana beti dok erakargarrixa: forma atsegiñak, azpi jokua. Pobrietan hipokresia esaten jetsagu, aberatsen artian diplomazia.
- Begiratu bihar izan dot: eu.m.wikipedia.org/wiki/Hester_Stanhope
- Pertsona batek, arratsalde baten, 5-6 etxetara bisittia egin zeikian. Halakuetan, normala ei zuan beste bizpahiru bisittatzaillekin behin eta barriro kointziditzia. Kuriosua ohitturia!
- "Bisitak", horra gure aittitta amamen denporako beste ohittura bat, zihero galdu dana. Gaur egunian jai eguerdittan bermuta hartzia, edo udan hondarrera juatia bezain korrientia ei zuan, garai hartan, etxekoandre batek bere etxian "bisittak hartzia". Arkitekturan be arrastuak laga jittuan ohittura horrek: etxietan "jangela" bat egoten zuan (halan esaten gentsaan guk), izen hori euki arren eguneroko otorduak egitteko ez zana erabiltzen (guk sukaldian jaten genduan). Jangela horretan jeguazen: vajilla elegantia (loza, kristala, alpaka), aparadore eta bitrinak, mahai haundi bat... eta bertan ez zan bizimodurik egitten, salbu eta okasiño haundixetan, ni umia nintzala behintzat (gerora bai, gero jangela hori -etxeko gelarik haundi, politt eta erosuena- eguneroko erabillerarako "gureganatu" genduan). "Sala de recibir" izena be entzun izan juat, halakuetarako. Beste arrasto bat bisitta txartelak dittuk: izenak berak esaten jok, bisitta sozialotan hasi zirala erabiltzen. Bueno, ba liburu honetan XX mende hasierako Libano kolonizauan, europarren artian behintzat bizi-bizi dagon ohitturia dok bisittena.
- Kikil usaiña, armada frantseseko ultragizontasuna, ezkontzen dirazenendako mespretxua, basamortuko soldaduen arteko harremana... Walter kapitaiña oso perezrevertiarra dok, oso gaixa beraz.
Lagin bat
Oier Gorosabel
2024/06/29 18:28
Hamahiru ipuin. Narratiba #142, Luisa Carnés. Azal biguna, 181 orrialde. Euskara hizkuntza. Erein(e)k argitaratua. ISBN: 9788491096467
Ipoin bildumak arriskua jaukek, hautaketian arabera inpresiño jenerala asko aldatu leikiala. Etxakixat ze neurrittan gertatu dan hori liburu honetan. Carnésen idazlanak asko dittuk eu.wikipedia.org/wiki/Luisa_Carn%C3%A9s , eta biharbada bilduma honetan estilo diferentietakuak sartu nahi izan jittuek, erakusgarri modura edo. Behintzat, batetik bestera estilo aldaketa itzalak jagozak. Hau ez dok txarra, e? Bakarrik jiñuat, igual ipoin guzti-guztiak ez dirala izango dan-danon gustokuak. Hau hala izanda, indar haundiko kontakizunak biltzen dittuk liburuonek, bizitzako gertakarixak erakutsitta, beti be epaittu barik (ondorixuak, norberak etara bihar).
Paperjale.eus-en botatako beste iruzkin bat:
1920 hamarkada zoruan murgilduta
Oier Gorosabel
2024/06/29 18:19
Kiki de Montparnasse, José-Louis Bocquet, Catel. 416 orrialde. Spanish hizkuntza. 2007ko eka. 2a(e)an Sinsentido(e)n argitaratua. ISBN: 9788496722309
1920ko Paris zoruan transektu on bat egitteko aukeria emoten jok Alice Prin "Kiki" jarraitziak: miseria, txolintasuna, txupopteruak, jenialidadia, dekadentzia, dana nahaste borrastian. Irakorketa atsegiñekua izatiaz gain, balixo dokumental/dibulgatibo haundikua dok liburu hau, Europar kulturan hainbesteko arrastua laga daben sasoi hori ezagutzen hasteko.
