Garagoittiko Orakulua

Liburuan jabiak esanda, bere garaian “ezer be ez ei zeban ulertu”. Zorixonez, gaur egunian beste euskalkixetara eginda gagozak, eta lehengo aldian entrenamendu hobia jaukagu; gure etxian bai behintzat. Irakortzeko erreza egin jatak, baiña tira: esango dogu ez dala literatura lanen gradu gorena, prezisamente. Bordaren lehelengo liburua ei dok, eta irakortzian 80 hamarkadako aldizkari ganberruak behiñ eta barriro etorri jataaz gogora, “Euskadi Sioux” eta “Makoki” esate baterako. Tonua be holakotxia dok: fartsa, arketipuak, karikaturak eta benetako pertsonajiak asmautakuekin nahastauta (Luzien Etxezaharreta eta bere mikrofonua, Manex Pagola eta bere letrak...). Egixa esan, gai orokorrak ez najinduan asko tiratzen (amabirjiñan agerpen batzuen parodixia) baiña halan be gustora irakorri juat. Neuri liburu ariña begittandu jatak; baiña gaur egunian azterketa traszendentiaguak egin izan dittuk...

Zirrada berezi batekin hartu juat liburua, gure familiako iragana dala eta Barandiaranekin zeozelan identifikatzen naizelako. Horrengaittik bakarrik banekan irakorketiari heltzeko gogua: ixa landu barik dagon eremua dok, lotsaz, erruduntasunez eta tabuz betetakua. Ondorenguok ez garalako gure arbasuak egindakuen erantzule; eta era berian (lintxamenduen zale dirazenei mezua), loibiari ezin jakolako printzipioz aittittak egindakuangaittik kargua hartu. Haren krimenen apologiak egitten ez badittuk behintzat.

Gai interesgarrixa jatak guztiz. Faszista euskaldunak egon zittuan, horixe baietz. Baitta, historia osuan legez, beti poderian arrimuan ibillittako jentia be (errepublikan errepublikazale, frankismuan frankista, demokrazian demokrata... txaketeruak edo bizirauleak, ikuspegixan arabera). Badok gaixari heldutasunez eta patxadaz oratzeko sasoia. Halan be, konpleju asko dago ondiok. Herri guztietan gertatuko dok seguraski, baiña nik Lekitton kasua ezagutzen juat: gai hau ikertzen dabillen jentia “ixiltasunan legiakin” topo egitten jok: jentiak ez jok bere familixan edo alderdikidien alfonbra azpixan dagona haizatu nahi.

Baiña hori baiño gehixago topau juat hamen. Kontua dok, liburuan lehenengo protagonistiak (Luis Fernandez Arregi, EAJtik Falangera pasautakua) 1936-37ko negu-udabarrixa Amallo-Mutriku-Ondarru arteko frentian pasau zebala; eta gero, 37ko udabarriko ofentsiban, Lemoatxeko burruketan parte hartu zebala, bertan herixotzia topau arte. Bere garaian gerra-mobimenduak estudixau nittuanian lehelengo “teatrua” nahikua ondo ezagutzera allegau nintzuan (oin nik baiño gehixago dakixen lagunak jabizak, Markina-Xemeinen zein Mutrikun). Bigarrena, ostera (Lemoatxa) ez juat ondiok bisittau baiña ondo goguan jaukat, bertan gertatutako burruka epikuengaittik: estrategikoki garrantzi haundiko lekua zalako, burrukia oso gogorra izan zalako eta eibartar askok parte hartu zebelako. Baiña oiñ arte Lemoatxeko burruken kontakizun telegrafikua baiño ez najeukan: eta liburu honetan bat ez, lau kronika txirikordatzen dittuk, astebete hartako erretratu zirraragarrixa egiñaz. Batetik Fernandezena, primizian; bestetik Jose Artetxe kazetarixana (hau be bandoz aldatutakua); gero Sebastian Salaberria oiartzuarrana (soldautzan zeguana, frankisten aldian), eta azkenik gerrako partiak. Danen artian, idazliak menditxo hartan gertatu zanan irudikapen osotu bat emon jestak, zorixoneko hatx hori behingotz ezagutzeko gogua biderkatuta.

