Garagoittiko Orakulua

Beste baten, be, frogatuta geratzen dok azal zatar batek liburu bikain bat ezkutatu leikiala. Izenak be ez najinduan erakartzen; baiña liburu bat irakortzen saiatu barik baztartzia eziñezkua jatanez, ba sorpresa polittak izaten jittuadaz.

Idazlan ederra dok, luzia, mamintsua, atsegin-egun asko emon destazena. Badirudi zati haundi baten esperientzia pertsonaletan oiñarritzen dala, nahiz eta autobiografixia ez izan: pertsona baten lehelengo 30 urtien historixia kontatzen jok. Orduan arazoz eta estualdiz betetako bizitzei buruzko liburuak jeguazen modan (normalian aberatsak idatzittakuak), eta Maughamen ekarpenetako bat “pobre birtutetsuan” topikua errealidadera ekartzia izan zuan, estualdixak jentiangan eragindako benetako higaduria erakutsitta. Bistan da bai, autoriak halako girua ondo ezagutu juala; pasarte batzuk oso “benetakuak” dittuk: osaba-izeko erlijiñozaliak (biktoriar aroko gaztiak, ordurako zahartuta); euren etxeko girua eta miserixak; barnetegi inglesak (zenbat belaunaldi traumatizau jittuek hórrek purgatorixuok?); Pariseko bohemixuen postureuak eta errealidadiak; bere nahixak erreprimitzeko joera ixa patologikua jaukan protagonistia (tituluak be horrekin loturia ei jaukak, Espinosa sefaradtarran De servitute humana seu de affectuum viribus idazlanetik); bikote harremanak, toxikuak eta bestiak (idazlian bisexualtasuna hamen igartzen ei dok gehixen, emakumezko pertsonajiak orduko topiko apal-otzan-desmaiazaletik urrin jagozak-eta); medikuntza ikasle baten eguneroko bizitzia (gabeko txandak, bisittak, hilzorixak...) ; homeless kondiziñua, bizimodu “normaletik” uste dana baiño hurrago egoten dana... azken bixen deskribapenetan, balixo plastiko haundiko pasartiak jagozak, garai horretako testuetan sekula irakorri ez dittudazenak. Gauza bera esan najeikek protagonistiak liburuan zihar egitten daben eboluziñuari buruz, erlijiñozaletasunetik ateismo eta nihilismoruntz. Karga haundiko testua dok, eta halan be oso gustora irakortzen dana; halan be, uste eze bere garaian, kritikuak etxuela asko estimau (modernismuan sasoirako, Maughamek estilo “zuzenegixa” ei jeukan...).

Musikaz elikatzen naiz: biharrian, zein denporapasan, doiñuak eta erritmuak izaten dittudaz lagun, eta mundutik zihar bidaiatzen ibiltzen naiz. Egunotan sefaradixak dittudaz lagun, 1492an Espainia monolitikuan inposaketian ostian bialdutako judixuena, hain zuzen be. Hunkigarrixa jata, politikoki hain gaizki tratatuak izan ostian, zelako fuerte eutsi detsen “konejuen lurraldia”kingo maittasunari: tradiziñuak, jatekuak, kantuak, hizkuntzia. Mundutik zihar sakabanatutako taldietan, sefaradixak gazteleria gorde dabe, komunidadeko eta familixako hizkuntza legez, eta atzeraka doian arren -globalizaziñua alde guztietan igartzen da-, ondiokan komunidade sendua da, eta Sefarad eta Toledo dira euren ipar orratza, baitta Israelera begira dagozen sionisten artian be.

Bistan danez, Hegoaldeko judixo euskaldunen aztarnia (Bittorixan, Tudelan...) jarraitzeko gatxagua izango da; Katalunian eta Nafarroa-Aragoien erromantziekin nahastauta hizkera berezixak sortu ziran modura, euskeriakin pidginen bat sortuko ete zan? Gero atzerrixan ladinuan moltzo haundixian “disolbiduta” galduko zana, bestiekin batera? Amesak ames, biharbada egunen baten Tamar Bloch moduko musikologoren batek Jerusalemeko rollo zaharrak arakatzen zeozer topauko dau...