Txisperuen kantua
Oier Gorosabel
2024/06/21 15:30
Aurreko baten, beste gauza baten billa nenbixala, eibartarrondako intereseko bertso batzukin topo egin neban. De la Fuente anaienak diraz, "Durangoko platero" famosuak, 1800 ingurukuak beraz, eta sasoi hartan armagintzan erabiltzen zirazen operaziño eta prozedimentuak zehaztasun haundixakin deskribatzen dittuez.
Halako jantzixekin irudikatu bihar doguz gure protagonistak. Irudixa: Costumes of All Nations (1882)
Oker ez banago, hónek bertsuok Jose Antonio Uriartek bildu zittuan estraiñekotz. Uriarte fraille frantziskotarra zan, Bonaparte printzipian korrespondientia, eta 1850-60 hamarkadan herri kantuak biltzen jardun zeban handik eta hamendik; horrekin eskuizkribu "totxo" bat osatu zeban, Arantzazuko komentuan gordetzen dana, eta editau barik egon dana urte askuan. Ni manejatzen nabillen liburua, eskuizkribu horren transkripziñua da. Hauxe da erreferentzixia:
- URIARTE, José Antonio. 1987, Poesía bascongada. Dialecto vizcaíno. Jon Kortazar, Miren Billelabeitiak prestatutako edizioa. Bizkaiko Foru Aldundia.
"Chisperos" izeneko bertsuok 124-125 orrialdetan datoz, "Durango cidarguiñen cantac" azpiatalian, eta artikulu honen barrenian dakazuez.
Nik ez nittuan ezagutzen, eta Eibartarrak zerrendara bota nittuan, ea bateren batek honen barririk ete zekan. Ez itxuria, eta jaso neban erantzun bakarrian, Oier Araolazak Durangoko platerueri buruzko informaziño gehigarrixa emon zeskuan. Lehendik plateruak estimatzen banittuan be, Oierrena irakorritta, Juan Kruz de la Fuente agure-dantzari-potoluan FAN INKONDIZIONALA bihurtu naizela aldarrikatzen dot (gaiñera, seguraski bertsuon egillia bera izan zan).
Hamen Oier Araolazan mezua:
Durangoko zilargile edo plateruen ekarpenak ugariak eta interesgarriak dira (bertsolariak, musikariak, kantugileak, dantzariak... Durangoko Kafe Antzokiari Plateruena izena jarri zetzenerako batzuk izango zuten horren kontzientzia), eta haien inguruko zenbait kontu ezagunak izan arren, neuk ez nuen txisperoen bertso-sorta hori ezagutzen eta eskerrik asko! Fabrikazio prozesuko parteen zerrendatzeak orain aste pare bat, ...eta kitto!-k argitaratu zuen Zamakola lantegiko bideoa gogorazi dit: https://etakitto.eus/albisteak/zamakola-lantegi-etxea-altxor-bat-otaola-etorbidean
Plateruak dantzari apartak zirenez hortik gurutzatu zitzaizkidan niri bidean, eta dantza eta generoa aztertzen jardun nintzenean aurkitu nuen beste kontu interesgarri bat Zamakola idazle arratiar madrildartuak 1818an idatzi zuena: Antonio eta Juan Cruz anaia nagusiak zirela platero famatuenak, baina aita zilargiletik hasita bazirela familian artista gehiago, tartean arreba bat, dantzari trebea hura ere. Beste behin, fama eta sona gizonezkoek bereganatu eta emakumea itzalean geratu zen, eta eskerrak Marisa Barrena euskal kulturaren aktibista, dantzazale, feminista eta wikilari nekaezinari ezagutu genuen arreba horren izena: Maria Escolastica.
