Hipokresia, intolerantzia eta integrismoa; inoiz ezer gertatzen ez den Espainia sakon eta beltz horri kritika bikaina. XIX. mende amaieran girotua, baina sekulako gaurkotasuna daukana, 2024an ere antzera-antzera dagoelako eleberrian islatzen den giro espainiar itxi ultrakontserbadorea.

Hiriaren eta landa-eremuaren arteko talka, arrazoiaren eta fedearen arteko borroka, Madrilgo gobernu "ilegitimoaren" aurkako aldarria, señoritoak eta feudalismoa, nagazionistak zientziaren aurka oldartuta... Espainia ez da ezer aldatu 200 urtean.

Gaiaren planteamendua, elkarrizketak, pertsonaien eraikuntza eta tramaren ibilbidea ederki asko garatu zituen Benito Perez Galdosek eta, bere prosa zoragarriari esker, izugarri gozatu dut liburua.

Eleberriaren sarreratxotik jasotako aurkezpena:

Habiéndose formado en la capital y en las corrientes más ilustradas, el joven Pepe Rey llega a la rural Orbajosa con el objetivo de conocer a Rosario, la prima con la que está prometido debido a un pacto con su padre y Doña Perfecta, la madre de la joven. Pero nada más poner un pie en el pueblo, Pepe deja en evidencia que su carácter científico e ilustrado no sólo no encaja sino que va en contra del reaccionario y ultracatólico carácter de los habitantes de Orbajosa, encarnados principalmente por Doña Perfecta y el sacerdote Don Inocencio. Poniéndose el pueblo en su contra sin ni siquiera haberle escuchado, Pepe sólo encuentra deseo de seguir allí por el amor recíproco que siente hacia Rosario...

..........................

Un momento después señor y escudero hallábanse a espaldas de la barraca llamada estación, frente a un caminejo que partiendo de allí se perdía en las vecinas lomas desnudas, donde confusamente se distinguía el miserable caserío de Villahorrenda. Tres caballerías debían transportar todo, hombres y mundos. Una jaca, de no mala estampa, era destinada al caballero. El tío Licurgo oprimiría los lomos de un cuartago venerable, algo desvencijado aunque seguro, y el macho cuyo freno debía regir un joven zagal de piernas listas y fogosa sangre, cargaría el equipaje.

..........................

-Pues mi sobrino es todo eso... ¡Ah!, ¡si él estuviera solo en Orbajosa!... Pero no, hija mía. Mi sobrino, por una serie de fatalidades, que son otras tantas pruebas de los males pasajeros que a veces permite Dios para nuestro castigo, equivale a un ejército, equivale a la autoridad del gobierno, equivale al alcalde, equivale al juez; mi sobrino no es mi sobrino, es la nación oficial, Remedios; es esa segunda nación, compuesta de los perdidos que gobiernan en Madrid, y que se ha hecho dueña de la fuerza material; de esa nación aparente, porque la real es la que calla, paga y sufre; de esa nación ficticia que firma al pie de los decretos y pronuncia discursos y hace una farsa de gobierno y una farsa de autoridad y una farsa de todo. Eso es hoy mi sobrino; es preciso que te acostumbres a ver lo interno de las cosas. Mi sobrino es el gobierno, el brigadier, el alcalde nuevo, el juez nuevo, porque todos le favorecen a causa de la unanimidad de sus ideas; porque son uña y carne, lobos de la misma manada... Entiéndelo bien: hay que defenderse de todos ellos, porque todos son uno, y uno es todos.

...................

-Verdad es que si vamos a mirar atentamente las cosas, la fe peligra ahora más que antes... ¿Pues qué representan esos ejércitos que ocupan nuestra ciudad y pueblos inmediatos?, ¿qué representan? ¿Son otra cosa más que el infame instrumento de que se valen para sus pérfidas conquistas y el exterminio de las creencias, los ateos y protestantes de que está infestado Madrid?... Bien lo sabemos todos. En aquel centro de corrupción, de escándalo, de irreligiosidad y descreimiento, unos cuantos hombres malignos, comprados por el oro extranjero, se emplean en destruir en nuestra España la semilla de la fe...
(...)

-Por supuesto, dicho se está que si no se les ataja a tiempo, harán diabluras. ¡Pobre España, tan santa y tan humilde y tan buena! ¡Quién había de decir que llegaría a estos apurados extremos!... Pero yo sostengo que la impiedad no triunfará, no señor. Todavía hay gente valerosa, todavía hay gente de aquella de antaño.
(...)

-Yo tengo una fe ciega en el triunfo de la ley de Dios. Alguno ha de salir en defensa de ella. Si no son unos, serán otros. La palma de la victoria y con ella la gloria eterna, alguien se la ha de llevar. Los malvados perecerán, si no hoy, mañana. Aquel que va contra la ley de Dios caerá, no hay remedio. Sea de esta manera, sea de la otra, ello es que ha de caer. No le salvan ni sus argucias, ni sus escondites, ni sus artimañas.

Halaxe da, bai! Orain dela egun batzuk aurkeztu da Euskadiko hegazti habiagileen atlasa, 2016-2020, EAEn kumatzen diren txori espezie guztien informazio xehe-xehea ematen duen liburutzarra. Lan handi bat, orain arte sekula egin barikoa eta erreferentziazko bihurtuko dena euskal txorizale guztiontzat.

Proiektua Aranzadi zientzia elkarteak sustatu eta koordinatu du, baina hainbat lagun eta elkarteren parte-hartze eta lankidetzarekin. Guztira 60 txorizalek baino gehiagok hartu dugu parte, landa-lana egiten eta espezieen fitxetako testuak idazten. Gipuzkoari dagokionez, Itsas Enara Ornitologia Elkarteko lagunak ibili gara beharleku honetan eta niri dagokidanez Eibar-Elgoibar-Etxebarri aldea izan da aztertu dudana, Arnoraino.

Egindako lanaren zailtasuna garbi geratzen da konturatzen garenean azkenengo atlasa duela ia 40 urte egin zela, oraingo honen zehaztasun mailakorik ez dela orain arte egin Euskal Herrian (eta inguruan ere gutxi), eta atlasa argitaratzeko 7 urteko lana behar izan dela. Makaleko lana, zehatza bezain zabala Aranzadik egin duena. Pozik bezain harro proiektu honetan gure ale txikia jartzeko aukera izan dugulako eta eskerrak eman hemendik partaide guztiei eta bereziki Aranzadiko lagunei (Juan, Maite eta Olatz), egindako bilketa eta azterketa izugarriarengatik!

Liburua urriaren 4an aurkeztu zen Txingudin eta ondoren EAEko hiru hiriburuetan ere aurkeztu da, lurralde bakoitzeko partaideok bertan ginelarik. Urriaren 17an izan ginen Itsas Enarako kideak Donostian. Atlasa liburu-dendetan eta online erosi daiteke.

Atlasaren Donostiako aurkezpenean, Itsas Enara Elkarteko kideok bertan. 2023ko urriaren 17an.

Euskadiko hegazti habiagileen atlasa, 7 urteko lana

EAEko hegaztien egoera biltzen zuen Atlas bakarra geneukan orain arte, 1985ean Jaurlaritzak ateratakoa eta garaiko metodologia eta baliabideekin egindako. Ondoren, Gipuzkoakoa ere atera genuen 2000. urtean, orduan ere hainbat lagunen parte-hartzearekin eta elkarlanean (Itsas Enara, Gipuzkoako Aldundia eta Aranzadi). Harrezkero, SEO elkarteak Espainiako atlasak ere atera ditu, baina landa-lan zabalagoarekin eta ikuspegi orokorragoarekin.

