Garagoittiko Orakulua

Izurrite baltzan sasoiko ebasiñoko ipoin bildumia -XIV mendeko emakumiei espreski zuzenduta-, gixi gora behera gaika sailkatuta. Zoragarrixa da Erdi Aruan zelako inhibiziño faltia zeguan, geroko mojigateria hori sartu baiño lehen; bildumia galankeriz eta erromantizismoz hasten da, baiña bostgarren egunetik aurrera ederto berotzen da, “eskutan hartutako urretxindorren” eta “senar zein emazte pozteko gai dirazen morroskuen” kontura. Nabarmena da, baitta, seigarren egunetik aurrerako aldaketia: gaixa senarrak engañatzen dittuezen emaztiak izatiakin batera (egun bakotxak gai bat daka), ipoiñak askoz be motzaguak diraz, Pernando Amezketarran estiloko urtenaldixekin-eta; gero barriro luzatzen dira halan be. Danetik pixkat dago.

VIII egunian kontatzen daben hirugarren ipoiñian, sorpresia. Protagonista xaluari adarra jotzeko kontatzen detsen historixan, euskaldunak aittatzen dira! Bengodi eskualde imajinarixuan, hain zuzen be: han Berlinzone izeneko euskal lurralde bat ei dago. Han bizi dirazen euskaldunak festa gastronomiko baten bizi dira, eta mahats-parrak saltxitxaz lotzen dittuez: “(...) Maso rispose che le più si trovavano in Berlinzone, terra de’ Baschi, in una contrada che si chiamava Bengodi, nella quale si legano le vigne con le salsicce (...)”. Bigarren mailla baten bada be, euskaldun triperuen ohittura xelebre (asmatu) batzuk botatzen dira ipoiñian zihar; merezi dau dana irakortziak.[1][2] Gero jakin dot nere “deskubrimentu” honi Gabriel Arestik be erreparau zetsala (“Dekamerone tipi bat”ean itzuli zittuenetako bat da). Etxian nekan gaiñera, irakorri barik: ARESTI, Gabriel. XIV. Euskaldunek jaten dituzten gapoiak. In: Itzulpenak (II). Gabriel Arestiren literatur lanak 9:118-128. Bilboko Udala. Bizkaiko Foru Aldundia. Susa, 1986.

Dana dala, gero barriro aittatzen jaku, uste dot Arestik itzuli barik dakan VIII-9 ipoiñian (“El encantamiento de Maestro Simón”, liburu honetan), barriro Bruno eta Buffalmacco aluak Calandrino gaixuari egindako beste broma batian:[3] Maestro Simone doktore babo handiusteari, soziedade sekreto baten sartzeko gogua emoten detse, bertan nahi daben emakumia klisk baten lortu ahal izango dabelakuan: “(...) Ma sopra tutti gli altri piaceri che vi sono, si è quello delle belle donne, le quali subitamente, purché l'uom voglia, di tumo il mondo vi son recate. Voi vedreste quivi la donna dei Barbanicchi, la reina de'Baschi, la moglie del soldano, la imperadrice d'Osbech, la ciancianfera di Norrueca, la semistante di Berlinzone e la scalpedra di Narsia.(...)”.

Ipoiñ honetan, gaiñera, aspaldixan interesatzen jatan gai bati buruzko erreferentzixia dator: lehelengo eta bigarren luan asuntua.[4] “(...)A voi si convien trovar modo che voi siate stasera in sul primo sonno in su uno di quegli avelli rilevati che poco tempo ha si fecero di fuori a Santa Maria Novella (...)”.

Bestalde, lilluragarrixa egin jata Giovanni Boccacciok berak egindako hitzaurria eta ostia; biharreko kontuak dirala eta 1348ko izurri baltza askotan aittatu izan dot, eta liburu hau orduantxe idatzi zala, eta orduko panoramia “barrutik” bizi izan ostian kontatzen dabela kontuan hartuta, fikziño hau benetakotasunez jazten dau. Eta ipoiñak eurak interes etnografikua be badakelakuan nago: kontakizun “barrixekin” batera, folkloristak Europako kultura zaharren arrastuak be topauko dittuez (seguru nago dagoeneko egin dala azterketaren bat), Euskal Herriko ipoin eta kondaira zaharretan topatzen dan legez.