Ohar pare bat: esango najeukek Barandiaranek eskuz idatzittako kuadernuak transkibatzian (edo Fernandezek oharrak hartzian) pare bat errore egin dittuezela: 27. orrialdian, 2. paragrafuan, 3. lerruan, “Yeaiteberri” baserri hori “Ycaiteberri” izango dala pentsatzen juat, hau da, gaurko Ikaitabarri; eta bestalde, 29. orrialdian, 3. paragrafuan, 2. lerruan, “Nureo” mendi hori “Hurco” izango dala, hau da, Urko. Testuinguruangaittik hala izango dala iruditzen jatak; bigarren ediziñorako errebisau nahi badabe...

Liburuan lehelengo zatixa trepidantia dok, beraz, gerra hilgarrixan “bizittasunak” eraginda (hau paradojia). Bigarren zatixa, ostera, zientifikuagua dok. Etnografia elkarrizketak erabillitta, eta artxibuen informaziñuaz osatuta, erretaguardiako gerra ez hain ezagun, baiña frentekua bezain latz, eta luziaguan barneratzen gaittuk; hortxe agertzen dok Pablo Amillano, idazlian aittitta, gaur egunian ondiokan ondo ulertzen ez dan testuinguru lanbrotsu batian. Berak emoten daben azalpen honek ulertzeko bidian jartzen gaittuk:

“Gerra eta gerra ondoko diktadurarekin eroso bizi izan zen jendea urte luzeetan diktadura baten konplizitateaz etekinak atera zituen jendea izan zen, diktadura baten babesa eta aterpea izan zuena, beraien herrikoen aurka egin zen errepresioan izan zuten erantzukizuna estali, deuseztatu eta ezabatu zuena. Ez zen jende eskuzabala izan beraien herrikoekiko, ez zirelako ahalegindu, ahal izan zutenetan, zauriak ixten. Gauzak gerta zitezen utzi zuten, eta bakoitzak isilean miazkatu behar izan zituen bere orbanak. Ez zen keinu kolektiborik egon, ez zen adiskidetasuna bilatu. Eta ardurak ez dira maila berekoak: zerbait egin ahal izan zutenek ez zuten egin. Garaileek ondo profitatu zuten beraien garaipena, isiltasun orokor bat ezartzeko egindakoaz eta gertatutakoaz. Eta, larriena beharbada, transmisioa erabat eten egin zuten.

Laino itxiak bideak ezabatzen dituen bezala, urte haiek erabat desagertu ziren elkarrizketetatik. Ixo. Gero esplikatu zen herriaren elkarbizitza bera babesteko egin zela, gogorregia izango zelako, eta arriskutsua, dena argira ateratzea. Baina gezurra esan zuten. Isiltasun gogorra ezarri zuten bazekitelako parekoek beldurra galtzen zuten egunean jasanezina izango zela lekukotasunak entzun eta begiradari eustea”.

Badok ba sasoia, lekukotasunak entzutzeko eta begiradiari eusteko, ezta?

Halako asko etorri daittezela.

Pendiente najeukan nere esperientzia dozente txikixian zihar eskuratutako liburu hau irakortzia: UEUn ehundaka ikastaro interesgarri egitten dittuk, eta material guzti horrekin makiñatxo bat argitalpen egin lajeikez. Hamen bat, bere izenburutik bertatik tiratu ninduana: euskal Goi Erdi Arua pixkat hobeto ezagutzeko klabiak (Aroen izenak asmatzen jittuanak “pasara” bat merezi jok: zeiñi okurridu jakon Erdi Aro zaharrenari “goi” izendatzia, eta Paleolito zaharrenari “behe”? jentia apropos nahastatzeko edo??).

Liburuan beraz hainbeste autoreren artikuluak biltzen dittuk, 1998xan Biarritzen izenburu bereko ikastaruan egindako hitzaldi txorta bat bilduta. Bistan danez, batzuk interesgarrixaguak egin jataaz bestiak baiño. Lehelengua oso argigarrixa dok (“Gizartea eta ideologia Karlomagnoren garaian”, Jaione Agirre), gaixa kokatzeko baliogarrixa dalako. Jarraixan datorrena (“Iruñeko erresumaren sorrera: interpretazioaren bila”, Jose Angel Lema Pueyo) errealidade hori euskal herrixei buruz dakigunakin enkajatzen dok, eta gerora argixago geratu dan gauza bati sarreria emonaz: gauzak ez jagozak nahiko geunkian bezain argi, eta bertako jentiak inguruko kultura indartsuekin izan juan harremana, menpekotasuna (zeiñek agintzen juan nun) ondiokan ez dok ondo ezagutzen. Hau garrantzitsua dok. Hurrengo artikuluak (arkeologia orokorra, Irati Iciar eta Karmele Artetxe; nekropoliak, Belen Bengoetxea) aurreko inpresiño hori datuekin berresten juek, bestiak beste; baiña gaiñera ikerlari askok egin dittuezen estudixuen barri emoten jok, neure moduko ezjakinendako oso interesgarrixa dan sintesis txiki argigarri bat eginda.