Oraingo atlas honen helburua izan da, hortaz, garai bateko datuak eguneratzea, horretarako landa-lan finagoa eginez eta atlas modernoek dituzten azterketa estatistikoak aplikatuz.

Atlasa 7 urteko lana izan da. 2016-2020 artean landa-lana egin zen, gure lurraldeko txoko guztietako hegazti-populazioen azterketa sakona eginez. 2021-2022 artean bulegoko lana etorri zen (azterketa estatistikoa, mapak sortzea eta fitxak idaztea). Amaitzeko, azken urtean zehar maketazio eta orrazketa lanetan aritu da Aranzadiko lantaldea.

Landa-laneko metodologiari dagokionez, orain arte sekula erabili ez den zorroztasuna bilatu da. Atlas gehienetan 10x10 km-ko laukietan banatzen da lurraldea (baita 50x50 km-ko laukietan ere) eta horixe da azterketaren oinarrizko eremua. Gure kasuan, 5x5 km-ko laukiak zehaztu ziren eta horien barruan 1x1 km-ko eremuak ere zehaztu ziren, are azterketa doiagoak egiteko. Metodologia zehatz bat adostu zen, parte-hartzaile guztiok jarraitu duguna, bilketa kualitatiboa eta kuantitatiboa egin ahal izateko eta, horrela, xehetasun handiz jaso ahal izan dugu gure lurraldean dauden hegaztien egoera, banaketa eta ugaritasuna. Esan dezakegu, une honetan EAEn ditugun txorien argazki nahiko zehatza atera dugula. Ez hori bakarrik: zer ez dakigun ere nabarmen utzi du lan honek!

Orotara 180 hegazti-espezieren datuak jaso dira, horien artean 175 espezie autoktono eta 5 exotiko. Espezie bakoitzaren kasuan bere egoera eta banaketa aztertu da eta kontserbaziorako neurri posibleak ere jaso dira. Gainera, 3 motatako mapak sortu dira, datu nahikoa zeukaten espezie guztietan: presentzia mapak, ugaritasun mapak (edo banaketa modelizatuarenak) eta joera historikoarena (oraingo datuak SEOren duela 20 urteko beste atlas batekin konparatuz). Bukatzeko, espezie gehienetan populazioaren estima bat ere egin da, gure lurralderako lehenengoz.

Lanak 192 ilustrazio eder ere biltzen ditu, Alex Mascarell artista katalanak eginak.

Jasotako datuak eta Atlasean bildutako informazio eta testuak erreferentzia nagusi izango dira hemendik aurrera, txorizaleontzat ez ezik, baita administrazioarentzat ere, zer daukagun jakiteko eta zer/nola babestu behar dugun irudikatzeko. Lan honek garbi utzi duen kontuetako bat da, esate baterako, landazabal, nekazal inguru eta landa-eremuei lotutako espezieen egoera okerrera doala nabarmen.

Espezie ugarienen artean, hauek dira gelaxka guztietan azaldu direnak eta ugaritasun handiena dutenak:

• Txolarre arrunta: 390.000 ale
• Txantxangorria: 330.000 ale
• Txepetxa: 290.000 ale
• Zozo arrunta: 280.000 ale
• Txinbo kaskabeltza: 280.000 ale

Laburbilduz, lan eder eta argigarri bat, hurrengo urteotan errenferentziazko bilakatuko dena euskal naturzale eta txorizale guztiontzat.

20 urte barruko hurrengo Atlaserako nire nahia? Euskal Herriko osokoa izatea, eta euskararen presentzia handiagoarekin. Eta orduan ere guk parte hartu ahal izatea! ;)

Urteroko errituala jarraituz, hementxe azkenengo 12 hilabeteetan irakurritako liburuen zerrenda. Esango nuke aurtengo uzta gehienbat komikiek salbatu dutela (Sally Heathcote, Los ignorantes, Hierba...); eta hegaztien zein bidaien inguruko hiruzpalau liburuk (Owls of the Eastern Ice, A parrot without a name, La gran migracion...).

Azkenaldiko gurpilean sartuta, aurten ere gutxitxo irakurri dut eta blogean ere liburuetaz gutxitxo idatzi, baina tira, hementxe hamairugarrengoz, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020 eta 2021eko zerrenden ostean.

John O'Neill eta Ted Parker munduko ornitologorik ezagunenetakoak dira, besteak beste hainbat espezie berri aurkitu dituztenak Hego Ameriketako oihanetan 1955-1990 bitartean. Liburu honek euren zaletasun obsesioa erakutsiko digu eta tropikoetan lan egiteak dituen zailtasunak aurkeztuko, hiruzpalau espezidiotan gertatutako abenturak azalduz. Blogean lerro batzuk.

Hamabost zauri, Karmele Jaio (Elkar, 2004)

El año de la muerte de Ricardo Reis, Jose Saramago (1984)

Auto-stopeko ipuinak, Pako Aristi (Erein, 1999)

***Pastoral americana, Phillip Roth (1997)

Tibet's Hidden Wilderness, George B. Schaller (1997)

Fellini en Roma, Tyto alba (Astiberri, 2017)

Don Stap kazetari eta idazlea Peruko oihanetan barneratuko da, John O'Neill eta Ted Parker ornitologoekin batera, hegazti ezezagunen bila egindako pare bat espezidiziotan. Hego Amerikako oihanetan landa-lana egitea zer den erakutsiko digu A parrot without a name liburuan, ezustekoz eta egoera latzez betetako bidaia, baina baita edertasun eta aurkikuntza apartekoen topaleku ere.

John O'Neill eta Ted Parker munduko ornitologorik ezagunenetakoak dira, besteak beste hainbat espezie berri aurkitu dituztenak Hego Ameriketako oihanetan 1955-1990 bitartean. Liburu honek euren zaletasun obsesioa erakutsiko digu eta tropikoetan lan egiteak dituen zailtasunak aurkeztuko, hiruzpalau espezidiotan gertatutako abenturak azalduz.

Nire gusturako gehiegi sartzen da kontu logistikoetan (bidaia, akanpalekuaren antolaketa eta abarra), eta eskertuko nuke alderdi ornitologikoa gehiago lantzea (badu horretatik ere, e?). Gainera, liburua zatika dago idatzita: O'Neillen eta Parkerren abenturak kontatzen dizkigu, baina bi protagonistek ez dute topo egiten une batean ere, eta horrek ere hankamotz uzten du kontakizuna, nolabaiteko batasun faltan.

Hala ere, txorizaleentzat egokia eta gozagarria da A parrot without a name, gertaera historiko eta zientifikoz beteko liburua, baina fikziozko edozein narrazio bezain irakuterraza.

Perura joateko gogoa piztuko zaizu bai ala bai.

Epinecrophyla amazonica (Hector Bottai, CCBYSA)

Jonathan Slaght amerikar gaztea, ornitologoa eta biologia ikaslea, tesirako gai bila hasiko da 2005 inguruan eta hara non amaituko duen Errusia ekialdeko haran urrunetan bizi den Blakistonen hontz arrantzalearen ekologia, bizimodua eta ugalketa aztertzen. Eta bere kontserbaziorako plan bat garatzen, munduko hontzik arraroenetakoa delako hontz erraldoi hau, desagertzeko zorian dagoena.