Bittartian, baiña, gure judixuak Sefarad osokuen artian kamuflauta dagoz, eta esandako moduan, egunotan oso ikututa nauke euren maittasun haundixakin. Aldarrikapen kutsu bat badago, zelan ez (elkarrizketetan-eta, sefaradi asko hasarre moduan agertzen dira, hartzekuekin), baiña orokorrian maittasuna nagusitzen da; eta maittasun proaktibua gaiñera, ez galdutakuakingo nostalgia hutsa, ez bada eze, bizi dirala eta etorkizunera begira dagozela azpimarratuz -Espainiako nazionalidadia berreskuratzeko ekimen politikuetan ikusi zan ondo-. Baiña gorabehera politikuen gaiñetik, kulturia da neuri ikutzen nabena, etxeko-etxekotzat dauken espainiartasuna (kontzeptu ez oso zuzena, XV gizaldixan existitzen ez zanez) eta lurrakingo atxekimendua. Izan be, zeozelan eurekin identifikauta sentitzen naiz: nik neuk asko maitte dot-eta Espainia, baiña ez errege katolikuena (monolitikua eta bakarra, hizkuntzan, politikan, egitturan, relijiñuan), ez bada eze jentiana, dialektuena, artzaiñena, errespetuana. Grafikoki laburbiltzeko, Jose Antonio Labordetana. Frantziari be zabaltzen jakon maittasuna. Aragonesa, biarnesa, galiziera, okzitandarra, katalana, errespetuz hartzen dabena. Hor eroso sentitzen naiz, euskaldun modura.

Bistan danez, sefaradixen gauzetan relijiñuak pisu haundixa daka, euren komunidadian kohesiño faktore indartsuena dalako. Horretara, kantuetan-eta askotan jangoikozaletasuna agertzen da, eta gaurko sefaradixei egindako elkarrizketetan be eten barik ikusiko dogu: jateko ohitturak, euren kode etiko/relijioso korapillotsuak, errezuak, rabinuak eta kristuak (bueno, azken hau ez). Baiña bueno; honi ez detsat hain garrantzitsua eresten (kristauak nagusi dirazen soziedadietan be gertatzen da, eta normala begittantzen jaku); tamañuan jaramon egin, eta listo.

Ladino hizkuntzia bizi-bizi dagon seiñale, hamen Esther Levi etxekoandra prestuari egindako elkarrizketa xarmanta.

Eta Sefarad talde mexikarrak testu eta kantuekin egindako ikuskizun politta:

Bistan danez, hórrek “erorketak” ez dira inozentziaz egindakuak: historixia gaur egungo interesetara makurtzia da kontua (bakotxak bere interesetara), eta halan, gertakari edo pertsonaje historiko bera, interes kontrajarrixen alde ipintzeko saiakerak oso ugarixak dira: Iparragirre oso adibide ona da, Amatiñok hamen ondo erakutsi zebanez (Vox alderdixak asteburu honetan bertan aldarrikatu dau!); edo oin dala aste batzuk EAEko lehendakarixak egindako foruen aldarrixa.

Kasu honetan, Espainiar Inperixuan kanpaina militar/komertzial haundixen inguruan (Ameriketako “deskubrimendua”, munduari bueltia...) urte asko dira nazioarteko hainbat herrialde alkar hartuta dabizela ospakizun eta gorazarre kate zikliko baten. Zertarako? Garai baten indarrez egindako konkistia adiskidetasunez eta kulturaz jazteko eta, azken fiñian, herrialdiotako ekonomia bultzatzeko. Horren barruan, kanpaina “happyxak” dira nagusi, Elkano Fundazioak oin martxan dakana adibidez.