Etxekuen zaletasunak ezagututa, gordeko doten liburua; seguru nagok-eta, datozen urtietan behin baiño gehixagotan kontsultatuko dala.

Oso garrantzitsua eresten jetsat genero talegeruari. Presuen kontakizun bakotxak, kartzelako mundu paraleluak kanpoko bizimoduakin dakan hormia hausten daben maillukadia lakotxia dok.

Liburu honetan, oso ondo erakusten dok inkomunikaziño aldiko tratu txarrak pertsonia deklaraziño faltsuak egittera zelan eruan leikien ("Bien, Conlon: si esa es la verdad, sera mejor que empieces a contarnos mentiras"). Kalian segurtasun indarren zintzotasunian siñistu BIHARRA egoten dok, porlan artian benetan gertatzen dana latzegixa egitten dalako.

Kartzela barruko bizimodua, batetik bestera egoten dan aldia, "urdiñen" miseriak eta aniztasuna (gure "lejía" moduko banakako elementuak, eta estultizia/zittalkerixa arteko gradu guztietan kokatutako gehixengua)... Conlonek xalotasun totaletik zinismora bidia egin juan, bizirauteko estrategia moduan, funtzionario erasokorrez inguratuta ("...unos guardias neutrales que, cuando te escoltaban, no parecian querer arrancarte las orejas de un mordisco para despues escupirtelas en la cara") eta urdiñei kontraeraso egitten ikasten, txanpon berian ordainduta (Smith "Cariño" guzurteruari adibidez).

Bistan danez, testuak barru-barruan "erresonatzen" jestak hainbat pasartetan. “Irlandar EPPK”kuekin izandako harremanaz diñuana, nik neuk siñatu ahal izango najeukek hitzez hitz; baitta irlandarrak, irlandar izate hutsangaittik jasotzen daben klasifikaziño arriskutsuana, bisitten errejimen gupidagabearena... 15 urtian gauza asko bizitzeko aukeria izan juan Conlonek, eta testua oso sintetikua badok be, benetakotasuna jarixok aldia guztietatik. Baitta amaieran be: beti sorpresan harrapatzen haben askapenana -presua bera dok enteratzen azkena-, barruko lagunen pozana, agur prezipitauena, norbere gauzak erregalatziana, kanporatu eta gero lekuz kanpo egotian sentsaziñuana...

Esango najeukek "IPPKetik" kanpoko preso batek idatzittakua izatiak emoten detsala testuari indarrik haundiña. Biharbada kolektibuan protestak korporatibuak izatian, iritzi publikuan erresistentzia bat topatzen dabelako; injustua dok, baiña jentia halakua dok: presuei antipatia detsa (konsziente edo inkonszienteki) eta horrek gain-kondenei ezikusixana egittera eruaten jok. Baiña IRAkin zerikusirik ez dakan jentiari egindakua izatian, egoeria bere gordinttasun osuan agertzen dok; seguraski honek liburuan arrakasta haundixakin zerikusixa izango juan. Porlan artian bizi dan jente guzti-guztian mesederako.

Beste baten, be, frogatuta geratzen dok azal zatar batek liburu bikain bat ezkutatu leikiala. Izenak be ez najinduan erakartzen; baiña liburu bat irakortzen saiatu barik baztartzia eziñezkua jatanez, ba sorpresa polittak izaten jittuadaz.