Behin ikerketa eta tesia amaituta, liburu honetan bildu ditu 2005-2010 bitartean Primorie eskualde basatian bizitako bere ibilerak: Owls of the Eastern Ice: The Quest to Find and Save the World's Largest Owl. Hainbat sari garrantzitsu jaso dituen idazlana, besteak beste, The Times aldizkariaren Nature Book of the Year 2020, Wilson Literary Science Writing Award eta Smithsonian Magazine Best Science Book 2020 saria.

Natura basatia, pertsonaia-sorta sailkaezina eta animalia berezi bat (hontz arraro bat) dira liburu eder honetako protagonistak. Eta naturak sortzen digun liluraren eta beharraren inguruko hausnarketa, bere landa-lana egiteko natura basatiaren sustarretan murgiltzeko erabakia hartu duen ikerlari baten begiradapean.

Esan bezala, Blakistonen hontz arrantzalea (edo hontz mantxuriarra, Bubo blakistoni) da liburu honetako protagonista nagusia. Espezie ezezaguna da hontz mantxuriarra, arrantzalea, ingurune basatietan bizi dena eta mehatxatua. Munduan ez dira egongo 2000 ale baino askoz gehiago, ehunka gutxi batzuk Japonian eta gainontzekoak Errusia ekialdeko ibai-haranetan. Baso helduak eta zuhaitz sendoak behar ditu habia egiteko; eta arrantza ugariko ibai garbiak elikatzeko (neguan ere izozten ez direnak). Horixe da liburu honetako protagonista, hontz ezezagun handi hori. Slaght izan da espezie hau ondoen aztertu duen ikerlarietako bat eta liburu honi esker ezagutuko dugu nola bideratu zuen bere ikerketa eta hontz honen biologia hobeto ezagutzeko eta bere habitata kontserbatzeko egindako ibilbidea.

Argazkia: Takashi Muramatsu (CC BY 2.0)

Hori guztiori non? Ba, garai bateko Mantxuria aldean, Errusiako Primorie eskualde basatian, Errusiak, Txinak eta Koreak bat egiten duten parajean; Sikhote-Alin mendilerroaren magalean eta Amur eta Ussuri ibaien arroetan. Hartz arreen, Amurreko lehoinabarren, tigre siberiarren... eta Dersu Uzalaren lurraldeetan.

Slaghtek ez dauka Akira Kurosawaren lirikotasunik eta maixutasunik egoerak eta pertsonaiak deskribatzeko orduan, baina polito eramaten gaitu Dersu Uzalak hainbeste maite zuen lurraldera, hontz mantxuriarraren inguruko xehetasun guztiak emanez, aparteko lurralde zoragarri batean eta pertsonaia-sorta berezi-berezi baten laguntzarekin. Oro har, liburu gomendagarria naturzaleentzat, zer esanik ez ornitologoentzat. Gaztelaniaz ere badago: "Búhos de los hielos del este".

"Búhos de los hielos del este" (J. Slaght)

Había recorrido más o menos medio kilómetro cuando oí el dúo. El eco llegaba desde río arriba hacia donde yo me dirigía, un ululato en cuatro notas a unos dos kilómetros de distancia, más o menos. Era lo más cerca que había estado de una pareja de manchúes en plena vocalización, y el dúo más claro que había oído hasta entonces. Aquel sonido me dejó clavado en el sitio. Ciertos ruidos del bosque -el balido de un ciervo, el disparo de un rifle, incluso el gorjeo de un pajarillo cantor- son estallidos sonoros que te llaman la atención de inmediato. El dúo de los manchúes era algo distinto. Susurrante, grave e integrado en el entorno, el ulular era un latido que recorría el bosque, se ocultaba entre el crujir de los árboles e iba recortando los recodos de los rápidos del río. Era el sonido de algo muy antiguo, algo que estaba en su lugar exacto.

...

Eñaut Agirrek eta Iñaki Sanz-Azkuek urteak daramatzate Hernani inguruko naturarekin loturiko ahozko ondarea biltzen. Ziraba ingurumen-proiektuarekin hasi ziren lehenengo (2013); Burbunak eta etsayak dokumentala izan zen ondoren (2015); eta Gure faunari eta florari begira (2021) liburuarekin borobildu dute duela 10 urte hasitako lana. 

Natura, ondarea, hizkuntza, herri identitatea, transmisioa,... zenbat gai interesgarri, eta zelako egoki jaso eta gizarteratu dituzten bi egileek, horretarako gaitasun bereziz hornituak biak. Liburua erosgai duzue liburudendetan eta hitzaldiak ere ari dira ematen herririk herri.

Gure faunari eta florari begira liburuaren sarrerarako berba batzuk eskatu zizkidaten eta plazer handiz idatzi nituen hemen azpian datozenak (Zalduaren dekalogoa hankaz gora jarrita, aix, seguru asko!). Euskal Herri mailan erreferentzia bihurtuko da, honezkero bihurtu ez bada, Eñautek eta Iñakik osatu duten proiektu-sorta zoragarri hau. Bejondeizuela!

"Gure faunari eta florari begira" (Sanz-Azkue eta Agirre, 2021)

Abiada bizian doan bizi zoro honek gutxitan ematen digu astirik patxadarako eta atzera begiratzeko, gure nagusiekin elkartu, euren ezagutza jaso eta gureganatzeko. Transmisioa deitzen zaion horri bidea emateko. Horregatik maite ditut, esku artean duzuen liburu honek bezala, gure arbasoek gizaldiz gizaldi metatutako jakintza jaso eta gureganatzen digutenak. Are gehiago, emaitza hain ederra denean.

Gogoratzen dut Iñaki ezagutu nuen eguna, nola elkartu ginen Eibarko taberna batean eta zelan kontatu zidan buruan zeukaten proiektua, Hernani inguruko natur ondarea eta ahozkotasuna uztartzen zituena. Hasiera batean herriko animalia eta landareen inguruko izenak eta gaiak biltzea zen helburua, baina hori baino askoz gehiago da 10 urteko lan honen emaitza. Izan ere, desagertzear den mundu baten ikusmira damaigute, begi bistakoa baita azken bi belaunaldietan izandako aldaketa itzela eta ondarearen transmisioan izan den etena. Agirrek eta Sanz-Azkuek tradizio haren azken elur malutak jaso dituzte eta guztion esku ipini, betirako urtu aurretik.

Egileek ondo dioten bezala, ondarea da hari-mataza bat, inoiz bukatzen ez dena, eta hari horri tiraka jardun dute Hernaniko ondare natural eta linguistikoaren hariak batzen eta guri erakusteko moduan josten. Animalia eta landareen izenetatik eta hitz solteetatik hasi eta arbasoen mintzoa jaso arte, On Joxemiel Barandiaranek bere garaian azpimarratu zuen bezala, hitzak beren mamiarekin jaso behar baitira, ez huts eta azal.

Eta zein mami zoragarria ondu diguten, alajaina! Flora, fauna, ondarea, hizkuntza, herri identitatea, transmisioa... zenbat gai interesgarri eta zelako egoki kontatuta, arin eta artez. Ogirik onena bezalakoa, sendoa bezain arola eta zaporez betea.

