Garagoittiko Orakulua

Halakuetan, etxian ikasi najonan formiari ukat egin bihar jetsanat ("ka-fié-tes-ní-a"), zeaittik eze, halan eskatuta, edozer etara izan jesten: kafe bi... baso bat kafe eta beste bat esne...

Horretara, gaizkiulertuak sahiesteko, tokixan tokiko formia ikasi eta erabilli bihar izaten jonat (kafesnia, kafesni, kafekonletxe esniagaz...).

1) Harek egindakua konpontzeko, eta

2) Eginkizun normala

Baiña tira, batzutan hankia sartzia ezinbestekua izaten don gauzak ikasteko.

Besterik ez.

Horixeok dana.

Urte askuan isildutakua bapatian bota ahal izatiak dakan "koaxi" izanda be, Uriartek bere burua kontrolatzen jok, liburu oso irakurgarrixa eginda. Egitturia argixa dok: zer zan, zer gertatu zan, zer kontau zan, hortik zer zan guzurra eta zer egixa.

Paperjale.eus-en botatako iruzkiñak (atzetik aurrera):

• Eta ez bakarrik frankisten guzurrak: errepublikazalien aldetik zabaldutako pare bat exageraziño be (hildako kopurua eta muniziño klasia) seiñalatzen jittuk, datuekin bermatuta.
• Gaur egunian kostatzen dok siñistia, baiña garai baten (frankismo osuan, eta osteko urtietan) Gernikako autosuntsiketian bertsiñua asko zabaldu zuan (errepublikazaliak erre zebela, erretiradan) eta liburu honek indar haundixa egitten jok horri kontra egitten: 4. kapituluan esandako guzurrak seiñalatzen, eta 5garrena eurak desmontatzen.
• Liburu hau oso momentu berezixian etaratakua dok: Franco hil barri, Hego EHxan zetorren berrantolaketa haundixan aurrian norbere lekua billau biharra jeguan, eta "gehiengo isillian" jaka asko aldatu zittuan, "bizitza osoko demokrata" moduan agertzeko. Testuinguru honetan, imajinatzen juat Uriartek lanak izango zittuala bere posturia agertzeko: 1936xan gerria hasi orduko ospetsua eta aberatsa, frankismuan arkitektu moduan biharrian segidu zeban... Etxuat bere postura politikua zihetz ezagutzen, baiña irakortzen nabillenangaittik ezagun dok ultrakatolikua, barrena, bazala. Hortik aurrera? Etxakixat, baiña bigarren kapituluan Euzko Jaurlaritzan alde egitten daben apologixa sutsuari -eta liburua autoeditau izanari- Trantsiziñuan kokatu biharrari egozten jetsat...
• Nere speleo peskisa bibliografiko artxibistikuetan zihar behiñ baiño gehixagotan topau juat Castor Uriarten izena, Lekittoko udal arkitekto modura. Horretara, sorpresia hartu najuan Ondarruko liburutegiko bookcrossing kaxan ale hau topau nebanian. Etxerako!
• Idazkera atsegiña eta irakorterreza, ezagun dok Uriarten komunikatzeko gaittasuna: gauzak zehatz eta argi kontatzen jittuk, baiña giza-zertzeladak handik eta hamendik sartuta, txosten tekniko bat izan zeikiana gerra aurreko Gernikan erretratu bizixa bihurtuz.

Ea: literatura eta entrenenimendua billatzen dabenak, etxok liburu honetan topauko. Buztarrin testamentu morokua dan honetan, basarrixan, probetan eta bertsotan asko jardun daben pertsona baten oroitzapenak jatozak, bata bestian atzetik, eta mundu horretan aditua edo zalia ez dan bati astuna egin leikixo basarri, itzain, taberna eta hango ugezaba onei egindako kunplido zerrenda luzia (izan be, seguru Buztarri ez zala danekin ondo konpontzen, baiña lekukotasun honetan ez jaukak iñorenganako berba txarrik). Halan be, Josune alabiak bildutako guztiak balixo dokumental itzala jaukak. Idazteko ohittura askorik ez daukan mundu horren lekukotasun gitxi jagozak eta.