Esandako moduan, gauzak ez dira askotan ikusi nahi doguzen bezain sinpliak. Nere buruan gaiñera txixa eginda, esan deixadan 1992an Ameriketako “deskubrimentuan” kontura egindako kanpañetan (“el V sanguinario”, etc) sinplifikaziñotik asko zeguala. Nik neuk be ekittaldi baten baiño gehixagotan parte hartu neban, eta nere ikuspegixa argixa zan: dana txarra.

Denporiakin, ona/txarra ikuspegixana baiño, erantzukizun kontzeptuan zale bihurtu naiz. Eibartarra naizenez, entrenamendu ona dakat: bakezalia izanda, arbaso gehixenak arma fabrikatzailliak dittudaz, eta zati haundi baten naizen hau eurei zor detset. Zelan iruntsi hori? Ezin jako pertsona bati bere arbasuei uko egittia eskatu. Baiña nere ustez, abestruzana egittia be ez da egokixena: iraganakingo itsu eta gor izango ete gara, antimilitarista paciflores, gure aurrekuak jokatutako papela ikusi nahi barik? Ez horixe. Horren ordez, dana mahai gaiñian ipintzeko zaliagua naiz ni: egindakuak eginda dagoz, eta ezagutu egin bihar diraz -gustuko edo ez, norbere gaurko pentsakeriakin bat etorri edo ez-, etorkizunera puntu horretatik abixatzeko. Ikuspegi hau berau dakat euskal kakatzako gauzekingo be: “onak” eta “txarrak”, “gutarrak” eta “bestiak”, “gure” biktima eta errepresaliauak bakarrik omentzia, etabar; baiña hori beste gai bat da.

Euskaldun inperiozalien kontuari barriro helduta, gaur “Elkanori Bira” ekimenan barri izan dot, eta hónek danok etorri jataz gogora. Printzipioz interesgarrixa begittantzen jata, kanpaina ofizialian aittatzen ez dirazen gauza illunak agertzen dirazelako. Baiña nik bixak batera nahiko neukez: ezin da ukatu kanpaina militar/komertzialok motor ekonomiko izugarrixa izan zirala, gaur egungo zibilizaziñuan oiñarrixa; ezta euretan euskaldun asko, asko baina askok parte hartu zebela (euren borondatez eta poz-pozik, iñok derrigortu barik); baiña baitta be zapalkuntza eta bortizkerixa itzala ekarri zetsala hainbeste herriri. Dana da egixa, dana da gure iragana, eta danakin izan bihar gara konsziente. Kanpaiña bakarra biharko geunke baiña, ez “zuri/instituzionala” eta “baltza/alternatibua” dirazen kanpaiña kontrajarrixak.

Altzolako gauzak inbestigaten, hara nun topa doten Bixkokalian 1998an topa zirazen 15 tiñen erabilpenari buruzko azalpen bat. Deskribapen hau, baitta artikuluan agertzen dirazen errekan gorako karriuen detalliak be (ahal zan lekuraiño pinaza, zabra edo gabarrez, eta dzingurik ez eguan lekutik gora, “ala” edo galupaz) Lekitto-Munittibar biderako be balekuak dirazelakuan nago. Gauza bat datuak jakitia da, baiña artikulu honetan XVI. mendeko andra-gizonen bizimoduan “benetako usaiña” hartu leike.