Gaur eguneko neskendako iraingarrixak izan leikiazen hainbat pasarte (emakumian ikuspegi mediebala!) ez leuke funtsa ezkutau bihar: liburu honen azpixan iraultzia etorri zan, emakumiak bahittu eta etxian giltzapian izateko ohitturia nagusi zan sasoian.

Laburbilduta, oso gustora geratu naiz liburu orokorrakin. Hamaika bidar entzunda, leku askotan erreferentzia, zinian pelikulak, Erdi Aro illunari amaieria emoetsan liburu apurtzaillia... Jan dot ba, Dekameroi famosua. Errez gaiñera (halako klasiko asko astunak egin izan jataz).

Izan be, gure etxian nik ez dot ezagutu sekulan nahaste hori. Biharra dala eta kanpuan jaten hasi nintzanian, edo ospakizunen baten, orduantxe ikusi neban nik estraiñekotz konbinaziñuori, eta oso xelebria begittandu jatan. Gero ikusi dot oso zabalduta dagola –batzuek, eguneko menuan bababaltza etara, eta gindilla barik badator, ugezabari eskatzeraiñok-. Halako baten, Alex Egia-Lis lagun euskal mexikarrari galdetzia pentsau jata: han ezagutzen ete dabe ohittura hori? Hau izan da bere erantzuna:

“acá en México a los frijoles que sean se les agrega chile, del que sea, aunque se entenderá que con la modenidad los más a mano son los que se denominan "chiles en vinagre" que pueden ser enteros o en rodajas aunque los más preferidos son "los de amor" o sea, los de a mordida, los frescos pues. Ahora bien, acá en la península de Yucatán no se puede comer un buen plato de Frijol con Puerco (con Sacramentos según Argiñano) sin sus chiles habaneros macerados en limón”

Hara ba! Bababaltzen eta gindillen jatorriko lurraldian bertan, Mexicon, ezagutzen dan nahastia da orduan. Eta nere ondorixo harrigarrixa, beraz, horixe da: eguneko menuan gindillak eskatzen dittuezen kamioneruak dirala jatorrixari fidelenak, eta geu garala arraruak, gindillarik EZ jatiangaittik. Oiñ nere kuriosidadia da: Eibarko familixetan zeintzuk dira nagusi, gindilladunak ala gindillarik bakuak? Gu moduko arraro asko ete dago?

Nahuatl itzulpen txapuzerua via aulex.org

EGUNERAKETA 2019-II-7: artikulo hau ziberespaziuan erabilli eta gero, ekarpen interesgarri bi jaso dittudaz:

• Eibartarrak zerrendan, jakin dot Eibarko etxe gehixenetan “baba baltza” ez dala nik pentsatzen nebana (Phaseolus vulgaris), ez bada eze Vicia faba-ri emoten jakon izena (nik “baba” modura ezagutzen nebana). Halan be, interneten billaketa bat eginda, ikusi dot ez naizela halan esaten doten bakarra. Igual aldia basarrittar/kaletarren artian dago?
• Sare sozialetan (Facebook) inkesta bat egin dot. “Zuen etxean, indabak "sakramentuekin" eta... gindillarekin, ala gindulla barik?” galderiari 42 lagunek erantzun detse, 48% gindilliakin, eta 52% barik. Oiñ kohorte ikerketa bat biharko litzake, oin dala 50 urteko datuekin konparauta, gindilliana antxiñatik datorren eta atzeraka egitten dabillen ohitturia  dan, edo aldrebes. ;-)

Esan izan detsat iñoiz Aranbarriri: “idazkera korapillotsua jaukak!”. Ño, bestiok ez dakitt, baiña nik, ondiok askotan espainolez pentsatzen doten honek, 3-4 bidar irakorri bihar izaten dittudaz esaldi asko, zer kristo esan daben ulertzeko. Bistan da morroiak, buruan, konstrukziño itzalak egitten dittuana, gero bra! idazkera espontaneuan botatzen dittuanak, eskuak emon ahala. Trabes egingo neuke hala izaten dala gaiñera, bra! bota eta gero berak “Halaxe atera baduk, atera duk! Ez zioat kanbiatuko”. Galdetukotsat hurrenguan.