Idazlan ederra dok, luzia, mamintsua, atsegin-egun asko emon destazena. Badirudi zati haundi baten esperientzia pertsonaletan oiñarritzen dala, nahiz eta autobiografixia ez izan: pertsona baten lehelengo 30 urtien historixia kontatzen jok. Orduan arazoz eta estualdiz betetako bizitzei buruzko liburuak jeguazen modan (normalian aberatsak idatzittakuak), eta Maughamen ekarpenetako bat “pobre birtutetsuan” topikua errealidadera ekartzia izan zuan, estualdixak jentiangan eragindako benetako higaduria erakutsitta. Bistan da bai, autoriak halako girua ondo ezagutu juala; pasarte batzuk oso “benetakuak” dittuk: osaba-izeko erlijiñozaliak (biktoriar aroko gaztiak, ordurako zahartuta); euren etxeko girua eta miserixak; barnetegi inglesak (zenbat belaunaldi traumatizau jittuek hórrek purgatorixuok?); Pariseko bohemixuen postureuak eta errealidadiak; bere nahixak erreprimitzeko joera ixa patologikua jaukan protagonistia (tituluak be horrekin loturia ei jaukak, Espinosa sefaradtarran De servitute humana seu de affectuum viribus idazlanetik); bikote harremanak, toxikuak eta bestiak (idazlian bisexualtasuna hamen igartzen ei dok gehixen, emakumezko pertsonajiak orduko topiko apal-otzan-desmaiazaletik urrin jagozak-eta); medikuntza ikasle baten eguneroko bizitzia (gabeko txandak, bisittak, hilzorixak...) ; homeless kondiziñua, bizimodu “normaletik” uste dana baiño hurrago egoten dana... azken bixen deskribapenetan, balixo plastiko haundiko pasartiak jagozak, garai horretako testuetan sekula irakorri ez dittudazenak. Gauza bera esan najeikek protagonistiak liburuan zihar egitten daben eboluziñuari buruz, erlijiñozaletasunetik ateismo eta nihilismoruntz. Karga haundiko testua dok, eta halan be oso gustora irakortzen dana; halan be, uste eze bere garaian, kritikuak etxuela asko estimau (modernismuan sasoirako, Maughamek estilo “zuzenegixa” ei jeukan...).

Musikaz elikatzen naiz: biharrian, zein denporapasan, doiñuak eta erritmuak izaten dittudaz lagun, eta mundutik zihar bidaiatzen ibiltzen naiz. Egunotan sefaradixak dittudaz lagun, 1492an Espainia monolitikuan inposaketian ostian bialdutako judixuena, hain zuzen be. Hunkigarrixa jata, politikoki hain gaizki tratatuak izan ostian, zelako fuerte eutsi detsen “konejuen lurraldia”kingo maittasunari: tradiziñuak, jatekuak, kantuak, hizkuntzia. Mundutik zihar sakabanatutako taldietan, sefaradixak gazteleria gorde dabe, komunidadeko eta familixako hizkuntza legez, eta atzeraka doian arren -globalizaziñua alde guztietan igartzen da-, ondiokan komunidade sendua da, eta Sefarad eta Toledo dira euren ipar orratza, baitta Israelera begira dagozen sionisten artian be.

Bistan danez, Hegoaldeko judixo euskaldunen aztarnia (Bittorixan, Tudelan...) jarraitzeko gatxagua izango da; Katalunian eta Nafarroa-Aragoien erromantziekin nahastauta hizkera berezixak sortu ziran modura, euskeriakin pidginen bat sortuko ete zan? Gero atzerrixan ladinuan moltzo haundixian “disolbiduta” galduko zana, bestiekin batera? Amesak ames, biharbada egunen baten Tamar Bloch moduko musikologoren batek Jerusalemeko rollo zaharrak arakatzen zeozer topauko dau...