1828an, Fernando VII. eta Maria Amalia Sajoniakoa Durangon izan zirenean, Plateruek (kroniketan Antonio eta Juan Cruz aipatzen dituzte, baina Zamakolak zioen Antoniok arrebarekin, Maria Escolasticarekin beraz, dantzatzen zuela maiz) eskainitako dantza ekinaldi baten pasartea jasotzen dute Beitiak eta Etxezarretak idatzitako Durangoko historiari buruzko lanean (1868):
"Sacaron el baile largo ó aurrescu dos hermanos ancianos sexagenarios (cuasi septuagenarios) conocidos por los plateros de Durango D. Antonio y D. Juan Cruz de la Fuente, el primero flaco y estenuado, y el segundo gordo y obeso; bailaron ambos con mucha mas agilidad de la que podia prometerse de aquella edad; y tanto chocó a SS. MM. ver bailar con tanta ligereza a dos ancianos tan diferentes entre si, que S. M. la Reina, a quien nadie habia visto ni aun sonreirse desde su salida de la corte, al ver bailar el fandango con tanta agilidad al anciano obeso D. Juan Cruz, como lo hubiera podido hacer un joven de veinte años; la salió la risa en términos que no podia contenerla, y se dijo que en todo su viaje no se le habia visto sonreirse hasta entonces."
Plateruen inguruan hainbat bitxikeria daude eta niri atentzioa gehien eman zidana izan zen gabonetako (eta beste testuinguru batzuetako ere) ia-ereserki bihurtutako "Hator, hator..." kantaren egiletza ere Durangoko zilargile hauei egozten zaiela. Hemen manejatzen dudan Plateruen inguruko bibliografiatxo bat (dantzarekin lotutakoa batez ere):
Aldekoa-Otalora, Antton Mari. «Durangoko Plateruak». Karmel euskal aldizkaria 291 (2015(e)ko martxoaaren ): 3–23. https://www.karmelaldizkaria.eus/publico/upload/articulos/karmel-2015-3-Durangoko_Plateruak_.pdf
Ansorena Miner, Jose Ignazio. «Hator, mutil, etxera». dantzan.eus (blog), 2023(e)ko abenduaaren 28(e)an. https://dantzan.eus/kidea/ansorena/hator-mutil-etxera.
Barrena, Marisa. «Dantzari ahaztua: Maria Francisca Escolastica (Durango 1749)». dantzan.eus (blog), 2018(e)ko urriaaren 29(e)an. https://dantzan.eus/kidea/Mbarrena/dantzari-ahaztua.
Beitia, Fausto Antonio de, eta Ramón de Echezarreta. Noticias históricas de la Noble y Leal Villa de Tavira de Durango. Bilbao: Imp. y Lib. del Euskalduna, 1868.
Trueba, Antonio de. «Los plateros de Durango, con un recuerdo del rey Fernando VII y la reina Amalia.» Euskal-Erria : revista bascongada. 11 (1884(e)ko smearen ): 181–82.
Uriarte, Francisco de. «Los plateros de Durango: aurreskularis célebres». Txistulari, zenb. 17 (1930(e)ko ): 5.
Zamacola, Juan Antonio de. Historia de las naciones bascas de una y otra parte del Pirineo septentrional y costas del mar Cantabrico, desde sus primeros pobladores hasta nuestros dias, con la descripcion, caracter, fueros, usos, costumbres y leyes de cada uno de los estados bascos que hoy existen. Libk. III. 3 libk. Auch: Imprenta de la Viuda de Duprat, 1818.
Eta hamen "Txisperuen kantua", 1987ko transkripziñotik kopixauta (puntuaziño signuak eta ortografia errespetatzen saiatu naiz, akats eta guzti, "sic" ipiñi doten lekuetan).
CHISPEROS
1
Amabi verso oneetan
Esan biar dogu
Erreguen armerubac
Nortzubec ditugun
Oneec ezpalitzatez
Beti biarrian
Cer egingo guenduque
Guerria danian?
2
Gobernadore Jaunen
Disposicinuan
Dagoz materijala
Fabrica guztijan
Baita onche biar eguinac
Bere escubidian
Erreguen almacenera
Eruan artian
3
Lelengo chisperubac
Ifinico ditut nic
Alan merecietan dabeela
Ondo pentsaduric
Fuelle osterarantzian
Sinistu eizube
Ezpadauco an chispa
Ez da ecerbere.