Izan be, gauza bi kontuan hartu bihar dira hamen: irakorketa korapillotsuak irakorketa bera luzatzen dau, bai; baiña era berian liburua oso ondo dago! Bertan kontautako ipoiñ asko (bere lehen ipoiñ liburua ei da), interesgarrixak diraz. Horretara, meheia danez, irakorketa erreza izan ezkeriok, aittiaren baten amaittuko litzake! Hain zuzen be, ezaugarri honek ipoin-forum baterako oso aproposak bihurtzen dittu (aittu, irakorle klubak!). Zentzu horretan, Iñigon idazkeriorrek mesede egitten dau, eta barkatuko detsagu! Ego te absolvo in nomine patri...

Halan be, Iñigo, jode, markia dok gero, ipoin bakotxa andriakin komentau biharra (hau ba, hire zale inkondizionala dok, eta nik baiño askoz be buru argixagua ulermen gaittasunian) ipoiñan harixa ulertzen laguntzeko! Hori, gaiñera, askotan deskubritzeko, ustez ulertu dittudazen ipoiñ askoren traman dana aldrebes ulertu dotela!! Azpeitiko bodorriyora datorren madero frantziarrana, edo “The Moon”eko jabiena, azkena. Flashak, flashak, flashak, eta flashen arteko bereizketa barik; azkenian narradoria zein dan jakin bez, ezta zeiñengaittik dabillen be! Trama, nudo desenlace! Ikasgai hori emoebenian, hik klasetik “pando” egin heban ala?? Eta halan be, kabroi hori, liburua gustau jatak...

Baiña txarrena badakik zer dan?? Egunotan aldizkari baterako speleo artikulua idazten nabillela, eta nahi barik, eskuak hire moduko esaldi korapillatsuetara juaten jatazela! Kontrolatzen ahalegindu bihar: “Zientzia, zientzia, zientzia! Literatura ez!”.

Kaletik harrapatzen bahaut... ikusikok! Ipoiñ guztiak esplikau biakostazak. :-)

Etnografikoki oso interesgarrixa dala iritzitta, nere blog honetan argitaratzeko baimena eskatu detsat, eta baietz esan dau. Eskerrikasko Beatriz! Monumentuak eta jauregijak ederrak diraz, baiña haundikijei buruz baiño ez doskue berba egitten; gehijenon arbasuak, ostera, “normalak” zirian; herri-arkitekturako hónek elementuok euren bizimodu diskretua hobeto ulertuteko balijo doskue.

Hauxe da Beatrizek argazkixok laguntzeko idatzittako testua:

"ALDABAK. Umetan ez eguan timbrerik, portero automatikorik etxeko atietan, egoten zirinak... ALDABAK sirian. Horrekin deitzen zan, errekaruak, abisuak eta edoser esateko erabiltxen zirian. Aldabakaso bat... lehelengokuari, bi... bigarrenari. Neguan kalerik kale “lapak”saltzen juten zirian ta PUN...PUN... joten eben aldabia eta fulanitaaaaa, nahi dozuz lapak?
-Zematiannnn?
-Honen beste errial katillo bete!!
Udan “injarak” frijiruta saltzen zirian, kabanakuak... PUN...PUN... barriro, fulanitaaaaa, menganitaaaaa injarak bero beruakkkkk, errial bi bakoitxa. ALDABAK joko ederra emoten eben, horregaitik nire partez... txalo eder bat gure antxinako komunikasinoari.
Eskuetan geihenetan eraztuna eukitxeben."

