Garagoittiko Orakulua

Azken urtietako lehengoratziakin (museo pribatu bat erdixan plantatzen ez bajeskuek) Urdaibaiko isungurak antxiñako itxuria hartuko juek, ihitzez eta animaliz beteta. Horrekin, XVIII eta XIX mendetan eregittako polderrak eta lubanak galduko dittuk, eta eurekin bertan biharra egindako nekazari eta abeltzaiñen oroimena. Horixe dok liburu horretan jasotzen dana. Eta, neure aldetik, ixa etxekotzat dakaten eskualde honen geografixia hobeto ezagutzeko balixo izan jestak. Argatxa, Anbe, Busturia... speleo aldetik ezagutzen dittudazen lekuak testuinguruan ipiñi eta ulertzeko liburu ona.

Paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Kuriosua dok, baitta be, "Portupin" toponimua topau izana, Gautegiz-Arteagako lurretan, Urdaibaien egon ziran 8 marea-errotetatik bat. Lekittoko dokumentu zaharretan agertzen dan Portupin hori argitzeko balixo leike: geografia? patronimia? Inperixuan herentzixia?
• Liburuakin, baitta be, ikuspegi paradoxiko bat hartzen dok. Gaurko Urdaibai -hain naturala eta hain politta- XIX mendeko giza interbentziño oso traumatikuan ondorixua dok: polderrak, kanala. Baiña beste itsasadar batzutan be egin ziran halakuak: Barbadun, Nerbioi, Butroe, Lea, Artibai, Deba, Urola, Oria, Urumea, Oiartzun, Bidasoa, Urdazuri, Atturri... eta gehixenetan, polderrak bakarrik ez: munen ordez moillak, eta ihitzen gaiñian betelanak eta asfaltua. Gizakixa!
• Kuriosua dok, baitta be, ihitzen humanizaziñuan sorreran ezagun bi aurkitzia: Thouvenot lehendakari-ahalduna (eibartarrok integrista giñaneko "laguna", p.66), eta Juan Bautista Belauntzaran (Lekittoko ur hornikuntziakin burrukan jardundakua, p.68).

• Plazerra izaten jiharduk nere speleo eszenarixo nagusixetako bat dan Urdaibai begi barrixekin ikustia. Irakorri ahala, gero eta gogo gehixago jaukadaz ihitzok esploratzeko! Katiuskak jantzitta noski. Argatxa, Argasburu, kanal inguruko ubide zaharra...

• Sorpresia hartu juat, ez najuan uste polderren fenomenua hain barrixa zanik, XIX mendekua nagusiki. Eta 100 urte be ez zittuan egin, ezebeza millaka urteko historixan

• Herri lurren desjabetzian beste detalle bat. Foru aintzindari izan zan "liberaltasun" horretan: "Agintari liberalentzat, itzak udalen esku egotea "alferrik" zen, "aurkitutako egoera berean mantentzearekin" konformatzen baitziren; haatik, esku pribatuetan, itzak itxi eta drainatu zitezkeela uste zuten, "Bizkaiak hain beharrezko duen aberastasuna sortuz" ". Etekiña etara biharrez, ondare naturala lauskittu, iraunkortasunan kaltetan. Bizkaixan aje historikuan beste adibide on bat.

• Eta behiñ gaixan sartuta, interesgarrixa polderren (ihitzen) eta dikien (lubanen) kontua be. 1789 osteko ideia liberalen, gerretako zorren eta desamortizaziñuen ostian egin zittuan, herri lurrak saltziakin batera.
• Halako dibulgaziño biharretan askotan gertatzen jatan legez, sarreran eta testuinguruan jartzen daben kapituluetan (gai nagusixan sartu aurretik) gauza barri ikasten dittudaz. Barrena: - Gaur egun Ozollo modura ezagutzen dan marea-errotia, dokumentu zaharretan, Kobaerrota moduan agertzen dana. Anteparan Argatxako haitzulotik urtetzen dan errekia biltzen dabelako, mareekin batera! - Ameriketako diruak ekonomixan izandako eragin sakonan detalliak, bestiak beste basarri eraikuntzan, eta landare barrixekin. Eta "piper" (latiñez) eta "turkie wheate" (inglesez), piparrak eta arto amerikanua izentatzeko berba zaharrak!