AZPIAZU ELORZA, José Antonio; ELORZA MAIZTEGI, Javier: “El trayecto fluvial Altzola-Deba”, Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 6, Untzi Museoa-Museo Naval, Donostia-San Sebastián, 2009, pp. 163-190. https://docplayer.es/84154079-Azpiazu-elorza-jose-antonio-elorza-maiztegi-javier-el-trayecto-fluvial-altzola-deba-itsas-memoria-revista-de-estudios-maritimos-del-pais-vasco.html

Negoziuak hiru hanka zittuan: merkatarijak, lonjeruak, eta galuparijak. Lehelengo bijak ezagunak diraz, baiña ez hainbeste aletan ibaijan gora eta behera ibiltzen zirian garraiolarijenak. Horixe egin jat interesgarrijena, bestiak beste Mutrikuko Burumendi espeleologia taldeko lagunen bidez ezagututako Iruroineko parajia esanahiz bete jatalako:

“de tiempo ynmemorial a esta parte, por el río de Deva que entra en la mar e sale del puerto de la villa de Deva, e deçiende por la villa de Oñati e Salinas de abaxo e Mondragón e Vergara y Plazencia, e por el valle de Eybar e de Elgueeta e Ermua y por la dicha villa d’Elgoybar fasta dar en la mar, ay en estos tres valles por donde pasa muchas ferrerías y herreros de labrar fierro e azero e adelgazar y labrar otras muchas cosas de fierro e azero, las quales se proveen de vena y de otras muchas cosas, viandas, provisiones e aparejos por la mar, subiéndolo por el dicho río arriba en bajeles y navíos fasta Yruroguen, qu’es media legoa dentro del dicho río, y de allí con galupas y alas fasta una legoa más arriba, de lo qual viene grand benefiçio a las dichas villas y ferrerías e ferreros y personas que biven y tratan en los dichos valles, porque ansimismo se sacan en los dichos barcos e vaxeles e gallupas e alas, el fierro e azero e cosas que se labran en las dichas herrerías e otras mercaderías por el dicho río fasta llegar a la mar. Et agora que es venido a notiçia de sus partes que un Martín Ochoa de Yribe, vesino de la villa de Motrico, ha tenido e tiene intençión de hedificar unas açeñas e molinos en el dicho río...

(...) De todas formas, la preocupación por reglamentar el trayecto fluvial venía de antes, y se conocen ordenanzas de galuperos que datan de la primera mitad del siglo XV, (...) se encargan de establecer los precios que han de cobrar los galuperos por acarreo de la bajelada tipo, que solía ser de 400 quintales de vena, en los diferentes trayectos del río (Iruroguen-Altzola; Iruroguen-Auntzuritza; Auntzuritza-Altzola…). Asimismo se les impone la preferencia que tienen los señores ferreros del valle, a la hora de necesitar cualquier clase de transporte por la vía galupera, así como se les obliga a que ninguno pase del puente de Ospaz en Mendaro, sin tener su propio albalá o recibo de transporte, entre otras disposiciones.

Pero esta presión sobre los galuperos tenía sus inconvenientes, puesto que estos tenían que ingeniárselas para hacer rentable su negocio. Como cobraban por trayecto realizado, una de sus estratagemas consistía en cargar más de la cuenta la galupa con la vena o mineral de hierro que llegaba a la descarga de Iruroguen y almacenar la demasía o carga sobrante en una zona de la orilla del río lo más cercana a su punto de destino; de este modo en dos o tres viajes, conseguía otro más con el producto abandonado en la orilla”.

Bestalde, Altzolako negoziuan beste zati bat bale-koipian gorabeheria zan, eta ez txikiña: Bixkokaleko biltegijan 15 tiña topa bazirian, Altzolako lonjetan 50 tiñatik gora egotia ez zan arrarua (eta lonja asko eguazen). Dana dala, pentsau leike Deba eta Lea ibarretan antzeko biharrak egitten ziriala bale-koipiagaz, beraz, hurrengo azalpenak orduko girora ederto garoiez:

(...) El volumen alcanzado por la grasa de ballena era importante, y requería poderosas infraestructuras para su manejo. Además, al tratarse de un elemento líquido, la cosa se complicaba. La solución de las lonjas donde almacenar las tinajas fue absolutamente eficiente. Las poblaciones costeras como Donostia, Orio, Deba o Mutriku disponían de grandes lonjas en los bajos de las casas, y en ellas, según expresión que encontramos en los documentos de la época, se “hincaban” en el suelo. Disponemos de datos de una lonja de Alzola en la que había 62 tinajas. En los depósitos de esta casona se almacenaban esos sesenta mil litros de grasa esperando su distribución ulterior. Si tenemos en cuenta que el contenido de grasa se iba introduciendo gradualmente hacia el interior y, por tanto, entraba en la lonja nuevo material, y que existía un gran número de lonjas repartidas entre Alzola, Deba, Donostia y otras poblaciones marineras, es necesario admitir que el mercado de la grasa de ballena movía mucho dinero y diferentes recursos, tanto materiales como personales y de transporte. En resumen, se deduce que la venta de grasa de ballena se había convertido en un negocio de gran calado.

El trasiego de grasa y su almacenamiento en tinajas resulta fascinante en un mundo que quiere descubrirnos una vocación más mercantil que rural, como era en su conjunto el caso de la Euskal Herria del siglo XVI. El sistema de funcionamiento de estos almacenes consistía en que el mercader interesado en la grasa alquilaba algunas de sus tinajas, a la espera de disponer de medios para trasladarla al interior. Para el transporte con mulas se utilizaban pellejos preparados para ser acoplados a lomos de animales de carga, el mismo sistema utilizado para el transporte del aceite de comer y de vino. Con este método, el transporte del saín a cualquier destino estaba garantizado. Las poblaciones del interior de Euskal Herria contaban con su suministro, y los concejos organizaban anualmente subastas para la concesión del abasto de grasa de ballena, elemento que se convirtió en imprescindible para la iluminación doméstica y sobre todo para los talleres donde se fabricaban utensilios.

(...) Las tinajas, no cabe duda, se convirtieron en un bien muy preciado, sobre todo por el beneficio que se sacaba de ellas alquilándolas a los mercaderes que comerciaban con grasa de ballena. Un memorial de principios del siglo XVII muestra los altibajos a que estaba sometido este negocio, siempre pendiente de la llegada de la preciada grasa. Se trata de un pleito sobre ciertas bodegas, tiendas y tinajas dejadas por Martín de Urnieta el viejo y Doña María Pérez de Echave su mujer, bienes apetecibles por las rentas que generaban. Así, leemos que “La bodega de tinajas que hay en la dicha casa en que hay vasijas de cient barricas de grasa, trecientos reales, a tres reales por cada barrica”, y también “otra bodega de tinajas que es detrás de las carnicerías, 14 ducados en cada un año”. Es significativa la noticia de los vaivenes de la rentabilidad: se señala que las tinajas rentan “habiendo grasa”, lo que se reitera al mencionar la renta con sus tinajas 14 ducados al año, que “si hay grasa”, y también se hace constar que hay años en los que por barrica se renta dos reales y medio, otros cuatro reales, y otros en que quedan vacías por falta de grasas y no rentan nada. El comercio de tinajas sevillanas con destino a las lonjas vascas se convirtió en un negocio muy habitual. (...)

La cultura de las tinajas y su utilización estaba muy extendida por lo útiles que eran. Con ocasión del reclamo de una bota (equivalente a dos barricas, unos 400 litros) de grasa de ballena y de tres barricas de grasa, se comenta que Paulo de Iturrizaga tenía en su casas de Orio, en tinajas, la bota de grasa y 14 barricas más de grasa. Siguiendo el trayecto que conducía hacia el Valle del Deba, se nos informa de que sacaron de esas tinajas de Orio 15 barricas de grasa, y las llevaron en una pinaza a Deba, para finalmente hacerlas llegar a manos de un mercader de Elgoibar, Domingo de Hurreizti, comerciante del que se dice mercadeaba con grasas”.