Beharleku horretan bide erdia eginda zuten egileek, egia esateko. Irakasle eta narturzalea bata eta hizkuntzalaria bestea, biak ere biak ahozkotasunaren eta ondarearen zale eta dibulgaziorako gaitasun berezkoarekin. Ezagutza eta trebetasun hori nabarmena da orriotan, irakurleak berehala ikusiko duen moduan. Gainera, hori nahikoa ez eta beste hainbat laguni ere eman diete ahotsa orriotan barrena, ogi-orea haziz hazi aberastuz: Txomin Agirre, Orixe, Lazkao Txiki, Txirrita, Arrese-Beitia, Mokoroa, Damaso Intza.. eta batek daki zenbat gehiagoren oihartzuna ere bildu digute Hernaniko egungo lekukoen doinuarekin batera. Horren guztiorren emaitza, alderdi zientifikoa eta dibulgatiboa uztartzen dituen azterlana, zehatza bezain gertuko eta herrikoa, harrapatzen zaituen luma biziz idatzia.

Sarri aipatu izan da Juan Garmendia Larrañaga etnografoak esaten ohi zuena: hiztun bat hiltzen den oro, hiztun horren ahotsa itzaltzen den oro, herri-jakituriaz beteriko liburu oso bat erretzen dela berekin. Gurean ere urteek euren lana egingo dute, baina esango nuke hernaniarren begi-bihotzetan dagoen ezagutza eta jakintzaren entziklopedia osoa salbatu dutela Iñakik eta Eñautek ahanzturaren su-garretatik.

Duela 80 urte inguru argitaratu zuen Resurrección Maria Azkuek Euskalerriaren Yakintza lan erreferentziala. Orain hau daukagu, ia mende bete geroago Agirrek eta Sanz-Azkuek ondu duten hau; Hernaniko herriaren yakintza biltzen duen eta etorkizuneko antzeko lanetarako eredu izango den Burbunak eta etsayak. Atzera begiratzeko ez ezik, baita aurrera begiratzeko ere.

Udazkenean aurkeztu zen Donostian Sasi artean Elgeta komikia (Dani Fano, Koldo Izagirre eta Garluk Agirre), Jacinto Rivas Elgeta trikitilariaren ibilerak jasotzen dituen liburu ederra. 2019tik Xabiroi aldizkarian zatika argitaratutako komikia da, oraingoan album formatuan kaleratu dena, egokitzapen txiki batzuekin. Donostiako aurkezpen orokorraren ostean Elgetan ere aurkeztu zen eta, ondo bidean, apirilean etorriko dira egileak Eibarrera.

Liburuaren azkenengo fasean, hizkera-egokitzapenetan, gure ekarpen txikia egiteko zortea izan dugu Aintzane Agirrebeñak eta biok eta, benetan ere, izugarri eskertzen diegu egileei aukera hori eskaini izana.

Sasi artean Elgeta
Dani Fano (marrazkiak), Koldo Izagirre (testua), Garluk Agirre (koloreztatzea).
Ikastolen Elkartea, Euskal Herriko Trikitixa Elkartea (2021)
48 orrialde | ISBNa: 978-84-124067-6-4

Jacinto Rivas "Elgeta" umezurtza zen eta Bergarako Intsuzabal baserrian hartu zuten ume zela XX. mende hasieran. Basalgo-Goimendi auzoan dago Intsuzabal baserria, Bergarak, Soraluzek, Elgetak eta Eibarrek bat egiten duten ingurumarian, eta hortik jaso zituen Jacinto Rivasek bere gaitzizen biak: Elgeta eta Intxuzabal.

Trikitilari-belaunaldi oso baten eredu eta irakasle izan zen Elgeta eta, bere doai musikaletatik kanpo ere, izaera bizi eta berezia zituen eta publikoki garbi adierazten zituen bere ideia politiko ezkertiarrak. Komiki honek Elgetaren bizitza laburbilduko digu, batez ere Eibarren kokatutako istorio batean. Eta esan behar dut, liburu zoragarria dela, are gehiago eibartarrontzat.

Azken hilabeteetan irakurri ditudan liburuen artean gozagarrienetakoa izan da, zalantza barik, Sasi artean Elgeta. Izugarri gustatu zait, eta ez naiz bakarra izan, nire inguruan komikia irakurri duten guztiek goraipatu dutelako Fanok eta Izagirrek egindako lana.

Dani Fanoren marrazkiak bikainak dira, zehatzak eta detalle ezkutuz beteak, Izagirreren gidoia ere egoki-egokia iruditu zait, bizia eta zorrotza, eta historia bera ere oso erakargarria. Eibartarrondako benetako altxorra da, gainera, hau liburuau: hur-hurreko pertsonaiak aurkituko ditugu liburuan (Akilino amuategi, Toribio Etxeberria, Txapasta pilotaria, Agirre Lehendakaria...), Eibarko (eta inguruko) tokiak identifikatuko ditugu orrialdeetan aurrera egin ahala eta 1920-1950 bitarteko Eibarko gertakizun historiko nagusiak ere ezagutuko ditugu. Laburbilduz, altxor txiki bat gu guztiondako!

Eibarko ikastetxeetako gazteek irakurtzen dituzten beste liburu batzuen ordez, hauxe aukeratu beharko lukete gure herriko irakasleek DBH eta Batxilergoko ikasleentzat. Benetan diot.

Irakurleari ere lantxoa eskatzen dio komiki honek. Izan ere, egileek elipsirako hautua egin dute (ez dago testu lagungarririk, ez informazio historikorik edo data zehatzik) eta irakurlearen esku ere geratzen da askotan, liburua berrirakurriz, falta diren datuak osatzea eta Izagirrek lagatako zuriuneak betetzea, bai datu historikoak ezagutzen dituelako, bai jakinminak zirikatuta datu horien bilaketa-lana egitera animatzen gaituelako. Aitzakia polita izan da liburua berrirakurtzeko eta, bide batez, Dani Fanoren marrazkietan kukututa dauden hainbat detalle ezkutu topatzeko.

Alderdi pertsonaletik, gainera, gorago aipatu dugun moduan, proiektu honetan parte hartzeko aukera ere izan dugu, oso modu xumean bada ere, eta hori bai izan dela opari handi bat niretako. Komikia euskalkian dago idatzita eta, pertsonaia nagusiak eibartarrak izanda, testuetako hizkera orrazten laguntzeko eskatu ziguten egileek Aintzane Agirrebeñari eta bioi (Oh.: Intxuzabal baserri parean dagoen Bergaretxe baserriko alaba da Aintzane, bera ere trikitilaria; historiaren txiribuelta politak, 100 urte geroago Intxuzabal pareko trikitilari batek ipini dio berbakera Jacinto Rivasi).

Gure meritua ezereza izan da, garbi laga dezadan, Izagirreren hitzak eibartartzea besterik ez, baina oso abentura polita izan da guretako, duda barik! Izan ere, lexiko eta grafia zuzenketa txikietaz aparte, beste kontu batzuk ere aztertu behar izan ditugulako eta jolaserako aukera eman digulako: noiz erabili hika, noiz ez, zeintzuen artean... eta berorika? Eta noiz erabili Eibarko euskara, noiz gipuzkera (eta zer gipuzkera?), noiz bizkaiera "klasikoago" bat (Agirre Lehendakariaren kasuan, esate baterako)...