4
Guztiz gossetic oneec
Labia issioturic
Forjetan asten dira
Guelditu bagaric
Eurac forjetan dabe
Eurac limadore
Eurac asi, ta acabau
Tornillo ta muelle.
5
Astelen martitzenetan
Ondo umilderic
Erregue echera duaz
Piezac arturic
Esaminadu daizan
Ondo guztiz ondo
Ta badago faltaric
Contu beste beingo.
6
Forjadore, cañonistac
Lelengo caldia
Ausse da tin, tan, ton, tun
Batzeco chapia.
Guero acaburantza
Dagoz guztiz listo
Canoijaz eguiteco
Pa, ti, to, pa, ti, to.
7
Canoiac forjau, eta
Dago barrenatzen
Barrenadoria nequez
Sartu, ta ateratzen
Limatu, esamiñara
Ta andic pruebara
Ostera bigarrenagaz
Esaminatzera.
8
Ta esamiñadoriac
Cañoija arturic
Joten dau lurren contra
Badauco otz onic
Eta topetan badau
Inundic trampia
Zapalduba izango da
Escuco armia.
9
Esamiñau ezquero
Darue bertatic
Compañiaco echera
Almacenerubari
Guero bialtzen deutsa
Cañoe ta chispac
Carguerubac armatera
Ederqui fusilac.
10
Culatac, abrazaderac
Guardapaja, escudo
Sei pieza ateratzen
Fundidora dago
Aparejerubentzat
Limau daijen ondo
Baitabere baquetia
Cajerubentzaco.
11
Alan fusilla armauric
Dua esamiñetan
Baricu edo zapatuz
Arturic lepuan
Esaminau ezquetio (sic)
Daruez bertatic
Compañiaco echera
Contetuz beteric (sic)
12
Andic erregue echera
Betico moduban
Directore jaunaren
Disposicinuan.
Baijonetac, fusillac
Encajonaturic
Laster bialduric
Fabrica lecutic.
13
Aste erdijan duaz
Dirubaren billa
Jan biarco badabe
Nai dabeen guztija
Pagadoren echera
Ichuturic leguez
Guero sedaz jantziteco
Besteric ez leguez.
14
Entzun beide munduan
Gente cristau onac
Cer falta eguiten daben
Fabrican guizonac
Oneec ezpagueuncazque
Diñodan moduan
Ez litzate guretzaco
Gauza onic munduan.
PD: hara nun ikusi doten, nere peskisetan, aro garaikidean grabautako lehelengo kantua hauxe izan zala, eta Amaia Urangak egin zebala, 1992 urtian, "Lilura Urdinak" euskerazko diskuan. Ez dot interneten bideorik topau.
Ezjakintasun gorakarixa
Oier Gorosabel
2024/06/07 16:50
Euskal Herriko saguzarren gida, Naturtzaindia. Azal biguna, 54 orrialde. Euskara hizkuntza. Naturtzaindia(e)k argitaratua. ISBN: 9788409483167
Hauxe da markia! Juan dan aste bixan egindako #speleo jardunaldi bixen ostian (bata JEELekuekin actualid-ades.blogspot.com/2024/05/jeeikuekin-rhinolophus-euryaletan.html eta bestia Naturtzaindiakuekin actualid-ades.blogspot.com/2024/05/naturtzaindiakoekin-aixan.html ), barriak be urtetzen jestak. Konturatu naizelako, saguzarrez nekixana uste baiño gitxiago dala (abismalki gitxiago). Erregalau desten argitalpen hau asko gustau jatak: argixa, entretenigarrixa eta sinplia (publiko orokorrari begira). Neuk "ezagutzen" najittuan 5 saguzarretatik, antenia hogetapiku espezieri zabaldu biharrak... esandakua, barria urten eragitten jestak! Mision imposible jirudik, baiña... EINGOU ZEOZER.