Arrazoi historiko eta pertsonalengaittik, gure etxian falta ezin zan alia. Koldo Izagirrek egindako lehelengo komikixa ei da. Bistan danez, gidoia (elipsisak barne) oso landuta dago, eta juan-etorriko flashbackak eta pertsonai anakronikuak amesetako girua emoten dabe, onerako nere ustez.

Esango neuke hizkera-zuzenketak egon dirazela Xabiroi aldizkarittik album bertsiñorako bidian (biba Badihardugu!) baiña halan be -zelan ez- akastxo bat topau detsat: urtiengaittik Ospittale Zeharra agertu biharko zan lekuan, Zuloagatarren jardintxo frankistia marraztu deskue, ikuspegixan mesedetan. Lizentzia literarixua!

Jazinto Rivasek trikitixari egindako ekarpenari buruz be, esan bakua gehixago da esandakua baiño, baiña honek helburua lortzen dabela esango neuke: pertsonaje honen garrantzixa aurkeztia, gero bakotxak info zihetzagua bere kontura billau deixan.

Eta, jakiña: izenburutik hasitta komiki osuan zihar hegan dabillena dago. Sasiko umien gaiñeko estigma-itzala. Etxe guztietan presente dagona (gurian, azken 3 belaunaldixetan 3 bidar), ondiokan tabu izaten jarraitzen dabena. Gure "kajako" aittitta-amamen kasuak papelian ikustia aldarrikapen moduko bat da, oso sendagarrixa. Ondo etorrixa hori be.

Liburuak atentziñua deitzen jok, formiangaittik; ez dittuk nere eskuetatik halako ediziño txukun asko pasatzen (“Areté” bildume honen ezaugarrixa ei dok, idazlanen mailla jasuan pareko produkto bat argitaratzia). Baiña nerekin huts. Gaixa interesgarrixa dok: gerra testuinguruko kaosa, bortxaketak, adopziño irregularrak... Liburuan mamiña be, ondo dagok; testuinguru horretako ikuspegi ezberdin bat emoten jok, begirada zorrotza, normalian kontatzen ez dirazen gauzen gaiñian. Pertsonajien erretratuekin bardin: Etxarri atsuan kasuan -pertsonaje nagusiña dala esan geinkek- deigarrixa dok bere izaera obtuso, uzkur, zazkarran erretratua zelako ondo egitten daben; halako pertsona ugari dagoz munduan. Eta zergaittik huts, orduan? Hizkeriangaittik. De Lope honen idazkeria gatxa egin jatak jarraitzeko; ezin uka orijinala dala, baiña floriturak batetik, eta deskribapen paisajistiko/klimatologikuak bestetik (asko jagozak), lehen aittatutako hari interesgarri horri jarraitzia gatxago egin jestek. Baiña neu izango nok, noski, liburuan exzelentzixia harrapatzeko gai izan ez naizena.

Euskerazko liburuak irakortziak (ondiok) emoten destan alperguria gaindittuta (ele bittan datozen gutunetan, gaztelerazko bertsiñua irakortzen dotenetakua nok), nere kontrarixiak gomendatuta hartu juat ale hau. Etxatak damutu. Oso landuta, bikaina, irakorterreza eta interesgarrixa egin jatak. Iñok “emakume literatura” esango letsakek, goittik behera -genero ikuspegittik ezin bestela izan-, baiña umien ekoizpenian %50a dakagun neurrixan, gizonoi be goittik behera interesatzen jakuzen gauzak dirazela be esan leikek. Begirada zorrotza, azkenaldixan askotan ikusten dan planteamendu erreibindikatibuan barik, umiak izatian inguruko asuntuetan egoten dirazen egitateak gordinki planteatzen dittuana; nere ustez, genero guztien konplizidadia lortzeko estrategia hobian.