Bittartian, baiña, gure judixuak Sefarad osokuen artian kamuflauta dagoz, eta esandako moduan, egunotan oso ikututa nauke euren maittasun haundixakin. Aldarrikapen kutsu bat badago, zelan ez (elkarrizketetan-eta, sefaradi asko hasarre moduan agertzen dira, hartzekuekin), baiña orokorrian maittasuna nagusitzen da; eta maittasun proaktibua gaiñera, ez galdutakuakingo nostalgia hutsa, ez bada eze, bizi dirala eta etorkizunera begira dagozela azpimarratuz -Espainiako nazionalidadia berreskuratzeko ekimen politikuetan ikusi zan ondo-. Baiña gorabehera politikuen gaiñetik, kulturia da neuri ikutzen nabena, etxeko-etxekotzat dauken espainiartasuna (kontzeptu ez oso zuzena, XV gizaldixan existitzen ez zanez) eta lurrakingo atxekimendua. Izan be, zeozelan eurekin identifikauta sentitzen naiz: nik neuk asko maitte dot-eta Espainia, baiña ez errege katolikuena (monolitikua eta bakarra, hizkuntzan, politikan, egitturan, relijiñuan), ez bada eze jentiana, dialektuena, artzaiñena, errespetuana. Grafikoki laburbiltzeko, Jose Antonio Labordetana. Frantziari be zabaltzen jakon maittasuna. Aragonesa, biarnesa, galiziera, okzitandarra, katalana, errespetuz hartzen dabena. Hor eroso sentitzen naiz, euskaldun modura.

Bistan danez, sefaradixen gauzetan relijiñuak pisu haundixa daka, euren komunidadian kohesiño faktore indartsuena dalako. Horretara, kantuetan-eta askotan jangoikozaletasuna agertzen da, eta gaurko sefaradixei egindako elkarrizketetan be eten barik ikusiko dogu: jateko ohitturak, euren kode etiko/relijioso korapillotsuak, errezuak, rabinuak eta kristuak (bueno, azken hau ez). Baiña bueno; honi ez detsat hain garrantzitsua eresten (kristauak nagusi dirazen soziedadietan be gertatzen da, eta normala begittantzen jaku); tamañuan jaramon egin, eta listo.

Ladino hizkuntzia bizi-bizi dagon seiñale, hamen Esther Levi etxekoandra prestuari egindako elkarrizketa xarmanta.

Eta Sefarad talde mexikarrak testu eta kantuekin egindako ikuskizun politta:

Bistan danez, hórrek “erorketak” ez dira inozentziaz egindakuak: historixia gaur egungo interesetara makurtzia da kontua (bakotxak bere interesetara), eta halan, gertakari edo pertsonaje historiko bera, interes kontrajarrixen alde ipintzeko saiakerak oso ugarixak dira: Iparragirre oso adibide ona da, Amatiñok hamen ondo erakutsi zebanez (Vox alderdixak asteburu honetan bertan aldarrikatu dau!); edo oin dala aste batzuk EAEko lehendakarixak egindako foruen aldarrixa.

Kasu honetan, Espainiar Inperixuan kanpaina militar/komertzial haundixen inguruan (Ameriketako “deskubrimendua”, munduari bueltia...) urte asko dira nazioarteko hainbat herrialde alkar hartuta dabizela ospakizun eta gorazarre kate zikliko baten. Zertarako? Garai baten indarrez egindako konkistia adiskidetasunez eta kulturaz jazteko eta, azken fiñian, herrialdiotako ekonomia bultzatzeko. Horren barruan, kanpaina “happyxak” dira nagusi, Elkano Fundazioak oin martxan dakana adibidez.

Esandako moduan, gauzak ez dira askotan ikusi nahi doguzen bezain sinpliak. Nere buruan gaiñera txixa eginda, esan deixadan 1992an Ameriketako “deskubrimentuan” kontura egindako kanpañetan (“el V sanguinario”, etc) sinplifikaziñotik asko zeguala. Nik neuk be ekittaldi baten baiño gehixagotan parte hartu neban, eta nere ikuspegixa argixa zan: dana txarra.

Denporiakin, ona/txarra ikuspegixana baiño, erantzukizun kontzeptuan zale bihurtu naiz. Eibartarra naizenez, entrenamendu ona dakat: bakezalia izanda, arbaso gehixenak arma fabrikatzailliak dittudaz, eta zati haundi baten naizen hau eurei zor detset. Zelan iruntsi hori? Ezin jako pertsona bati bere arbasuei uko egittia eskatu. Baiña nere ustez, abestruzana egittia be ez da egokixena: iraganakingo itsu eta gor izango ete gara, antimilitarista paciflores, gure aurrekuak jokatutako papela ikusi nahi barik? Ez horixe. Horren ordez, dana mahai gaiñian ipintzeko zaliagua naiz ni: egindakuak eginda dagoz, eta ezagutu egin bihar diraz -gustuko edo ez, norbere gaurko pentsakeriakin bat etorri edo ez-, etorkizunera puntu horretatik abixatzeko. Ikuspegi hau berau dakat euskal kakatzako gauzekingo be: “onak” eta “txarrak”, “gutarrak” eta “bestiak”, “gure” biktima eta errepresaliauak bakarrik omentzia, etabar; baiña hori beste gai bat da.