Nere olerkixekingo alergixiari aurre eginda, esku artera allegautako hau irakorri bihar najuan. Etxatak damutu! Lehendik Erkiaga begiz jota najeukan, Augustin Zubikaraiekin batera "makillen egunetan" euskerazko prentsako aintzindarixa izandako "Eguna" izperringian kazetari gaztien artian topau nebanian, pasarte bizixen protagonista. Oin dala gitxi barriro agertu jatak, Eusebio Maria Azkue ahanzturatik (semian kerizpetik) erreskatatzeko eginiko bihar saiatuakin. Beraz, ezin neban ez irakorri liburuxka hau.

Ezin juat bertsueri buruz iritzi haundirik emon. Kostunbrismua agertzen dok (beti interesgarri, herriko antxiñako gauzak interesatzen jakuzenondako), eta gerra aurreko umien eta gaztien bizimodua erakusten deskuen briztada batzuk. Baiña, zalantza barik, neretako sorpresarik haundiña Bixkokalian toponimo zaharran aldeko aldarri bat topatzia izan dok. Noiz eta 1982an, seiñalau juan Erkiagak izen jatorra atzeraka zoiala, neo-izenak bultzatuta! Poztuko zan, 40 urte geruago izenan asunto hori konpontzeko bidian dagola jakinda.

Hamen kopixauko jittuadaz Bixkokaleko bertsuok, liburu hau interneten iñun be eskuragarri ez dagonez gero.

Aurtengo neurtitzak

Edertasun bila dabil / gehientzat gizartea; / bada, orain, apaindu-beharra! / bai soineko, bai etxea.

Etxebarrua dotore / zeinek ez dau jarri gura? / Horretarako bada, inor be / ez da diruaz ardura.

Kaleko horma zikinak, / ostera, ez ziran eder; / ta garbizale dan gazteria / ez da izan nagi ez alper.

Etxe eta kaleak garbi / hori herriaren jasa; / ta garbirik arrantzu-ontziak / garbirik kaia eta naza.

Horma-farolak polito / zahar-barria alkartu, / kale-izen aldakuntzaren bat / ez jat atsegin gertatu.

Bostehun urte inguru / "Beascocalea" zana / ez dogu beheko, ez barrena; / ikusi paper lehena (1).

Beaskoa bizkai-berba / osanguraz egokiak / orainarte lez begirunean / ondutxu dau merezia. / Ez murriztu hiztegia!

Eusebio Erkiaga 1982

(1) ikusi "Padrón de la Hacendera de los vecinos de Lequeitio, formado el año 1510". Orduan "Beascocalea" baino sakonerago "Urybarren calea" egoan, gaur Exkolapea dan horren zatiune bat. "Dendary calea" y "Beascocalea" ta orduco "Urybarren calea" izakeran alkarren antzeko hiru Kale ziran, lurrazalari atxiki eginikoak, Lekeitioko alde zaharrenekoak izan be, Arranegi-aldea oraintsuagoko dana, goitik beherako kale zuzenak erakusten dabe.

Esandakua: txatalez egindako edozein biharretan legez, txatal batzuk gustagarrixaguak dittuk bestiak baiño. Baiña halan be irakorketa atsegiña izan da, batez be idazliak Habanako gabetan bera laguntzera egindako gonbittiangaittik.

PD: ediziñua asko gustau jatak. Txukuna, tipografia politta, kolore diskretu baiña atsegiña, grafismua. Artelana bere horretan.

Paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Bidai atsegiña Habanako gaba giruan. Imajiñau lajeikek liburu hau zelan idatzittakua dan: idazliak bere bizimodua egitten jok, eguna amaitzian -zigarro bat hartuta?- illunabar gero eta berantiarraguari begira, egindakuaz hausnartzeko astixa hartuta. "Ni ez naiz hemengoa"ren estiluan (irakorri netsan lehelengua, eta urte askuan bakarra) pentsamendu batzukin hobeto konektatzen dok, beste batzukin baiño (testu batian "teleologia" berbia agertzen danian... puf! neuronak deskonektatzen jataaz). Baiña bihotz-berogarrixak dirazen gauza asko topatzen dittuk, edo kurioso edo historiazale garanondako mamiña, edo Kubako egoera konplexuari buruzko informaziñua (kritiko xamarra). Zati txikittan irakortzekua, norbera be gabaz, kalera begirako leihuan.
• Joseba kolega, zenbat gustatzen jaan kriptiko jartzia! :-) Begiratu bihar izan juat: Tetrafarmakon es.wikipedia.org/wiki/Tetraf%C3%A1rmaco

• Irakorketa atsegiña, gabeko orduetako irakorle, idazle eta irrati entzulien giro hain berezi eta hain neure horretan.

• Gizon honek dittuan liburu ugarixen artian bizpahiru baiño ez jittuadaz irakorri, biharbada errezegi dakatelako (gehixenak etxian dakaguz). Egunen baten konpondu biharko juat hori!

Hiribildua sortu zaneko 700 urteurrena dala eta, Udalak bultzatuten diharduan urte osoko ospakizunetako bat izan zan hitzaldi hau. Izenburua "Lekeitioko tradiziozko kantak" bazan be, Jabier Kaltzakortan kontakizuna Juan Antonio Aboitiz abade eta bertso barregarri egilliak sortutako kantetan zentra zan, eta bereziki "Ardi narruz jantzirik" izenekuan, Kaltzakortak berak Juan Bautista Eguzkitzan eta Julio Urkijon arteko gutunetatik berreskura barri dabena.

Kantu hau, ustez, galduta eguan. Hau da: oin dala 200 urte sortu eban Aboitizek; oin dala 100 urte Vicente Egilleor arrantzale zaharrari jaso eutson Eguzkitzak; eta Kaltzakortak historia osua bildu dabenerako, iñok ez (ei) eban ezagututen. Hori dala eta, hitzaldi honetarako, Ibon RG musikarijak apropos doiñu bat sortu eban. Kontu politta: gabonen atarijan, 100 urtian kanta ez dan Lekittoko gabon kanta bat berreskuratutia, herrittarren ahotara atzera ekarteko.

 Eta halan egin eben: konta biharrekuak konta, "Ardi narruz jantzirik" bertsuak azaldu, Ibon RGk doiñua emon, eta ikusle guztiok kantuan ipiñi. Ekittaldi biribilla izango zan, halan amaittu ezkero; baiña orduantxe etorri, sorpresia.

Hara nun ikuslietako bat, 85 urtetako Juan Luis Goitia, hizlarijengana hurreratzen dan, zer eta bertsuotako bat ezagutzen dabela esateko. Baitta bertan jo-ta kanta be!!

 Eta bai; Goitiak kantatako hori "Ardi narruz jantzirik" sortian 3garren bertsua da. Doiñua, ostera, nik ez neuke zihetz esango "Hiru errege datoz..." doiñu ezagunan aldaera bat ete dan (bideo honetan Beatriz emaztiak diñuan modura) edo beste doiñu orijinalen bat; adituak hobeto esango dabe hori. Izan be, Kaltzakortak argittutako modura, bertsuak zortziko txikiñak diraz eta beraz doiñu interkanbiable ugari dagoz; batek daki Aboitizek zeiñ doiñukin sortuko ete eban 1800 bueltan, eta Eguzkitzak zein doiñukin jaso eutsan Egilleorri 1900 inguruan! Edozelan be: hamen polittena kontu hau da, etnografian arrarua ez dan gertakarija: ikerlarijak hiltzat emoniko kantu bat bizirik (baiña ezkutuan) iraun dabela topatutia. Danok harrittuta, baiña danok pozik. Ai, halako ustekabe zoriontsu gehijago izango bagenduz!

Horretara, oin  "Ardi narruz jantzirik" gabon kanta politta zatika barik, oso-osorik daukogu. Eta doiñu bat ez, BI daukoguz aukeran Lekittoko kaletan berpiztu ahal izateko. Berotu abotsa eta... ekin kantatiari!