Hamen Beatrizek egindako argazki bildumia: uste dot danak Lekeittioko alde zaharrian etaratakuak dirazela:

Bestalde, hau oin dala denporatxo bat grabautako bideua esegitzeko atxekixa perfektua da. Amari entzunda netsan (Adela Larrañaga, 1930) umetan, Bittorixan bizi zanian, aldabia jotzeko kodigo bat egoten zala. Klaro: etxe txikixa danian, ez dago arazorik, edozelan jota be, kaso egingo zaittue. Baiña etxiak 5 piso, eta 20 bizitza dakazenian, eurena moduan (Herreria kalian)? Zelan aklarau, esneduna adibidez, zeiñi deika dabillen? Horretarako, halan egitten zan: kolpe senduekin, solairua adierazten zan; eta errepikekin, barriz, eskuma/ezkerra zan. Bideo hau ikusitta errez-errez ulertukozue.

Gaixakin lotuta: katazuluak eta freskerak; Sosolako basarrittarran bloga.

Oparirik ederrenak ustekabian datozenak dira; halako baten, Zulo tabernako ugezabak (bere izenik be ez dakitt!) kalian geratu, eta “liburu bat emon bietsut!”. Eta ekoizpen txukun eta mardul honekin etorri jatan. Hori oin dala hiru bat aste izan zan, eta denpora horretan, gabero-gabero lotara aurreko orduak 80 hamarkadako punkixen munduan murgiltzeko desiatzen egon naiz. Dan-dana iruntsi dot, gogoz, bai lekukuekingo elkarrizketekin osatutako kapitulo monografikuak, baitta liburu amaieran prentsa-txatalekin egindako hemerotekia. Txapela kentzeko moduko liburua, 375 pajinatakua, disko batekin lagunduta. Eta 12 € ziztriñetan!!

Liburua asko gozatu dot, eta 80-90 hamarkadako oroitzapen-zaparradia ekarri destaz. Ohar pillua idatzi dittudaz, eta hamen botako dittudaz, idatzittako orden berian; ez dakat tolosteko gogorik, ez premiñarik.

Berez, hamen kontatzen dan zati haundi bat (1979-1987) neuk ezin neban ezagutu, edadiangaittik (jente honek nik baiño 10 bat urte gehixago dittu); baiña fetxa horretatik aurrera be, oso kontaktu gitxi izan neban hamengo punk giruakin. Izan be: kalian parrandan ibiltzen hasi nintzanian 1987-88 ingurua izango zan; eta 15-16 urtekin, gu ibiltzen giñan tabernetan Modern Talking, Lessons in Love, Call me, Sultans of Swing entzutzen ziran; baziran taberna batzuk musika makarria entzun geinkiana (Elgoibarren Zuribeltza, edo plazako Gaztetxia bera; Eibarren Hilbehera-eta), baiña gitxi ziran eta kuadrillakuen ez oso gustokuak –neuriak bai, baiña artaldia artaldia da-. Urte háretatik, tabernetatik ez dot RIP-en kanturik gogoratzen (bai ostera Cicatrizen “Lola”, greatest hita). Beraz, punk mobidia kanpotik ezagutzen neban; kontuan hartu bihar da, gaiñera, ordurako RIP-ekuak esate baterako, urte onenak eta kañeruenak pasauta zittuezela (ordurako bost urte zeroien, jo ta sua,  zaldixari total engantxauta zebizela, eta aldapan behera); orduan grabau zeben LP-a, baiña nik ez neban horren barririk izan. Klaro: lehenguari (adiña eta girua) gehittu bihar jako etxian ez genkala radiokasetik. Seguraski nere inguruan jotzen egongo ziran, behin baiño gehixagotan, baiña nik erreparau bez.

Artalde barruan egonda be, laster izan neban nere bolara ibiltzeko gogua; ez zan arrarua ni, kuadrillaz aparte, bakarrik juatia zinera (Megavixens orduantxe ikusi neban), edo mendira (Eibar inguruak ezagutu nittuan); parranda giruan be, kuadrillako “alde illunakin”, batzuetan lege zaharreko txikiteruengandik apartauko giñan, leku “arriskutsuren” batera juanda; imajinatzen dot hórrek urtietan sartuko nintzala Lekeittioko Gaztetxe famatura (gaurko hostala); halan be, zaldixan urte txarrenak ziran (txutak eskillarapetan, parkietan, hondarrian) eta ez neban eszena underground horretan asko sakondu. Hori Valencian gertatu zan.