Euskaldun inperiozalien kontuari barriro helduta, gaur “Elkanori Bira” ekimenan barri izan dot, eta hónek danok etorri jataz gogora. Printzipioz interesgarrixa begittantzen jata, kanpaina ofizialian aittatzen ez dirazen gauza illunak agertzen dirazelako. Baiña nik bixak batera nahiko neukez: ezin da ukatu kanpaina militar/komertzialok motor ekonomiko izugarrixa izan zirala, gaur egungo zibilizaziñuan oiñarrixa; ezta euretan euskaldun asko, asko baina askok parte hartu zebela (euren borondatez eta poz-pozik, iñok derrigortu barik); baiña baitta be zapalkuntza eta bortizkerixa itzala ekarri zetsala hainbeste herriri. Dana da egixa, dana da gure iragana, eta danakin izan bihar gara konsziente. Kanpaiña bakarra biharko geunke baiña, ez “zuri/instituzionala” eta “baltza/alternatibua” dirazen kanpaiña kontrajarrixak.

Altzolako gauzak inbestigaten, hara nun topa doten Bixkokalian 1998an topa zirazen 15 tiñen erabilpenari buruzko azalpen bat. Deskribapen hau, baitta artikuluan agertzen dirazen errekan gorako karriuen detalliak be (ahal zan lekuraiño pinaza, zabra edo gabarrez, eta dzingurik ez eguan lekutik gora, “ala” edo galupaz) Lekitto-Munittibar biderako be balekuak dirazelakuan nago. Gauza bat datuak jakitia da, baiña artikulu honetan XVI. mendeko andra-gizonen bizimoduan “benetako usaiña” hartu leike.

AZPIAZU ELORZA, José Antonio; ELORZA MAIZTEGI, Javier: “El trayecto fluvial Altzola-Deba”, Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 6, Untzi Museoa-Museo Naval, Donostia-San Sebastián, 2009, pp. 163-190. https://docplayer.es/84154079-Azpiazu-elorza-jose-antonio-elorza-maiztegi-javier-el-trayecto-fluvial-altzola-deba-itsas-memoria-revista-de-estudios-maritimos-del-pais-vasco.html

Negoziuak hiru hanka zittuan: merkatarijak, lonjeruak, eta galuparijak. Lehelengo bijak ezagunak diraz, baiña ez hainbeste aletan ibaijan gora eta behera ibiltzen zirian garraiolarijenak. Horixe egin jat interesgarrijena, bestiak beste Mutrikuko Burumendi espeleologia taldeko lagunen bidez ezagututako Iruroineko parajia esanahiz bete jatalako:

“de tiempo ynmemorial a esta parte, por el río de Deva que entra en la mar e sale del puerto de la villa de Deva, e deçiende por la villa de Oñati e Salinas de abaxo e Mondragón e Vergara y Plazencia, e por el valle de Eybar e de Elgueeta e Ermua y por la dicha villa d’Elgoybar fasta dar en la mar, ay en estos tres valles por donde pasa muchas ferrerías y herreros de labrar fierro e azero e adelgazar y labrar otras muchas cosas de fierro e azero, las quales se proveen de vena y de otras muchas cosas, viandas, provisiones e aparejos por la mar, subiéndolo por el dicho río arriba en bajeles y navíos fasta Yruroguen, qu’es media legoa dentro del dicho río, y de allí con galupas y alas fasta una legoa más arriba, de lo qual viene grand benefiçio a las dichas villas y ferrerías e ferreros y personas que biven y tratan en los dichos valles, porque ansimismo se sacan en los dichos barcos e vaxeles e gallupas e alas, el fierro e azero e cosas que se labran en las dichas herrerías e otras mercaderías por el dicho río fasta llegar a la mar. Et agora que es venido a notiçia de sus partes que un Martín Ochoa de Yribe, vesino de la villa de Motrico, ha tenido e tiene intençión de hedificar unas açeñas e molinos en el dicho río...