Tira, beharleku polita jarri zigutela Danik eta Koldok eta oso eskertuta gaudela abentura txiki honetan parte hartzeko aukera eskaini zigutelako. Eskerrik asko!

Bonum vinum et avanti popolo!

...................................

"Sasi artean Elgeta", iruzkinak, aurkezpenak eta estekak

Hemen liburuaren inguruko esteka batzuk:

"Elgeta", soinu txikiaren maisua

(Hurrengo lerroak Goiena-tik hartuta daude)

Jacinto Rivas Elgeta trikitilaria (1906-1964) da komikiko protagonista nagusia, umezurtza izanik, Intxuzabal baserrian hartu zutena. Koldo Izagirrek bazuen egina Elgeta-ri buruzko biografia (Elgeta, sasiaren sustraiak), eta hura izan zen komikiaren abiapuntua. Trikitilariaren bizitza ezagutzeak gerra aurreko eta osteko garaietara gerturatzeko aukera ematen du, Larraitz Zeberio Lekuonak nabarmendu bezala Goiena aldizkarian: “Ez zituen baserriko lanak maite, eta trikitiarekin hasi zen. Eibarren garatu zuen bere kontzientzia politikoa. Sozialista zen. Gerra eta kartzela ere ezagutu zituen, eta beti ibili zen boteretik urrun zegoen esparruetan. Akaso horregatik dago hain informazio gutxi, baina esan daiteke trikitilari belaunaldi oso baten maisu izan zela. Baserriz baserri ibili zen eskolak ematen, eta hori izan zuen bizimodu. Trikitia bera hobetu zuen, eta errepertorioa nabarmen aberastu zuen”.

Euskal Herriko Trikitixa Elkarteak proposatu zion Xabiroi aldizkariari Jacinto Rivas Elgeta-ren figura gero album bihurtuko zen sail bat martxan jartzeko. Eta horrela izan da.

Koldo Izagirrek eginda zeukan Elgeta-ri buruzko biografia Elgeta, sasiaren sustraiak izenburupean, eta abiapuntua izan da. Elgeta-ren bizitza ezagutzeak gerra aurreko eta osteko garaietara gerturatzeko aukera ere ematen du. Umezurtza zen eta Intxuzabal baserrian hartu zuten.

Ez zituen baserriko lanak maite, eta trikitiarekin hasi zen. Eibarren garatu zuen bere kontzientzia politikoa. Sozialista zen. Gerra eta kartzela ere ezagutu zituen, eta beti ibili zen boteretik urrun zegoen esparruetan. Akaso horregatik dago hain informazio gutxi, baina esan daiteke trikitilari belaunaldi oso baten maisu izan zela. Baserriz baserri ibili zen eskolak ematen, eta hori izan zuen bizimodu. Trikitia bera hobetu zuen, eta errepertorioa nabarmen aberastu zuen.

Ibrahima Baldek eta Amets Arzallusek Irungo Harrera Sarean egin zuten topo 2018an eta han sortutako harremanaren fruitua da idazlana. Arzallus Irungo aterpetxera joaten zen tarteka laguntzera, besteak beste, errefuxiatuekin solasaldi bat izan eta euren egoera jasotzeko, ondoren asilo-prozeduran lagungarri izan zedin. Horrela ezagutu zuen Ibrahima Balde ginearra eta hartu-eman hori indartzen joan zen asteak igaro ahala.

Amets berehala konturatu zen Ibrahimaren kontakizuna berezia zela, besteak beste, Balde ez zelako ohiko migratzailea, batetik, berak ez zuelako nahi izan Europara etorri eta, bestetik, Ibrahimak ahozko jario berezia zuelako, kontatzeko modu oso propio bat, logika, gramatika, poetika pertsonal bat, edertasun aparteko bat.

Asteetako solasaren ondorio da Miñan izeneko liburua, Ibrahima Baldek idatzia, ahoz, eta Amets Arzallus Antiak idatzia, eskuz, liburuaren hasieran azpimarratzen denez. Susa argitaletxeak 2019an argitaratu zuen, 2020ko Zilarrezko Euskadi Saria irabazi zuen eta gutxienez beste bost hizkuntzatara itzuli da. CC lizentziapean banatu da.

Konakryko Thiankoi herrixkatik Euskal Herrira

Ibrahima Balde Ginea-Konakryn jaio zen 1994an. Ume-umetatik hasi zen aitari lanean laguntzen, anai-arreba eta amarengandik halabeharrez banatuta, eta bere ametsa mekanikari eta kamioi-gidari izatea zen. Halaxe ibili zen aprendiz lanetan hiruzpalau urtez, gazte-gaztetatik. Ezbeharrak, baina, bata bestearen ostean etorri zitzaizkion: aita hil zitzaion, ama gaixotu eta, bat-batean, anaia txikia desagertu egin zen. 14 urte besterik ez zituela, Europarako bidaia hasi zuen, bere kabuz, Alhassane anaia gazteak. 

Anaia txiki horren bila egindako bidaia da Ibrahimarena. Ikasketak, familia eta ametsak betirako utzi eta Alhassaneren bila egindako odisea. Basamortua gurutzatuz; polizia, terrorista, bahitzaile eta mafiosoen hatzaparretatik igaroz; neurtu ezineko gosea, egarria eta mina ezagutuz; tortura, esklabotza, kolpeak, arrazismoa sufrituz. Urteetako bidaia, Konakrytik Europara, Mali, Aljeria eta Libian barrena, Miñan anaia txikiaren bila, miñan horixe delako pula hizkuntzan, fula etniaren mintzairan: anaia txikia.

Migrantearen kontakizuna jasotzea izan da Amets Arzallusen lana eta, ondoren, "benetako protagonistari itzalik egin gabe, forma ematea eta migrantea bere ezintasunetatik baino, bere gaitasunetatik erakustea", Ametsek berak esandako hitzetan.

Urteak daramatzagu migranteen irudiak telebistan entzuten eta migranteen inguruko albisteak irakurtzen. Gutxi gorabehera imajina dezakezu zer izan daitekeen pertsona anonimo horien ibilbidea, bidean pairatzen dituzten zailtasunak eta sufrimenduak. Baina Ametsek aukera eman dio Ibrahimari hori guztiori lehenengo pertsonan kontatzeko, zer den afrikar baten bidaia gureganaino heltzeko, zein den milaka kilo horien gogortasuna, edozein unetan heriotzera eramango zaituzten basamortu, gartzela, muga eta itsasoak zeharkatzea. Eta irakurlea plaust lagatzen du, itota.

Izan ere, liburuaren kontra-azalean aipatzen den moduan, Mediterraneoa zeharkatzen dutenak deshumanizatzea ezinbestekoa da haien heriotzen, kanporatzeen, ilegalizatutako bizitzen gaineko ezaxola zabaltzeko. Baina bizitza horietako bakoitza bakarra da; esperientzia horietako bakoitza ezberdina. Eta liburu honek horixe azpimarratu nahi du.

Liburua lehenengo pertsonan dago idatzita, Ibrahimaren beraren hitzetan, eta zu bati kontatuta. Hasiera batean Amets bera da zu hori, Balderen kontakizunaren aurreneko entzulea, baina berehala konturatzen zara zu hori gu guztiok garela, bereziki europarrak, ez garenak inoiz bere historia erabat ulertzera helduko horretarako bere esperientzia berberak izan beharko genituzkeelako.