Lekeit fiction
Oier Gorosabel
2024/06/07 15:38
Itzulerak, Miren Agur Meabe. Azal biguna, 210 orrialde. Euskara hizkuntza. 2024ko urt. 1a(e)an Elkar(e)n argitaratua. ISBN: 9788413603155
Aje bat dok, gazte literatura idaztian ondo biribildu bako argumentuak, eta "deus ex machinen" larregizko erabiltzia. Egixa dok, genero fantastikuak horrek jaukala: ez jagok dan-dana koherentia izan biharrik, eta oso exijentiak be ez gaittuk jarriko. Izan be, halako atxakixak kenduta, Lekitto ondo ezagutzen dogunondako liburu hau gozamen hutsa dok. Erreferentzia historiko-geografiko-literarixoz beteta, herriko jauntxo familixen refrito batetik datorren "Nieves Izotza"neko leiñuan gaiñeko belaunaldi-arteko-ministerio-del-tiempo-el-nombre-de-la-rosa tipoko jolas baten sartzen gaittuk, neri irakortzeko oso entretenigarrixa egin jatana, baiña (dana esan biharra dago), nere 16 urteko semiari korapillotsu xamarra.
Paperjale.eus-en botatako beste pare bat arrantza:
- Oso gustora irakortzen najabilk. Halan be, argumentuak pespunte errezegixak jittuk eta leku-izenak letra bakarra aldatuta kamuflatzian errekurtso hori arrarua dok, lekuok ezagutzen doguzenondako behintzat.
- Gaixak erakarri, eta instituturako irakortzen dabillen semiari kendu jetsat. Nobela historikuakin gauza kuriosua gertatzen jatak: historiazale modura asko gutxiesten juat (zenbat adarjotze egin izan dittudazen etxian, totimartinezdelezeismuan kontura), baiña gero oso gustora irakortzen juat. Gaiñera, baliabide bikaiña dok historia datu "gogorrak" publiko orokorrera zabaltzeko.
Herri txiki, infernu handi
Oier Gorosabel
2024/05/20 23:08
Juanita La Larga. Crisol #73, Juan Valera. Spanish hizkuntza. 1957ko uzt. 20a(e)an Aguilar(e)n argitaratua.
Oso ondo idatzittako liburua: idazliak errejistro jasoa zein herrikoia manejatzen jok (eta bistan jagok garaiko errepublikazale/materialisten hizkeria be ezagutzen dabela, parodiatzeko beste). Testu osuan umore fiña eta kontenidua be igartzen jok. Eta gustau jatak, baitta be, epilogo morokua, nun pertsonajiak mundutik zihar sakabanatuta amaitzen dabenez, 1855ian antxiñako espainiar inperixua zertan dagon ikusteko balixo deskuan.
Iruzkin gehixago Paperjale.eus-en (atzetik aurrera):
- Don Andres jauntxuakin izandako tirabiran, ixa Juana Bixenta Olabe bat egin jok Juanitak! 😂
- Bajoiak aurrera liburua eta, nahiz eta oin bilbe erromantiko arruntetan korapillatu, interesa mantentzen jok. Esate baterako, oiñ "iguala" famosuak zer ziran enterau nok. Nik amari entzunda najetsan, bazirala izen horretako osasun asistentzia mota bat eta noski, Igualatorio Mediko Kirurgikuan jatorrixan egongo zirala, baiña ez najenkixan detallerik. Eta hara nun topau doten pasarte argigarri hau: "...el boticario, que con el permiso del médico visitaba también y tenía bastantes igualas, era quien asistía a la enfermita y tenía que visitarla dos veces al día o por lo menos de diario. / Don Policarpo no se daba por entendido de la verdadera enfermedad y distaba mucho de querer aplicarle el conveniente remedio. La iguala que tenía con el escribano era de las más cuantiosas del lugar: cada año cincuenta reales. Esto, no obstante, le parecía muy poco para pagar tanta visita, por lo cual, según Serafina, el boticario buscaba compensación recetando mucho y obligando al escribano a gastar su dinero en potingues de los que él elaboraba en su casa". Arraixua, zelako ona gaurko osasun aseguru pribatu askorendako be balixo daben erretratu hau!