1990an juan nintzan bertara, eta lehelengo urtian nere “primerramor” jipixan eraginpian izan nintzan; folk interludixua. ;-) Bigarren urtian, paz y flores sasoia pasauta, Radio Klarari –lliure i llibertaria- afiziñua hartu netsan, eta Flora kaleko Kasal Popularrera juaten hasi nintzan. Orduan izan ziran nere lehelengo kontzertuak (Andanada 7, Zakarrak, Carmina Burana, Corcobado & Chatarreros de Sangre y Cielo...), diskuak (Ramones, AC/DC...) eta kontzientzia politikuan pizkundia. RIP-en lehelengo kantua, konszienteki, nere etxeko sukaldian entzun neban, 1992xan, Radio Klaran. “Terrorismo Policial” zan, eta barru-barruan eragin ninduan; ez nekixan musika taldian izena, eta gitxiago EH-kuak zirala.

EH-ra bueltau nintzanian (1993), oiñ irakortzen nabillenangaittik, RIP-ek “Guadiana” bidia egitten ziharduan, eta beraz normala ez izatia eurak ikusteko aukerarik –ez nintzan euren jarraitzaille sutsua bez-. Euren diskuak eskuratu nittuanerako (ZEN, No te muevas eta zuzenekua) 1996 ingurua izango zan, taldia akabauta zeguan; eta, kuriosua egin jata, Portuk ordurako Ume Gaiztuetan bidia eginda zekan, Lekitton. Seguraski kalietan koinzididuko genduan, baiña nik zein zan jakin bez.

Diskuak entzun ahala, RIP-eri afiziñua hartu netsan; musika ona begittantzen jatan (euren azken sasoiko kantuak, batez be), eta horrekin batera orduantxe etorri jatan eurekingo kuriosidadia, taldian historixia jakitzeko gogua. Zeozer handik, zeozer hamendik, enterau nintzan gitxi gora behera; baiña informaziño txatalak ziran, hutsune askokin (zorixonez, liburu honekin bete dirazenak). Halan etorri zan, Portu hil eta urte batzutara, Jokin Ume Gaiztuakekua be hiltzia; eta haren omenaldixan, 2001ian, RIP-eko bere lagunak ikusteko aukeria izan neban. Inpresiño itzala egin zestan, batez be Mahoma “animali eszenikuak”; ha kontzertua goguan iltzatuta dakat, benetako pitxia. Handik gitxira hilko zan Mahoma bera, eta taldiakin batera ikonuen Olinpora pasau zan. Jul eta Txerra anaiak musikan jarraittu zeben (bestiak beste Evaristo antxiñako “leihakidiakin” kolaborauaz) baiña pertsona diskretuak izanda –nahiz eta RIP-en soiñuan arduradun nagusixak izan- ez nittuan jarraittu.

Lehendik banekan halako sentsaziño bat, hárek urtiak pixkat “kanpo” bizi izan nittuala; gero, punki zaharren batekin harremana izateko aukeria izan doten arren, ez zeben gauza askorik kontatzen –punkixak beti punki-; baiña liburu honekin orduko gauza solte asko harilkatzeko aukeria izan dot; eta logikua begittandu jata; ez edadez, ez giroz, ha ez zan nere lekua; azken fiñian, punkixak zarata haundixa etara arren, gizartian parte txikixa baiño ez ziran -gure klasian, 30etik 1 edo 2-. Eta zorionez, esan biharko: 1985an ezagutu izango banittu, kezka politta emongo netsen guraso gaixuei (gure tallarran krisisan erdi-erdixan, etxian diru barik... semia punki sartzia falta jaken bakarrik!).