Hauxe izan ei zuan Quinok argitaratutako lehelengo liburua, 1963an. Irregular xamarra bada be, bertako nahaste borrastian ondo ikusten dittuk etorkizunian garatuko zittuan lerro orokorrak, gai gitxi gora behera monografikuetan.

Komikixa gogorra dok (ezin bestela izan, Elgeta bueltan gertatu zirazenak kontatzen). Halan be, errealismo majiko detalliak eta elipsis haundixak kontakizuna gozatzen laguntzen juek. Gertatu zana zihetz nahi dabenak, historialarixen biharrak jaukaz. Seme gaztenak ekarri jok eskolatik, hantxe lantzen jabizak-eta, eta zentzu horretan argitalpen oso aproposa begittandu jatak, gai hain mingarrixari modu egokixan heltzeko, jakinmiña ixotuta, baiña umiak izuz izoztuta lagatzera allegau barik. Guriari behintzat argittu jetsat, bere aittitta, Habana baporera igo ziran ume guzti hórren artian bat izan zala...

Baiña... berbetan segiduta, pertsona honek bigarren etxe bat daka, turistei bakarrik alokatzen detsana -ilegalki noski-. Zergaittik? Urte osoko maizterrak "pisua destrosata izteko" edo "alkillerra ez ordaintzeko" arriskua dakalako.

Alokabide programan pisua konpontzeko dirulaguntzak, eta alogera kobratzeko ziurtasunak komentauta, ez detse balixo, zer eta diru hori "ez dabelako Jaurlaritzak emoten, kontribuyente guztiok baiño". Ha zelako atxakixia! 🤦‍♂️

Hauxe markia! Alokairuko etxian "destrosua" poltsiko beretik urtetzen da (etxia, babes ofizialekua zein partikularrana izan), baiña "gaztian etxebizitza faltian arazua" konpontzia, iñoren arduria da. Norbere etxia, beraneantieri alokatzen segitziarren.

Etxebizitzian arlua garrantzitsuegixa da, merkado librian logika inmoralan mende lagatzeko. Interbentziñua ya!

PD: egunotan "inquiokupacion" kontzeptua ikusi dot telebistan, piso multijabiak etorriko dan maizter-huelgian aurrian akojonatzeko, eta arazo estruktural bat krimen arruntez mozorrotzeko. Oi etxejabe gaixuak, zer egin? Zuendako gauza eskasa: merkado libria interbenitzia, preziuak erregulatzia, eta multijabetzia errentagarrixa ez izatia. Hau da: pelotazo garaian ordaindu zenduan guzti hori ezin berreskuratzia.

Behiñ amaittuta, lehengo apreziaziñuari zuzenketia: ez juat uste Alonsok "bere" zatixa apropos astundu dabenik. Bai ostera estilua aldatzeko ariketia, eta horren barruan esaldixen egitturia dago. Baiña ondo, pozik geratu nauk liburuakin. Carvalho lehendik ezagutzen dabenak seguraski kritikia sakontxuago egin ahal izango jok, noski; baiña nik neuk, behintzat, ondo pasau juat. Enpresari-haundiki-politikarixen arteko konpintxamenduak... Txillidan eskulturen eta lanparak... Halan be, gauzaren bat edo beste ez dot ulertu: portura bota ostian laguntzen detsen gaztiak, zeintzuk diraz?

Paperjale eta Elegose irakorle taldian lagatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Ondo pasatzen najabilk. 😄 Beste kritika batzuetan irakorri doten modura, liburuan lehen erdixian erritmua poliki joiak, testuingurua kokatzen. Baiña erdittik aurrera, eszenarixua osorik jagok eta goittibehera karreran lez goiaz, Euskal Kakatzan behera. Ezin irakortziari laga! #CarvalhoEuskadin
• Posible ote da #CarvalhoEuskadin dauden idazketa-errejistro nabarmen ezberdinetan, Alonso idazleak "bere" zatia nahita astundu izana, MontalbanFakearen mesedetan? 😀 Zeren eta, zati hori oso ona iruditzen zait. Distantzia laburrak, pausak, zinismoa... Pepe Carvalhoren nobelak irakurtzeko gogoa sartzen ari zait, horrelakoak badira gustatuko zaizkit-eta!
• Xelebria. Danak Alonsok idatzittakuak dittuk, bistan da. Baiña ustezko Vazquez Montalbanen orrixak irakurgarrixaguak egitten jataaz, Enekoitz "Lanbas"enak baiño. 😄 Azken honen esaldixak korapillotsuegi, subordinauegi. Eta esanno najeukek ediziño falluak dagozela. #CarvalhoEuskadin
• @desertorea Bada, nik ez diat "benetako" Carvalhoren libururik batere irakurri! Uste diat hori nire  kalterako izango dela... #CarvalhoEuskadin