(...) De todas formas, la preocupación por reglamentar el trayecto fluvial venía de antes, y se conocen ordenanzas de galuperos que datan de la primera mitad del siglo XV, (...) se encargan de establecer los precios que han de cobrar los galuperos por acarreo de la bajelada tipo, que solía ser de 400 quintales de vena, en los diferentes trayectos del río (Iruroguen-Altzola; Iruroguen-Auntzuritza; Auntzuritza-Altzola…). Asimismo se les impone la preferencia que tienen los señores ferreros del valle, a la hora de necesitar cualquier clase de transporte por la vía galupera, así como se les obliga a que ninguno pase del puente de Ospaz en Mendaro, sin tener su propio albalá o recibo de transporte, entre otras disposiciones.

Pero esta presión sobre los galuperos tenía sus inconvenientes, puesto que estos tenían que ingeniárselas para hacer rentable su negocio. Como cobraban por trayecto realizado, una de sus estratagemas consistía en cargar más de la cuenta la galupa con la vena o mineral de hierro que llegaba a la descarga de Iruroguen y almacenar la demasía o carga sobrante en una zona de la orilla del río lo más cercana a su punto de destino; de este modo en dos o tres viajes, conseguía otro más con el producto abandonado en la orilla”.

Bestalde, Altzolako negoziuan beste zati bat bale-koipian gorabeheria zan, eta ez txikiña: Bixkokaleko biltegijan 15 tiña topa bazirian, Altzolako lonjetan 50 tiñatik gora egotia ez zan arrarua (eta lonja asko eguazen). Dana dala, pentsau leike Deba eta Lea ibarretan antzeko biharrak egitten ziriala bale-koipiagaz, beraz, hurrengo azalpenak orduko girora ederto garoiez:

(...) El volumen alcanzado por la grasa de ballena era importante, y requería poderosas infraestructuras para su manejo. Además, al tratarse de un elemento líquido, la cosa se complicaba. La solución de las lonjas donde almacenar las tinajas fue absolutamente eficiente. Las poblaciones costeras como Donostia, Orio, Deba o Mutriku disponían de grandes lonjas en los bajos de las casas, y en ellas, según expresión que encontramos en los documentos de la época, se “hincaban” en el suelo. Disponemos de datos de una lonja de Alzola en la que había 62 tinajas. En los depósitos de esta casona se almacenaban esos sesenta mil litros de grasa esperando su distribución ulterior. Si tenemos en cuenta que el contenido de grasa se iba introduciendo gradualmente hacia el interior y, por tanto, entraba en la lonja nuevo material, y que existía un gran número de lonjas repartidas entre Alzola, Deba, Donostia y otras poblaciones marineras, es necesario admitir que el mercado de la grasa de ballena movía mucho dinero y diferentes recursos, tanto materiales como personales y de transporte. En resumen, se deduce que la venta de grasa de ballena se había convertido en un negocio de gran calado.

El trasiego de grasa y su almacenamiento en tinajas resulta fascinante en un mundo que quiere descubrirnos una vocación más mercantil que rural, como era en su conjunto el caso de la Euskal Herria del siglo XVI. El sistema de funcionamiento de estos almacenes consistía en que el mercader interesado en la grasa alquilaba algunas de sus tinajas, a la espera de disponer de medios para trasladarla al interior. Para el transporte con mulas se utilizaban pellejos preparados para ser acoplados a lomos de animales de carga, el mismo sistema utilizado para el transporte del aceite de comer y de vino. Con este método, el transporte del saín a cualquier destino estaba garantizado. Las poblaciones del interior de Euskal Herria contaban con su suministro, y los concejos organizaban anualmente subastas para la concesión del abasto de grasa de ballena, elemento que se convirtió en imprescindible para la iluminación doméstica y sobre todo para los talleres donde se fabricaban utensilios.