Liburu hau irakorritta, yonkixei aittorpena be egin bihar jakela argi geratu jata: eurak jaso zeben kolpe nagusiña, baiña era berian –mokuan erdixan, buru argittasuna gordeta- hurrengo belaunaldixandako parapetua izan ziran; yonkixetako askok ez zetsen laga taldekide eta groupie gaztiaguei heroinan sartzen. Eta eskerrak emon bihar jake. “Santos Mártires Yonquis” (Rafael Berrio)

Lau taldekidien artian, liburu honetan dir-dir haundiña Portuk daka, aingeru baltza, siniestruena; bere kasuan be, makarren artian askotan topau doten perfilla dago: tipo lotsatixa, sentikorra, vulnerablia, gogortasun itxuren atzian babestua (speed/zaldi zikluan laguntziakin). Mahoma hurakanan atzian beti bigarren planuan, baiña RIP-en arima eta konposatzaille nagusiña. Bere lagun guztiak hori diñue behintzat.

Gero, liburuan zihar anekdota ugari datoz. Euren artian, hau zoragarrixa begittandu jata: ezezagunak ziranian, RIPekuak ez zittuezen La Pollakuak festi batera gonbidatu, "nahikua punk" ez zirala iritzitta (Arrasateko kaletarrak vs. Aguraingo baserritarrak). La Pollakuen erantzuna "Muy Punk" abestixa izan zan. Zelako sorpresia! Ez nekixan kantu superfamatu hau zeiñi, eta RIPekuei dedikautakua zanik!! (bistan da, gero talde bixak adiskidetu ei ziran).

Amaieran, liburuak prentsa txatalen atal luzia daka (valga la redun).Hau pizkat astuntxuagua da, liburuak dakan erritmo bizi-bizixan aldian; baiña hori be osorik irakortziak merezi dau, orduko giruan testuingurua hobeto harrapatzeko. Adibidez: 1985ko “Bat bi hiru” suplementoko ale baten, kazetarixak Doctor Deseokuen "Gestos y actitudes corporales de mal gusto" azpimarratzen dittuanekua. Francis haundixa, Egineko kazetarixak be eskandalizatzen!

Hau guzti hau, argazki bilduma ederrakin lagunduta. Apalian ohorezko lekuan eskura izateko moduko liburua, bai horixe!

Halere, behin murgilduta, oso interesgarria irizten diot kanpainari. Txalo bero bat mobida hau bultzatu dutenei (ez dakit zeintzuk diren). Haiek egin beharko dute balorazioa, momentua denean; baina kanpainaren erdian gauden honetan ere, ondorio probisional batzuk ere ateratzeko moduan gaudela uste dut. Niri behintzat pare bat elementu, barrena, nabarmentzekoak iruditzen zaizkit: ahobizi papera jokatzen dutenen aldetik, lotsa astintzeko aitzakia, eta lehen hitza euskaraz botatzeko konpromezua; eta, garrantzitsuena, belarriprest kontzeptua.

Azken hau da, niretzat, euskararen bilakaera soziolinguistikoan benetako mugarri papera jokatu dezakeen faktorea. Izan ere, euskaldunok badugu muinean txertatutako oztopo bat: erdaraz erantzuten gaituen pertsona bati euskaraz egitea oso zaila egiten zaigu. Batek daki zergatik gertatzen den hau: edukazioa ulertzeko modu okerra (katalanek ez dutena, haien zorionerako); autogutxiespena; erantzun txar bat jasotzeko beldurra... Arrazoiak arrazoi, kontua da hitz egin ez, baina norberari euskaraz egitea onartzen duen pertsonak, bere jarrera bistaratzean, paper oso garrantzitsua jokatzen ari dela oztopo ustez gaindiezin hori gainditzen laguntzen digulako. Eta, ni behintzat, “Euskaraldi” honetan horren ondorio zuzenak ikusten ari naiz. Ohitura aldaketak. Eta, denok dakigu, hori lortzea oso zaila dela.

Eskerrikasko beraz, belarriprest papera jokatzen ari zaretenei: Fel, Ruben, Jose, Manoli, Puri, Tere... ezagutzen ditudanak aipatzen ditut, baina nire mezua denentzat da. Ahobizien paperari garrantzirik kendu gabe, zuena, bereziki txalotzekoa eta zoriontzekoa iruditzen baitzait.