Baina zu horrek beste forma batzuk ere baditu, Ibrahimak liburuaren amaierako poeman zerrendatzen dituenak, adibidez, "zu hori polizia zara, nire ama zara, zu zara Ismail edo zu zara Emi, edo zu zara orain basamortua zeharkatzen ari zarena, edo honaino iristen lagundu didazuna, edo zu, orain poema hau irakurtzen ari dena".

Ibrahimak ele soilez helarazten digu bere bizitzaren historia. Nota gutxirekin sortzen du, sortu ere, kontakizunaren partitura, floritura eta arpegio konplikatuen beharrik gabe. Nota bat bestearen ostean ipiniz, migratzaile batek Europara heltzeko eman behar dituen urratsak bezala. Bere ametsak, bidaiaren zergatiak, atzean utzitako familiak sortzen dion arrangura, bidearen latza aipatuz, doinu eta estilo berezi eta ederrean, baina apaingarririk gabe. Betiere kontakizun xumea erabiliaz, arpegio konplikatuak ez batizaizkio interesatzen Balderi, eta Arzallusek ez baitu haren ahotsa apropiatu eta eraldatu nahi izan.

Are gehiago, bidaiaren zatirik konplikatuenak, morbosoenak, gogorrenak... epikoeenak izan zitezkeenak, ez ditu kontatu nahi Ibrahimak. Ez du gure pena bilatu nahi; ez du heroiaren protagonismorik gura. Aitzitik, Ibrahimak ez du "hitz egin nahi holako gauzez, kontatzen dudanean ikusi egiten dudalako, nire begien aurrean, esplikatzen ari naizen guztia. Zu orain hemen zaude, entzuten, baina ni han nago, nire haragiaren barruan, eta kontatzen dudanean berriz bizi dut esplikatzen ari naizen guztia. Horregatik, ez nizuke hitz egin nahi holako gauzez. Baina zuk galdetu didazu, eta esan dizut. Eta esan dizudanean berriz sentitu dut dena". Nuria Canok dioen moduan, Miñanen ez dago metaforarik, ezta trikimailurik ere. Idazleak aditu eta idazten du. Hitzak soilak eta gardenak; narrazioa bizia.

Tragedia kontatzean duenean, hartara, Ibrahimak ez ditu gertakariak areagotzen, ez ditu sufrikarioak handitzen, "bizitza hola da, eta ezin duzu inoiz esan: nik inork baino gehiago sufritzen dut". Ezta juzkatzen ere, hori irakurlearen esku geratuko baita.

Azken batean, barrua lehertzear duen pertsona baten kontakizuna da Balderena, barrua husteko bere bizitza kontatu beharra sentitzen duenarena. Zeren eta burua armairu bat bezalakoa da, eta armairutik gauza bat ateratzeko armairuan beste gauza bat sartu behar duzu. Hola gauza berriak gauza zaharraren lekua hartuko du. Baina nik, hemen, nire asiloaz erabakitzen duten bitartean, ez dut ezer egiten. Ez daukat lanik, ez daukat lagunik, eta ez daukat armairuan sartzeko ezer. Nire oroitzapenak hor daude, mugitu gabe. Eta egunero atakatzen naute.

Poztuko ginateke liburu honek, zati batean gutxienez, armairua husteko balio izan badio! Irakurlearentzat, bederen, balio handikoa izanen da.

Miñan, barrua betirako astinduko dizun kontakizuna, zure ingurukoen artean gomendatuko eta oparituko duzun liburu horietako bat.

Miñan, Amets Arzallus eta Ibrahima Balde (Susa, 2019)

Gineako hiriburutik Nzerekorera mila eta hirurehun bat kilometro daude. Ibrahima han ibili zen hiru edo lau urtez, kamioi batean, gidari batek aprendiz onartu zuelako. Aste batean Konakrytik Nzerekorera joaten ziren, eta hurrengo astean Konakryra itzuli. Egun batean amak deitu zuen arte: anaia txikia falta zen etxean. Eta haren bila abiatu zen. Basamortua gurutzatu; pasatzaile, polizia, bahitzaileekin topo egin; egarria, gosea, mina ezagutu. Afrikatik Europarako bidea.

Ni Ginean sortu nintzen, baina ez Ginea Bissaun, ez Ekuatore Ginean. Bada beste Ginea bat Konakry duena hiriburutzat. Sei herrialderekin egiten du muga. Hiru esango dizkizut: Senegal, Sierra Leona eta Mali. Han gertatu nintzen sortzean.

Ni fula etniakoa naiz, eta gure hizkuntza pularra da, baina hitz egin nezake malinkez. Susuz ere moldatzen naiz. Ginean hogeita bost hizkuntza hitz egiten dira. Frantsesa ere bai. Hogeita sei. Hori ere badakit, eskolan ikasi nuelako. Baina ni fula naiz, pularrez hitz guztiak dakizkit. Susuz mila hitz baino gehiago. Eta malinkez susuz baino pixka bat gutxiago. Frantsesez ez dakit zenbat hitz dakizkidan.

Nire erditzea Konakryn izan zen, aita han bizi zelako, baina sortu bezain laster herrixkara itzuli ginen, Thiankoira. Thiankoi itsasotik urrun dago, eta Kankalabetik hurbil. Eskualdearen izena Mamu da, eta prefekturarena Dalaba. Ni han bizi izan nintzen bost urtera arte, amarekin. Aita euri garaian etortzen zen, martxoan, amari lurra lantzen laguntzera. Eta nire atzetik beste hiru anai-arreba sortu ziren.

Gure etxean hamabi edo hamahiru behi genituen, eta nik amari laguntzen nion horiek gobernatzen. Beste batzuetan, amak ur bila bidaltzen ninduen, eta putzura joaten nintzen, puiser de l’eau. Bestelako lanak ere egiten nituen, arropak garbitu eta bere ondoan egon. Gutxi gorabehera horiek dira nik amarekin ditudan oroitzapenak. Bost urte nituenean aita etorri zen nire bila.

...............................

Nik, aukeran, nahiagoko nuen seme zaharrena ez izan. Beharbada bigarrena, edo azkena, baina zaharrena ez. Horrek gauzak pixka bat aldatuko zituen. Baina hori jainkoak erabaki du, eta nik ezin dut ezer esan. Gure etxera ni lehen posizioan iritsi nintzen, eta bigarren posizioan Alhassane.

Liberiatik itzuli nintzenean Alhassane haurra zen artean, baina gauzak ulertzen hasia. Falta izan nintzen denboran asko handitu zela iruditu zitzaidan. Etxeko zaharrena zarenean askotan gertatzen da hori, ardurak gorputza luzatzen du. Gainera bere irakasle denek esaten zuten, “haur honek gauzak azkar ulertzen ditu”.

Ama ospitalera eraman genuen egunean, “koto, zuk zer egingo duzu orain?” galdetu zidan. Koto, gure hizkuntzan, anaia handia da. “Ama gaixo dagoen artean ni etxean geratuko naiz”, erantzun nion, “ez naiz Liberiara joango”. Alhassanek ez zuen ezer esan, baina oso pozik jarri zen. Irri egin zuen, ezpainekin. Eta begiekin.

................................