- Benetan gozagarrixak dittuk Valerak egindako jente-erretratuak. Konplejuak dittuk gaiñera, "onak eta gaiztuak" topiko errezetik aparte, eta narratzaille omnisziente modura bere interbentziñotxuak be bajittuk, oso sinpatikuak. Kontakizunian, herri txiki bateko neurrira egindakua izan arren, idazlian errejistro zabala eta jakindurixia igartzen dok -modu fiñian, ez pedantian- eta pertsonajiak maittasunez tratatzen jittuk, baitta gorrotagarrixenak be. Etxakixat berari buruz gauza haundirik, klase altukua eta eruditua zala bakarrik, baiña trabes egingo najeukek baietz errepublikazalia izan. Gero ikusiko.
- Asko gustau jatak XIX mendeko herri txiki bateko erromerixian deskribapena: garbantzo tostauak, gozoki postuak -danak artesanalak-, buñueluak prijitzen daben ijittuak, jente normal apaindua, txapliguak... Deigarrixa egin jatak, baitta be, maixuan pertsonajian deskribapenian natural-natural esplikatzia, zizka-mizkak poliki-poliki zelan jaten dittuan: hagiñik ez dakalako. Lehen 50 urteko pertsona baten zihero normala zan gauzia, eta gaur egunian pentsau eziñezkua, estetikian izenian.
- Irakorketa atsegiña. Planteamendua be interesgarrixa, herri txiki dezimononiko baten bizimodu eta ohitturen erretratu bizixa, eta jauntxo baten menpe bizi dirazen esklabu alaiak. Ea orekia nundik okertzen dan...
- Gardelegiko zabortegixan errekuperautako bildumako beste bat.
Ez irakurtzea ezinezkoa izan da
Oier Gorosabel
2024/04/26 13:11
Moio: gordetzea ezinezkoa zen, Kattalin Miner Perez. 140 orrialde. Euskara hizkuntza. 2019ko mai. 17a(e)an Elkar(e)n argitaratua. ISBN: 9788490279434
Trans kontua, oso ezkutua izan dok ointsu arte. Moio hil zanian ni politikoki aktibo eta gogotsu najenbixan, eta Donostia-Oarsoaldean asko ibiltzen nintzuan, baiña halan be etxuat oiñ arte bere barri izan. Ez nok bakarra, liburuan ikusi dotenez. Hain zuzen be, liburua irakortzeko asmua be ez najeukan, gaiñetik pixkat begiratzeko asmuakin baiño ez najuan hartu. Baiña historixiak hain pultsu indartsua jok, benetakotasuna, eze idazlana hasieratik eta osorik jakitzeko premiñia ixotzen daben. Eta orduan bai: ate ostian ezkutuko hori, auzokide ezezagunan errealidade hori, agerixan geratzen dok modu harrigarri batian, eta interesa pizten dok. Iñorenganako enpatia sentitzeko, pertsona hori ezagutu bihar izaten dok. Eta Moio... Moio bakarrik eta galduta aurkittu zuan, mobimendu feministenak eta progresistenak be errealidade hau ondiok landu barik zekenian. Prezio garestiegixa izan zuan bai, eta igual artian emaitzak ez zittuan begi bistakuak izan. Baiña berak hartutako erabagixa, eta bere lagunak egindako lanketia ez dok alperrikua izan, ez horixe.
Paperjale.eus-en lagatako ohar gehigarrixa:
- 2007an oso ezjakiñak giñuan danok (transak barne) transexualidadiak berez dakarren berezittasun eta gatazken gaiñian. Irakorri ahala, gaiñera, "hot spot"enakin konturatzen najabik, hau da: armarixotik urten osteko fasia. Eten bako konfrontaziñua, azalpena emon biharra... suizidau diran trans asko orduantxe egin juek, eta etxuat uste kasualidadia danik. Betidanik uste izan juat gogorragua zala armarixo barruan bizitzia kanpuan baiño, baiña bistan dok ezetz.