Idazkera oso erakargarrixa jaukak Valle Inclanek, expresibua, gaur egunian be errez irakortzen dana. Ipoin bilduman nagusitzen dan tonua izenburukua dok, Galizia umelena eta illunena, eta bizipenak be halakuak dittuk: jaunen eta morroien historixak -bakotxa bere lekuan, idazlian pentsakeria errez ezagutzen dok- eta xamurtasun momentuak gogorkerixa giro nagusixan bendian. Ia egunen baten bere nobela oso bat irakortzeko aukeria dakaten...

Paperjale.eus-en lagatako beste pare bat iruzkin:

• Eta irakortzeko erreza. Liburu minuskulua, Larrako mendi kanpañan hasi juat ipoiñez ipoiñ.
• Umetan, zeozer irakorritta najeukan ("El miedo", testu libururen baten seguraski) baiña esateko, hauxe dok irakortzen nabillen lehelengo liburua. Gustatzen jatak. Kontakizun gogorrak dittuk baiña, giro astunak, irratixa eta argi elektrikua egon baiño lehenagoko etxietakuak -errelojuen tik takana-. XIX mende amaieran kokatuak baiña aurreko belaunaldixetako memorixia daken atso-aguriekin.

20240821: EGUNERAKETA. Normalean, kontu hauek politegiak izaten dira egia izateko. Baina batzuetan, zorionez, sorpresak daude! Horretara, Facebook sare sozialaren bitartez jakin dut (zehazki, Lekeitio Bihotzetik izeneko taldean Agustin Zaballak argitaratuta), testu hau Alberto Santana historialariak idatzinikoa dela, 2022ko abuztuaren 14ean, eta bai: dokumentu hori existitzen dela, eta Bizkaiko Foru Aldundiaren Artxibo Historikoan aurkitzen dela. Online ere ikus daiteke, artxiboaren webguneko bilaketa aurreratuan AJ01598/246 signatura sartuta. Bertan kartel famatua ikus daiteke, baita berorrek sortutako expedienteko dokumentuak ere, guztira 12 orrialde.

Nolako plazerra, horrelako zuzenketak egitea!

2023-IX-28: eguneraketa. Kontu hau argitzeko Lekeitioko Udal Artxibora jo dut. Bertako eta Bizkaiko Foru Aldundiko Artxiboko bilatzaileetan, ez dugu dokumentu orijinalaren berririk lortu.

Emaitzetan, testuon agertzen direnen izenen bat topatu dugu (Domingo de Olave alkatearena, adibidez); baina ez gertakari honen berri zuzenik, ezta gutxiago ere “kontserbatu omen den “ kartel edo testu hori. Izan ere, arraroa da dokumentu administratiboetan hainbesteko detailerik agertzea: kartelaren testua, kokapen zehatza, egileen nondik norakoak... Detaile hauek, jasotzen badira, lekukotasun zuzenak izaten dira, epaitegietako pleituetan. Ontziaren jabetzaren eta eskifaiaren detaileak, berriz, armadoreen dokumentu komertzialetatik ateratakoak ere izan daitezke. Agian hauetako batetik ateratakoa da? Baina, informazioak inolako iturririk ez aipatzea, nonbaiten “kontserbatu dela” esateaz aparte, susmagarria da.