Azkenean bi urte pasatu nituen etxean. Egun askotan ama indarrik gabe jaikitzen zen, eta hamaka batean etzan behar izaten nuen. Orduan ni bihurtzen nintzen ama. Ur bila joaten nintzen putzura, eta egurra ekartzen nuen. Gero behiak gobernatzen nituen, eta arreba txikien katiluak garbitzen. Etxeko lanak holatsu dira. Etxe gehienetan amak egiten ditu baina gurean nik egiten nituen.

Lan horien artean bazen bat nik maite nuena. Arreba txikiak bizkarrean hartzea. Horretarako oihal batekin korapiloa egin behar da. Hemen ez da asko ikusten, baina Afrikan denek ezagutzen dute haurrak lepora lotzeko korapiloa. Pixka bat konplikatua ematen du, baina bi aldiz egiten baduzu hirugarrenez lotzea ez da oso zaila. Inportanteena oihala luzea izatea da.

Nik bi arreba txiki ditut, Fatumata Binta eta Rouguiatou. Uste dut hori lehenago ere esan dizudala. Rouguiatou txikiena da eta hola idazten da: Rou-gui-a-tou. Fatumata Binta pixka bat zaharragoa da, hiru edo lau urte, eta idazteko ere luzeagoa da. Baina ahoz esaten denean Fatumata jaten da, eta Binta bakarrik esaten da.

Nire bi arreba txikiak ez dira sekula eskolara joan, baina azkena telefonoz hitz egin nuenean Bintak esan zidan ikasten hasi nahi zuela. Nik, “noski”, erantzun nion, “orain handitzen ari zara, eta eskolara joan behar duzu, eta gero ofizio bat ikasi”. “Adibidez zer?” galdetu zidan. “Beharbada josten, edo brodatzen, gustatzen zaizu hori?”. Baietz erantzun zidan.

..........................

Hamahiru urterekin zamak eramatea ez da lan erraza. Ni artean txikia nintzen eta garraiatzen nituen kartoiak ordurako handiak ziren. Kartoiak fruituz beteta zihoazen, batzuetan ananaz eta besteetan ahuakatez. Edo bestela jantziz. Eta baziren beste batzuk, nik ez dakit zer zeramaten barruan, baina indarrik gabe uzten ninduten. “Ezin dut”, esaten nion jendeari, “kartoi hau ni baino indartsuagoa da”. “Oke”, erantzuten zidaten, “beste norbait bilatuko dugu”, eta ez zidaten sosik ematen.

Azkenerako Watazaiko jendeak nirekin konfiantza hartu zuen, eta nire izenez deitzen ninduen. “Ibrahima, etorri colis hau eramaten laguntzera”, edo, “Ibrahima, tori dirua”. Hori niretzat garrantzitsua da, hurbiltasuna erakusten du. Baina gauero ni ezagutzen ninduten denak desagertu, eta bakarrik gelditzen nintzen. Orduan geltokira itzultzen nintzen. Han, lurrean kartoiak zabaldu eta ohe txiki bat egiten nuen. Liberian kalean lo egiten ikasi nuen.

Hiru hilabetean hala bizi izan nintzen, lana merkatuan eta loa geltokian. Azkenean denboraren kontzientzia pixka bat galdu nuen. Beraz, orain kontatu nahi dudana ez dakit zehazki zein egunetan zen, baina badakit asteburua zela, larunbata edo igandea.

Gizon bat ikusi nuen garaje batean. Mekanikan ari zen, eta eskuak zikinak zituen. Ni hari begira gelditu nintzen, eta hura niri. “Ginearra zara?” galdetu zidan. “Bai”, nik. “Bagara bi”, hark. Bizkarra eman eta lanean segitu zuen. Bi minutu, beharbada hiru. Atzera begiak jiratu eta, “zertara etorri zara Liberiara?” galdetu zidan. “Nire etorkizuna planifikatzera”, erantzun nion. “Gurasorik baduzu hemen?”. “Ez”. “Lan egiten duzu?”. “Merkatuan jendeari laguntzen diot zamak eramaten”. “Eta uste duzu modu horretan planifika zenezakeela etorkizuna?”. “Ez, baina ez daukat beste aukerarik”. Berriro isildu zen, eta hala egon ginen luzaroan, ni hari begira eta hura lanean.

“Nik ere nahiko nuke lan bat”, ausartu nintzen. Ez zidan erantzun. Kamioi baten motorra konpontzen ari zen. Bukatu zuenean burua altxatu eta, “zer lan egin nahiko zenuke?” galdetu zidan. “Gidaria izan nahiko nuke, txikitatik gustatzen zaizkit kamioi astunak, gazte bat ikusten badut kamioia gidatzen begira-begira egoten naiz”. Hori dena segidan eta gelditu gabe esan nion. “Ni kamioi gidaria naiz”, erantzun zidan, “baina zu txikiegia zara aprendiz hartzeko. Zenbat urte dituzu?”. “Hamahiru”. “Txikiegia zara”. “Badakit, baina moldatuko naiz, zuk nik egin nezakeen guztia eskatu eta egingo dut”. Bi aldiz errepikatu nion hori, beharbada hirutan, eta itxaroteko esan zidan, denbora pixka bat behar zuela pentsatzeko. “Oke”, erantzun nion. Eta merkatura itzuli nintzen.

...........................................................

Nik ez bainuen abenturara abiatzeko intentziorik. Ni kamioiak gidatzen ikasten ari nintzen, eta pentsatzen dut pixka bat segitu banu laster lanean hasiko nintzela. Ofizio horrekin nire familia mantentzeko modua izango nuen Gineatik atera gabe. Hori zen nire helburua. Baina anaia txikiak alde egin zuen eta nire destinoa aldatu zen.

(...)

Eta badakit zer galdetuko didaten, ea zergatik ez nintzen etxera itzuli, nire destinoa ez bazen Europa. Nik ere askotan galdetzen diot hori neure buruari, eta ez da esplikatzen erraza. Baina esango dizut. Bat, kulpa batek kolpatzen zaituenean zaila da zure bidea aurkitzea. Bi, Aljeriaraino edo Libiaraino iritsi zarenean, atzera egiteko beranduegi da, etxea urrunegi gelditu zaizu. Eta hiru, nik ez dut nire amaren begiek ni ikusterik merezi. Hori da egiazki pentsatzen dudana.

..................................................

Tuaregen eskuetan gelditzen zarenean ez zaude ez aurrean, ez atzean, erdian zaude, ezerezaren erdian. Eta halako batean kartzela bat ikusten duzu, basamortuaren bihotzean. Kartzela bat helduek eta haurrek zaindua. Han, denek dituzte kalaxnikovak soinean. “Non nago?” galdetzen duzu, eta Taalandan zaude.

(...)

Zu zure txokoan zaude, lurrean etzanda, edo eserita. Lurra hondarrezkoa da. Norbaitek zure izena esango du, edo bestela izenik gabe deituko zaitu, “toi, viens ici”. Orduan, erdira atera beharko duzu. Erosi nahi zaituena haraino sartuko da eta zuri begira hasiko. Goitik behera. Behetik gora. Gero, “oke”, esango du.

Beste bati deituko diote. Erosleak hari ere goitik behera begiratuko dio, zuri bezala. Eta itzuli osoa bukatutakoan, esango du, “nik hau eta hura nahi ditut”. Tuaregak prezio bat proposatuko dio, eta hark berriz begiratuko dizu. Goitik behera, eta behetik gora. Eta dirua emango dio tuaregari.