Paperjale.eus-en lagatako beste iruzkin pare bat:

• Hizkerian gaiñeko erreserbatxua jaukat. Bistan dok, Buztarri Itturretakua izanda, euskera jator eta aberatsan jabe zala. Zentzu horretan, idazkera atsegiña jaukak, ideien loturak eta diskurtsuan egitturia, bistan dok euskeraz pentsatzen daben pertsona batenak dirazela. Oin, idazkerako hautuak ez najeukek esango bere-beriak dirazenik. Esan nahi juat: bertsuetan gipuzkerarako joera nabarmena daukan legez (bere garaiko bertsolarixen artian normala ei zuan hori), idazten dittuan aditzetan-eta, esamolde batzuetan ("orduko" lekittarra...) "bizkaiera batu" eliztarran usaiña sumau lajeikek.
• Etnografikoki interesgarrixa. Helburuak apalak jittuk Buztarrik: izenburuan diñuan legez, bere bizitzako nundik norakuak ziheztia, lekukotasun modura. Bere kintto askoren aldian asko ibillittakua dok Ibarzabal (buztargin zein bertsolari modura), baiña halan be larre motzeko gizona da: basarrixan jaixo eta basarri munduari lotuta beti. Horretara, bere ibillerak be halakotxiak dittuk. Berak badaki, eta bere neurri apalian baioesten jittuk: ez gitxiegi, ez larregi. Tamañuan.

Azken urtietako lehengoratziakin (museo pribatu bat erdixan plantatzen ez bajeskuek) Urdaibaiko isungurak antxiñako itxuria hartuko juek, ihitzez eta animaliz beteta. Horrekin, XVIII eta XIX mendetan eregittako polderrak eta lubanak galduko dittuk, eta eurekin bertan biharra egindako nekazari eta abeltzaiñen oroimena. Horixe dok liburu horretan jasotzen dana. Eta, neure aldetik, ixa etxekotzat dakaten eskualde honen geografixia hobeto ezagutzeko balixo izan jestak. Argatxa, Anbe, Busturia... speleo aldetik ezagutzen dittudazen lekuak testuinguruan ipiñi eta ulertzeko liburu ona.

Paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Kuriosua dok, baitta be, "Portupin" toponimua topau izana, Gautegiz-Arteagako lurretan, Urdaibaien egon ziran 8 marea-errotetatik bat. Lekittoko dokumentu zaharretan agertzen dan Portupin hori argitzeko balixo leike: geografia? patronimia? Inperixuan herentzixia?
• Liburuakin, baitta be, ikuspegi paradoxiko bat hartzen dok. Gaurko Urdaibai -hain naturala eta hain politta- XIX mendeko giza interbentziño oso traumatikuan ondorixua dok: polderrak, kanala. Baiña beste itsasadar batzutan be egin ziran halakuak: Barbadun, Nerbioi, Butroe, Lea, Artibai, Deba, Urola, Oria, Urumea, Oiartzun, Bidasoa, Urdazuri, Atturri... eta gehixenetan, polderrak bakarrik ez: munen ordez moillak, eta ihitzen gaiñian betelanak eta asfaltua. Gizakixa!
• Kuriosua dok, baitta be, ihitzen humanizaziñuan sorreran ezagun bi aurkitzia: Thouvenot lehendakari-ahalduna (eibartarrok integrista giñaneko "laguna", p.66), eta Juan Bautista Belauntzaran (Lekittoko ur hornikuntziakin burrukan jardundakua, p.68).

• Plazerra izaten jiharduk nere speleo eszenarixo nagusixetako bat dan Urdaibai begi barrixekin ikustia. Irakorri ahala, gero eta gogo gehixago jaukadaz ihitzok esploratzeko! Katiuskak jantzitta noski. Argatxa, Argasburu, kanal inguruko ubide zaharra...

• Sorpresia hartu juat, ez najuan uste polderren fenomenua hain barrixa zanik, XIX mendekua nagusiki. Eta 100 urte be ez zittuan egin, ezebeza millaka urteko historixan

• Herri lurren desjabetzian beste detalle bat. Foru aintzindari izan zan "liberaltasun" horretan: "Agintari liberalentzat, itzak udalen esku egotea "alferrik" zen, "aurkitutako egoera berean mantentzearekin" konformatzen baitziren; haatik, esku pribatuetan, itzak itxi eta drainatu zitezkeela uste zuten, "Bizkaiak hain beharrezko duen aberastasuna sortuz" ". Etekiña etara biharrez, ondare naturala lauskittu, iraunkortasunan kaltetan. Bizkaixan aje historikuan beste adibide on bat.