Planteamendua gustau jatak; In Cool Blood estiluan, hain-arrarua-ez-dan infantizidio kaso bat planteatzen jok, manikeismo moralaz harutzago juateko saiakeria eginda, periodistikua-izan-nahi-ez-daben estilo periodistikuan. Nobelia ez dok biribilla baiña: kasuan nundik norako guztiak argitzen dittuan autoazalpen-best-sellerristikorik ez dagok; eta txarto ohittuta gagozenez, hori faltan botatzen dok (baiña hori neure gabezixia dok, ez liburuana). Esandako moduan, bikaina begittandu jatak.

Pentsatzen laga naben pasarte bat:

“Txikitako ipuinetan gaiztoa beti da amaordea, inoiz ez da ama. Amaordea da Errauskine esklabizatzen duena. Amaordea, berriro ere, Edurnezuriren bihotza kutxa batean sartuta ikusi nahi duena. Ama ez da inon agertzen istorio horietan, hilda dago aspaldi, ahaztuta. Amaordeaz libratzea da neskatoen aukera bakarra. Nondik nora amaordeekiko obsesio hau? Psikoanalisiak azaltzen digu amaordearen figura umeak egiten duen disoziazioaren isla baino ez dela. Ama eta amaordea, egiazki, bat dira. Bata bestearen aurpegi iluna. Amak maltzurki, ankerki jokatzen duela ezin onartuta, amaorde bihurtzen da, bestea da, ez aman. Onberatasun eta samurtasunaren bidera itzuli bitartean ez zaio ama titulua bueltan emango.

Ez da umeen beharrizan psikologikoa soilik.

Tradizio judeo-kristauak mutur absurdoetara eraman ditu disoziazio hauek: ama birjinaren figura asmatzeraino. Ama birjina (?). Ama birjina ez da asmakizun judeo-kristaua egiaz. Beste mitema bat da. Han eta hemen, inoiz kontakturik eduki ez duten zibilizazioetan garatutako elementu narratibo errepikatu eta trukagarri bat. Atena, greziar mitologiako jainkosarik garrantzitsuenetako bat, jakinduriaren eta gerraren jainkosa, birjina zen. Hefestok desiratu egin zuen, hainbeste desiratu, ezen haren arropen gainean eiakulatu zuen. Atenak, nazkatuta, Hefestoren hazia lurrera bota zuen eta handik jaio zen bat-batean Eriktonio, Atenak semetzat hartu zuena, birjinitatea mantenduz, noski. Maia, Budaren ama, argi-izpi batek utzi zuen haurdun (Budak, azken finean, “iluminatua” esan nahi du), gertatzear zen mirakulua amets batean errebelatu zitzaiolarik. Coatlicue, mitologia aztekako jainkosa, tenplu batean erratza pasatzen ari zela, luma-bola bat zerutik jaitsi, azala ukitu eta haurdun utzi zuen: handik jaio zen Huitzilopochtli, sortzez garbia hau ere. Mitra, jainko pertsiarra, Anahitaren erraietatik jaio zen, baina modu berezi samarrean (edo ez), Anahita birjina baitzen.

Nondik nora haurdunaldi birjinalekiko obsesio errepikakor hau?

Disoziazio histerikoa, anti-biologikoa, anti-enpirikoa da.

Eta batez ere misoginoa.

Inor ama bada, ezin sexuarekin nahastuta egon. Sexuarekin nahastuta egonez gero, puta da seguru. Puta bada, ez du bizitzarik ematen, aitzitik, arriskutsua da eta, gehiegi gerturatuz gero, bizitza bera kendu egiten du, hiltzailea bihurtuz. Eta hiltzailea ez dena, puta ez dena, horixe da ama, bizitza ematen duena.

Edo sinpleago jarrita.
Denak putak, nire ama izan ezik.

Entzuna dugu istorioa, behin eta berriro”.