Izan ere, egi antzean osatutako iruzur dokumentalak aspaldikoak dira. Normalean, garaiko gizartea eta hizkera ondo ezagutzen duen pertsonek eginikoak izaten dira, dibertimentu bezala, haren zabalkundearekin gozatzeko. Gaur egunean sare sozialetatik egiten den bezala, lehenago ere fotokopien bidez hedatu izan dira (Llebrepuletiko gutuna), baita multikopistaz ere (Amuategiren aurkako paskina). Kasu honetan, ez nuke esango testua duela asko prestatutakoa denik, 5-10 asko jota.

Dokumentu hauen sinesgarritasuna defendatzen dutenek, ordea, oso erraz dute invent susmoak uxatzeko: iturria aipatzea (artxiboa, funtsa, signatura). Bitartean, ipuin polit baten aurrean gaudela pentsatu beharko dugu, honek ere duen balio positiboarekin: iraganeko garaiak modu atseginean irudikatzea, gure arbasoen bizimodua gogoratzeko. Horixe baita literaturaren ahalmen ederrenetako bat.

*******************

2023-IX-9: sare sozialetan ziklikoki zabaltzen den testu baten argitarapena. Saiatuko naiz argitzen, ea benetakoa den ala asmatua. Edonola ere, garai horretako euskal portuetan bizi izaten zen giroa usaintzeko balio digu. Hemen doa testua, sare sozialetan (Facebook eta Whatsapp) anonimoki zabaltzen den bertsioan, ezer gehitu edo kendu barik.

******************

LEKEITIO 1797. SE NECESITAN CORSARIOS.
Oferta de empleo para marinos lekeitiarras de menos de 40 años.
------------------------
"Cualquiera que se quisiere alistar en el corsario que se trabaja en Santander, acuda al señor Santiago de Uriarte que vive en Bermeo, quien le instruirá de lo que llevará (lo que cobrará).
Se advierte que pasando de cuarenta años a ninguno se le admitirá"

Este cartel de oferta de empleo para marineros vascos apareció clavado en la portalada del nuevo ayuntamiento de Lekeitio a las nueve y media de la noche del viernes 12 de mayo de 1797 y fue mandado retirar por el alcalde Domingo de Olave. Por eso se ha conservado. Es un documento muy simple, pero excepcional. El alcalde envió al alguacil municipal a la posada de Juan de Ugaldea para que arrestara a los autores del cartel: el joven capitán bermeano Santiago de Uriarte y Lorenzo de Ibarraran -vecino de Ibarrangelu en su puerto de Elantxobe- patrón de un cachemarín atracado en el puerto lekeitiarra. Después de ser interrogados, Uriarte fue amonestado por colgar el cartel en un edificio público sin permiso de la autoridad.
No hubo ningún otro reproche. Aquel año todos querían participar por libre en la guerra anglo-española que se estaba librando en el mar, pero el corso no es país para viejos.

ADENDA ACLARATORIA.
Este barco corsario de 1797, que no tenía nombre antes de su botadura, estaba siendo construido en el Astillero de Santander, probablemente para poder armarse con buenos cañones de la Real Fábrica de Liérganes y La Cavada, que aquel mismo año visitaba Jovellanos. Los armadores eran una sociedad mercantil vasco-montañesa liderada por el comerciante Pedro de Larrea y Acha, natural de Arrankudiaga, pero con doble vecindad en Bilbao y Santander, y junto a él estaba su socio habitual en las importaciones de azúcar y cacao antillano Antonio Campo. Otros socios menores eran Marcial Antonio de Altuna, Juan Gutierrez, Manuel Gómez y Francisco Sainz, todos implicados en el tráfico de coloniales que se estaba viendo muy perjudicado por el corso y la armada británica.
En cuanto a la tripulación del barco corsario, los que ya se habían alistado eran quince marineros de Portugalete, un santurzano, así como tres pilotos de la Escuela de Náutica y dos marineros de Plentzia. El reclutador bermeano Santiago de Ugarte, que había sido contratado como segundo capitán, ya había colgado carteles de alistamiento similares a este en Bermeo, Mundaka y Elantxobe, donde tenía apalabrados varios candidatos y esperaba completar el rol de la tripulación en Lekeitio y Ondarroa, cuando fue interrumpido por el picajoso alcalde lekeitiarra. Por lo que se ve, solo quería marineros vizcaínos jóvenes y fuertes a bordo.