(...) Las tinajas, no cabe duda, se convirtieron en un bien muy preciado, sobre todo por el beneficio que se sacaba de ellas alquilándolas a los mercaderes que comerciaban con grasa de ballena. Un memorial de principios del siglo XVII muestra los altibajos a que estaba sometido este negocio, siempre pendiente de la llegada de la preciada grasa. Se trata de un pleito sobre ciertas bodegas, tiendas y tinajas dejadas por Martín de Urnieta el viejo y Doña María Pérez de Echave su mujer, bienes apetecibles por las rentas que generaban. Así, leemos que “La bodega de tinajas que hay en la dicha casa en que hay vasijas de cient barricas de grasa, trecientos reales, a tres reales por cada barrica”, y también “otra bodega de tinajas que es detrás de las carnicerías, 14 ducados en cada un año”. Es significativa la noticia de los vaivenes de la rentabilidad: se señala que las tinajas rentan “habiendo grasa”, lo que se reitera al mencionar la renta con sus tinajas 14 ducados al año, que “si hay grasa”, y también se hace constar que hay años en los que por barrica se renta dos reales y medio, otros cuatro reales, y otros en que quedan vacías por falta de grasas y no rentan nada. El comercio de tinajas sevillanas con destino a las lonjas vascas se convirtió en un negocio muy habitual. (...)

La cultura de las tinajas y su utilización estaba muy extendida por lo útiles que eran. Con ocasión del reclamo de una bota (equivalente a dos barricas, unos 400 litros) de grasa de ballena y de tres barricas de grasa, se comenta que Paulo de Iturrizaga tenía en su casas de Orio, en tinajas, la bota de grasa y 14 barricas más de grasa. Siguiendo el trayecto que conducía hacia el Valle del Deba, se nos informa de que sacaron de esas tinajas de Orio 15 barricas de grasa, y las llevaron en una pinaza a Deba, para finalmente hacerlas llegar a manos de un mercader de Elgoibar, Domingo de Hurreizti, comerciante del que se dice mercadeaba con grasas”.

Arrazoi historiko eta pertsonalengaittik, gure etxian falta ezin zan alia. Koldo Izagirrek egindako lehelengo komikixa ei da. Bistan danez, gidoia (elipsisak barne) oso landuta dago, eta juan-etorriko flashbackak eta pertsonai anakronikuak amesetako girua emoten dabe, onerako nere ustez.

Esango neuke hizkera-zuzenketak egon dirazela Xabiroi aldizkarittik album bertsiñorako bidian (biba Badihardugu!) baiña halan be -zelan ez- akastxo bat topau detsat: urtiengaittik Ospittale Zeharra agertu biharko zan lekuan, Zuloagatarren jardintxo frankistia marraztu deskue, ikuspegixan mesedetan. Lizentzia literarixua!

Jazinto Rivasek trikitixari egindako ekarpenari buruz be, esan bakua gehixago da esandakua baiño, baiña honek helburua lortzen dabela esango neuke: pertsonaje honen garrantzixa aurkeztia, gero bakotxak info zihetzagua bere kontura billau deixan.

Eta, jakiña: izenburutik hasitta komiki osuan zihar hegan dabillena dago. Sasiko umien gaiñeko estigma-itzala. Etxe guztietan presente dagona (gurian, azken 3 belaunaldixetan 3 bidar), ondiokan tabu izaten jarraitzen dabena. Gure "kajako" aittitta-amamen kasuak papelian ikustia aldarrikapen moduko bat da, oso sendagarrixa. Ondo etorrixa hori be.

Liburuak atentziñua deitzen jok, formiangaittik; ez dittuk nere eskuetatik halako ediziño txukun asko pasatzen (“Areté” bildume honen ezaugarrixa ei dok, idazlanen mailla jasuan pareko produkto bat argitaratzia). Baiña nerekin huts. Gaixa interesgarrixa dok: gerra testuinguruko kaosa, bortxaketak, adopziño irregularrak... Liburuan mamiña be, ondo dagok; testuinguru horretako ikuspegi ezberdin bat emoten jok, begirada zorrotza, normalian kontatzen ez dirazen gauzen gaiñian. Pertsonajien erretratuekin bardin: Etxarri atsuan kasuan -pertsonaje nagusiña dala esan geinkek- deigarrixa dok bere izaera obtuso, uzkur, zazkarran erretratua zelako ondo egitten daben; halako pertsona ugari dagoz munduan. Eta zergaittik huts, orduan? Hizkeriangaittik. De Lope honen idazkeria gatxa egin jatak jarraitzeko; ezin uka orijinala dala, baiña floriturak batetik, eta deskribapen paisajistiko/klimatologikuak bestetik (asko jagozak), lehen aittatutako hari interesgarri horri jarraitzia gatxago egin jestek. Baiña neu izango nok, noski, liburuan exzelentzixia harrapatzeko gai izan ez naizena.