Amaitzeko, Maddalen Arzallusek Euskaraldiari jarritako bertsoak, doinu... apurtzaile xamarrarekin. ;-)

Abisauta nenguan, ipoiñok surrealista xamarrak zirala; alde horretatik etxuat arazorik izan, gustoko dittudaz planteamiento-nudo-desenlace egitturia hausten daben pastixak. Arazo bat jaukak horrek –nere kasuan-; esperimental xamarra dan idazkera honek, nekez “harrapatzen” nauk eta beraz liburuok irakortzen denpora nahikua juaten jatak, ez dakat halako tiroirik be. Bestalde, ipoiñok banan-banan irakorri eta etenak egitteko gogua be izaten juat, irakorrittakua ondo irunsteko/digeritzeko. Gustau, danak gustau jataaz (ez zoratzeko beste, baiña gustau); eta euren artian gehixen lehelengua (Estazikoko begiradak) eta azkena (Marinel zaharra). Kuriosidade modura, esango najeukek –ez dakitt ondo nabillen edo ez- bilduma hau argitaratzian, idazlia ondiok ez jeguala ospian aldarietan (nun dana barkatzen dan), eta horregaittik biharbada, azkenaurreko kapituluan ipoin guztiei buruzko iruzkiñak egitteko premiñia sentidu dabela, ulertuko ez diran bildurrez-edo.

Azkenaldiko magnetismo misteriotsu horren eragiñez, XIX gizaldi hasierako gauzei buruzko beste liburu bat etorri jata eskura, Jun-Etorri bidaien bookcrossing puntuan jasota. Bere sasoian liburu honen pelikulia egin zan (Bigas Teta; ikusi barik dakat), eta hori gogoratzen neban: Godoy, Goia, Albakua... Ez neban uste, baiña, thriller moduan egingo historixia topauko nebanik. Gustau jata. Itxuraz ondo dokumentauta dago, eta historixan hari nagusixan baztarretan, orduko giro politikua eta soziala ikusi geinke. Halan be, nobela historiko guztietan lez, inseguridade pixkat emoten dau ez jakitziak zer dan egixa, eta zer lizentzia literarixua (pertsonajien erretratu psikologiko sakonak, barrena, danak asmautakuak izango dirala uste dot).

Idazle honen gauzak eskura etorri jataz, nik billau barik, eta asko gustau jataaz. Pertsonajiak ondo karakterizatzen jittuk. Ez da umorezko idazkeria, baiña irribarria makiñatxo bat etorri jata arpegira, eta horregaittik izan da: vodevil aktore eta idazle eskasen mundua; funtzionario frankistak, bertsiño grisian eta bertsiño “nazionalian”, Bartzelona inguruko udatiarren bizimodua... printzipioz glamour askorik ez dauken egoerak modu erakargarrixan kontatziak, meritto haundixa daka.

XIX gizaldiko prosa “loretsuan” oztopua gaindittuta, kontakizun xelebria topau dot hamen. Bere sasoirako apurtzaillia, duda barik; sikaliptikua, orduko hizkeran (titiburu gogorren aipamenak, ezin pikantiaguak!). Eta lujuria, gorazarre botanikua (Txinako lorategi uberrimuen deskribapena) eta sadismua; ez nere gustoko nahastia, baiña sasoi hartako apurtzailliak buruan zeukena ezagutzeko balekua. Beste barik. Era berian, “suplizio txinatar” famatuei buruz irakortzen doten lehelengo gauzia da; honek be atzeraka egitten destana gaur egunian –antxiñan banekan interes gehixago-. Danak, interneten billaketaren batzuk egitteko gogua emon desten gauzak.

Hori egin eta gero, ikusi dot Octave Mirbeau eta Le Jardin des supplices bera influencer xamarrak izan zirala bere sasoirako, eta irakorketa gordiñan azpixan kritika gogorra eta irabiaketa gogua dagola –hau bai nere gustokua-. Puntu batzuk irabazitta!