• Eta behiñ gaixan sartuta, interesgarrixa polderren (ihitzen) eta dikien (lubanen) kontua be. 1789 osteko ideia liberalen, gerretako zorren eta desamortizaziñuen ostian egin zittuan, herri lurrak saltziakin batera.
• Halako dibulgaziño biharretan askotan gertatzen jatan legez, sarreran eta testuinguruan jartzen daben kapituluetan (gai nagusixan sartu aurretik) gauza barri ikasten dittudaz. Barrena: - Gaur egun Ozollo modura ezagutzen dan marea-errotia, dokumentu zaharretan, Kobaerrota moduan agertzen dana. Anteparan Argatxako haitzulotik urtetzen dan errekia biltzen dabelako, mareekin batera! - Ameriketako diruak ekonomixan izandako eragin sakonan detalliak, bestiak beste basarri eraikuntzan, eta landare barrixekin. Eta "piper" (latiñez) eta "turkie wheate" (inglesez), piparrak eta arto amerikanua izentatzeko berba zaharrak!

Nere olerkixekingo alergixiari aurre eginda, esku artera allegautako hau irakorri bihar najuan. Etxatak damutu! Lehendik Erkiaga begiz jota najeukan, Augustin Zubikaraiekin batera "makillen egunetan" euskerazko prentsako aintzindarixa izandako "Eguna" izperringian kazetari gaztien artian topau nebanian, pasarte bizixen protagonista. Oin dala gitxi barriro agertu jatak, Eusebio Maria Azkue ahanzturatik (semian kerizpetik) erreskatatzeko eginiko bihar saiatuakin. Beraz, ezin neban ez irakorri liburuxka hau.

Ezin juat bertsueri buruz iritzi haundirik emon. Kostunbrismua agertzen dok (beti interesgarri, herriko antxiñako gauzak interesatzen jakuzenondako), eta gerra aurreko umien eta gaztien bizimodua erakusten deskuen briztada batzuk. Baiña, zalantza barik, neretako sorpresarik haundiña Bixkokalian toponimo zaharran aldeko aldarri bat topatzia izan dok. Noiz eta 1982an, seiñalau juan Erkiagak izen jatorra atzeraka zoiala, neo-izenak bultzatuta! Poztuko zan, 40 urte geruago izenan asunto hori konpontzeko bidian dagola jakinda.

Hamen kopixauko jittuadaz Bixkokaleko bertsuok, liburu hau interneten iñun be eskuragarri ez dagonez gero.

Aurtengo neurtitzak

Edertasun bila dabil / gehientzat gizartea; / bada, orain, apaindu-beharra! / bai soineko, bai etxea.

Etxebarrua dotore / zeinek ez dau jarri gura? / Horretarako bada, inor be / ez da diruaz ardura.

Kaleko horma zikinak, / ostera, ez ziran eder; / ta garbizale dan gazteria / ez da izan nagi ez alper.

Etxe eta kaleak garbi / hori herriaren jasa; / ta garbirik arrantzu-ontziak / garbirik kaia eta naza.

Horma-farolak polito / zahar-barria alkartu, / kale-izen aldakuntzaren bat / ez jat atsegin gertatu.

Bostehun urte inguru / "Beascocalea" zana / ez dogu beheko, ez barrena; / ikusi paper lehena (1).

Beaskoa bizkai-berba / osanguraz egokiak / orainarte lez begirunean / ondutxu dau merezia. / Ez murriztu hiztegia!

Eusebio Erkiaga 1982

(1) ikusi "Padrón de la Hacendera de los vecinos de Lequeitio, formado el año 1510". Orduan "Beascocalea" baino sakonerago "Urybarren calea" egoan, gaur Exkolapea dan horren zatiune bat. "Dendary calea" y "Beascocalea" ta orduco "Urybarren calea" izakeran alkarren antzeko hiru Kale ziran, lurrazalari atxiki eginikoak, Lekeitioko alde zaharrenekoak izan be, Arranegi-aldea oraintsuagoko dana, goitik beherako kale zuzenak erakusten dabe.

Esandakua: txatalez egindako edozein biharretan legez, txatal batzuk gustagarrixaguak dittuk bestiak baiño. Baiña halan be irakorketa atsegiña izan da, batez be idazliak Habanako gabetan bera laguntzera egindako gonbittiangaittik.

PD: ediziñua asko gustau jatak. Txukuna, tipografia politta, kolore diskretu baiña atsegiña, grafismua. Artelana bere horretan.

Paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Bidai atsegiña Habanako gaba giruan. Imajiñau lajeikek liburu hau zelan idatzittakua dan: idazliak bere bizimodua egitten jok, eguna amaitzian -zigarro bat hartuta?- illunabar gero eta berantiarraguari begira, egindakuaz hausnartzeko astixa hartuta. "Ni ez naiz hemengoa"ren estiluan (irakorri netsan lehelengua, eta urte askuan bakarra) pentsamendu batzukin hobeto konektatzen dok, beste batzukin baiño (testu batian "teleologia" berbia agertzen danian... puf! neuronak deskonektatzen jataaz). Baiña bihotz-berogarrixak dirazen gauza asko topatzen dittuk, edo kurioso edo historiazale garanondako mamiña, edo Kubako egoera konplexuari buruzko informaziñua (kritiko xamarra). Zati txikittan irakortzekua, norbera be gabaz, kalera begirako leihuan.
• Joseba kolega, zenbat gustatzen jaan kriptiko jartzia! :-) Begiratu bihar izan juat: Tetrafarmakon es.wikipedia.org/wiki/Tetraf%C3%A1rmaco

• Irakorketa atsegiña, gabeko orduetako irakorle, idazle eta irrati entzulien giro hain berezi eta hain neure horretan.

• Gizon honek dittuan liburu ugarixen artian bizpahiru baiño ez jittuadaz irakorri, biharbada errezegi dakatelako (gehixenak etxian dakaguz). Egunen baten konpondu biharko juat hori!

Hiribildua sortu zaneko 700 urteurrena dala eta, Udalak bultzatuten diharduan urte osoko ospakizunetako bat izan zan hitzaldi hau. Izenburua "Lekeitioko tradiziozko kantak" bazan be, Jabier Kaltzakortan kontakizuna Juan Antonio Aboitiz abade eta bertso barregarri egilliak sortutako kantetan zentra zan, eta bereziki "Ardi narruz jantzirik" izenekuan, Kaltzakortak berak Juan Bautista Eguzkitzan eta Julio Urkijon arteko gutunetatik berreskura barri dabena.

Kantu hau, ustez, galduta eguan. Hau da: oin dala 200 urte sortu eban Aboitizek; oin dala 100 urte Vicente Egilleor arrantzale zaharrari jaso eutson Eguzkitzak; eta Kaltzakortak historia osua bildu dabenerako, iñok ez (ei) eban ezagututen. Hori dala eta, hitzaldi honetarako, Ibon RG musikarijak apropos doiñu bat sortu eban. Kontu politta: gabonen atarijan, 100 urtian kanta ez dan Lekittoko gabon kanta bat berreskuratutia, herrittarren ahotara atzera ekarteko.

 Eta halan egin eben: konta biharrekuak konta, "Ardi narruz jantzirik" bertsuak azaldu, Ibon RGk doiñua emon, eta ikusle guztiok kantuan ipiñi. Ekittaldi biribilla izango zan, halan amaittu ezkero; baiña orduantxe etorri, sorpresia.

Hara nun ikuslietako bat, 85 urtetako Juan Luis Goitia, hizlarijengana hurreratzen dan, zer eta bertsuotako bat ezagutzen dabela esateko. Baitta bertan jo-ta kanta be!!

 Eta bai; Goitiak kantatako hori "Ardi narruz jantzirik" sortian 3garren bertsua da. Doiñua, ostera, nik ez neuke zihetz esango "Hiru errege datoz..." doiñu ezagunan aldaera bat ete dan (bideo honetan Beatriz emaztiak diñuan modura) edo beste doiñu orijinalen bat; adituak hobeto esango dabe hori. Izan be, Kaltzakortak argittutako modura, bertsuak zortziko txikiñak diraz eta beraz doiñu interkanbiable ugari dagoz; batek daki Aboitizek zeiñ doiñukin sortuko ete eban 1800 bueltan, eta Eguzkitzak zein doiñukin jaso eutsan Egilleorri 1900 inguruan! Edozelan be: hamen polittena kontu hau da, etnografian arrarua ez dan gertakarija: ikerlarijak hiltzat emoniko kantu bat bizirik (baiña ezkutuan) iraun dabela topatutia. Danok harrittuta, baiña danok pozik. Ai, halako ustekabe zoriontsu gehijago izango bagenduz!

Horretara, oin  "Ardi narruz jantzirik" gabon kanta politta zatika barik, oso-osorik daukogu. Eta doiñu bat ez, BI daukoguz aukeran Lekittoko kaletan berpiztu ahal izateko. Berotu abotsa eta... ekin kantatiari!