Arte lan ederra, ondo egindako kalidadezko liburua. Irakorterreza bebai (arte lan “on” batzuk be intragabliak izaten badakixe), baiña egitturiak ez dau kanon arrunta segitzen, eta ez da estandarretara makurtzen. Puzzle moduko baten, tipo batek bere bizitzia kontatzen dau, orainaldira arte; zentzu horretan ez da ezer “haundirik” gertatzen (nomada bizitzia, familia desegitturatua, gerria, bikote-arazuak, bere buruari iges dabillen tipo bat) eta, hain zuzen be horregaittik egitten da deigarrixa liburu osuan zihar interes-harixa mantentzia, ondo dosifikauta: poliki irakortzeko moduan (ez best-sellerren irakurketa era bulimikuan), gustora, gauzak ondo ulertuta eta liburuan parte ezbardiñei zentzua hartuta, modu koherentian. Margolan batekin alderatu ezkeriok, kolorez eta irudiz ondo orekatutako lana izango litzake. Uste dot hau dala autore honi irakorri detsaten lehelengo gauzia; bere estilua holakotxia bada beti, etorriko dira gehixago.

Liburu arrarua. Etxuat esango gustau etxatanik (pasarte batzuk oso ondo dagoz), baiña ez nago ohittuta halako “errealismo zikiñera” (zeozelan esateko) eta best sellerren kanon arruntakin zihero hausten dabenez, pixkat sorpresan harrapau nok. Liburuan egitturiari buruz najabik, mamiña alde batera lagata: idazliak bere buruan gaiñian idazten jok, baiña iraganian; behiñ bera hil eta gero, biografo bat bizitzan zihar berakin harremana izandako jentiakin elkarrizketak egitten jittuk. Liburua adabakiz osatuta jagok, eta txatalak etxatozak bat kronologikoki. Batetik elkarrizketak, bestetik bere kuadernuetatik hartutako ohar soltiak.

Formia alde batera lagata, kontatzen dabena bai interesatzen jatak: Hego Afrikako karoo landa eremuko afrikanerrak (liburu hau irakorritta jakin juat boer berbiak zentzu despektibo xamarra dakala gaur egun), euren izaera berezixa (euren artian eta populaziño indigenakin), ohitturak, kulturia, hizkuntzia (Cape Town inguruan kulturia nagusiki orbita inglesekua dok)... Bistan da, apartheid sasoiko gauzak barra-barra jagozak, baiña guk hamen Europatik ezagutzen dogun alde panfletarixotik harutzago (Coetzee antiarrazistia dala uste juat), kontakizuna “barrukuagua” dok, interesgarrixagua.

Berau irakorritta, bati dudia sartzen jakok, ia hamen irakorrittako ustezko autobiografixa honetatik zer dan egixa eta zer guzurra. Bittik bat: Coetzeen senidiak edo barrez lehertzen egon bihar dittuk (asmautako anporrak irakorritta), edo hasarre biziz, hainbeste trapu zikin astintziangaittik. Kuriosua. Irakorriko najeukek idazle honen beste zeozer, horixe baietz.

Coelho honen libururik sekula irakorri barik nekan eta, laburbilduz, besterik irakortzeko gogua kendu jata. Igual gaixa etxatalako asko interesatzen (bizitzian zentzua, zorotasuna...) baiña halako metafisika merkez betetako pajina illara bat begittandu jata, hari argumental minimo batekin, nobela itxuria emon nahi izandako entsegua (autoriak gai nagusixeri buruzko iritzixak aurkezteko, pertsonajien ahotan). Musika arlora ekarritta, “benetako” musikian “easy listening” bertsiñua izango litzake; eta kontuz, igual autore honen arrakastian sekretua horixe izan leike eta. Esan gura dot: gai metafisikuetan pixkat sartzeko bai, baiña asko sakontzeko gogorik ez dakan irakorle profil jakin bat egon leike (new age lehelengo, sare sozialak gero...) halako produkto bat erosteko prest. Bueno, ba ea halakoren batek hartzen daben, bookcrossingera bideratuko dot eta.

PD: ez naiz hori ikusi daben bakarra kontizu.