Baina ni ez ninduten erosi. Etorri ziren ni begiratzera, behin, bi aldiz, hirutan, baina ez ninduten eraman. Eta han gelditu nintzen, hiru egunez, Taalandan.

..................

Basamortuan zoazenean, batzuetan, haize handiak jotzen du. Ezin zara ibili ere egin. Gelditu egin behar duzu, eta babestu, hondarrak minik ez emateko. Han egongo zara ordubetez. Edo bi orduz. Haizea nekatzen bada zuk zure bideari segituko diozu.

Hiru egun egin nituen oinez. Hirurogeita hamabi ordu. Ura edanez bakarrik. Beti bideari ihesi. Batzuetan izutzen nintzen, “hor zerbait dago”, pentsatzen nuen, eta makurtzen nintzen. Gero, “hor ez dago ezer”, ikusten nuen, eta berriz abiatzen nintzen, nekatu arte. Begiak ixten nituen, ireki arte. Eta berriz abiatzen nintzen, nekatu arte. Azkenean argi batzuk ikusi nituen. “Hori Timiauine da”, pentsatu nuen. Eta hala zen.

........................

Bordj ehun eta berrogeita hamabost kilo. Baina Timiauinetik Bordjera ez da Taalandatik Timiauinera bezala. Hondarra berdina da, eta haizea ere bai, baina bidea gudroizkoa da, eta hola errazagoa da, azkarrago ibiltzen zara. Bordj ehun eta hogei kilo. Hiru lagun ginen, ni, Ismail txikia, eta Maliko bat. Tarteka beste norbait ikusten genuen, hondarretan, gorpu, postura arraroan. Aurpegian egarria, egarri handia. Basamortua hola da. Bordj laurogeita hamar kilo. Maliarrak ezin zuen gehiago, eta bide ertzean gelditu zen. Guk aurrera egin genuen, zer egingo genuen bestela? Bordj hirurogei kilo. Ismail txikiak suge luze bat ikusi zuen, bidea zeharkatzen. Zain egon ginen, erdi ezkutuan, sugea desagertu arte. Gure herrian sugeari zerbait eginez gero zorte txarrari deitzen diozu, beraz, bidean zoazenean sugeak du lehentasuna. Bordj berrogei kilo.

Gauez lo egiten genuen, hondarretan etzan, eta lo. Loa garrantzitsua da, indarra hartzeko, eta pixka bat ahazteko. Ahazten duzunean zure gorputza arinagoa da, eta errazago ibiltzen zara. Bordj hogeita bost kilo. Lau egun egin genituen bidean, eta bosgarrenean Bordjera iritsi ginen.

............................

Tarteka taza erdi bat ur ematen zidan. Orduan, egarri bizia lotzen zitzaidan gorputzean, eta taza ahotik kentzen zidan. Ur gehiago eskatu eta zafrako bat jasotzen nuen. Egarria kentzeko. “Nahikoa edan duzu”. Taza erdi bat ur.

Nahikoa, ez hiltzeko. Haren helburua hori zelako, nik sufritzea, baina ez hiltzea. Hilez gero ez nuen bost zentimo balioko, eta ez nion inori deituko dirua bidal zezan erregutuz. Horregatik ematen zidan, noizbehinka, taza erdi bat ur.

Bi taza erdi ur, hiru egun.

Hiru egun oso pasatu nituen han, hogeita lau orduan pertsona bat ni torturatzen. Baina ez nintzen ni bakarrik. Nirekin batera beste ehun zeuden, edo ehun baino gehiago, ez dakit, ez nituen kontatu. Baina entzuten nituen, gizonak eta emakumeak. Haurrik ez. Emakumeek negar egiten zuten, eta garrasi, gau guztian, gelditu gabe. Bat isiltzen zenean bestea hasten zen, eta hura isiltzean bestea. Eta au suivant.

Gure torturatzaile guztiak zibilak ziren, zu eta ni bezalako jendea. Torturatuak ere berdin, emakumeak eta gizonak, denak nire trazakoak. Inork ez zuen ezer egin han egoteko. Ni nire anaia txikiaren bila joan nintzen Libiara, beste guztiak Europarako programa baten ametsean. Baina gu torturatzen ari zirenei hori dena bost.

Nik ez nuke hitz egin nahi holako gauzez, kontatzen dudanean ikusi egiten dudalako, nire begien aurrean, esplikatzen ari naizen guztia. Zu orain hemen zaude, entzuten, baina ni han nago, nire haragiaren barruan, eta kontatzen dudanean berriz bizi dut esplikatzen ari naizen guztia. Horregatik, ez nizuke hitz egin nahi holako gauzez. Baina zuk galdetu didazu, eta esan dizut. Eta esan dizudanean berriz sentitu dut dena.

.........................

Libian stock handia dago, trankilo-ak beteta daude, presondegiak ere bai.

Taf-taf-taf, “egun batean zuek denak hilko zaituztegu”. Haur batek esan zidan hori, begietara begira. Uste dut kontatu dizudala lehenago, baina berdin du, orain berriz esaten dizut, zuk ez ahazteko, zuk jakiteko Libia zer den. Hango arabiarrak politak dira, larruazal argia dute, baina haien barrua harpe ilun bat da. Eta kalaxnikova, orain, haien gorputza da. Berdin dio mutiko izan edo neska, zahar edo haur, denek pentsatzen dute taf-taf-taf.

Itsasoak ere laguntzen die horretan. Baina itsasoa ez da itsasertzean hasten. Trankilo-etan hasten da. Immigrazioa stockatzen duen campo bakoitzak bere programa propioak antolatzen ditu. Zuk dirua kotizatuko duzu, hiru mila, edo hiru mila eta bostehun, nahi baduzu gehiago. Baba Hassanek nahiago du gehiago bada. Orduan zerrenda batean sartuko zaitu eta zerrenda betetzean zodiak bat antolatuko du.

Zodiaka ez bada Europara iristen, berdin dio, Baba Hassanek jaso du bere dirua. Abiatu aurretik soldaduak ur ertzean geldiarazten badu, berdin dio, Baba Hassanek jaso du bere dirua. Edo abiatzean, zu, izutu eta ez bazara zodiakera igotzen, berdin dio, Baba Hassanek jaso du bere kalaxnikova, eta taf, hil zaitu. Bai, tiro bat aski. Hori hola da.

Esplikatuko dizut.

Zodiaka beti da gauez. Puztu ere itsasertzean eta azken momentuan egiten da. Bien bitartean zu zain zaude, bazter batean. Puzten bukatzean libiarrak, “yallah yallah”, esango dizu, “azkar-azkar”, abiatzeko ordua da. Batzuetan guba motz bat jantziko duzu, baina gehienetan guba-k ehun dira eta programa-k ehun eta berrogeita hamar, eta berrogeita hamar pertsona ezer gabe abiatuko dira. Baina momentu horretan dena da yallah yallah, ez duzu galderarik egin behar.

Libiarra zodiakari bultzaka hasiko da, eta motorra piztuko du. Zuretzat mugimendu hori arrotza da, zeren eta zu ez zara inoiz uraren gainera igo. Agian ez duzu sekula itsasoa zeure begiez ikusi, baina ez da galderak egiteko momentua, orain hor zaude, uraren gainean eserita, eta abiatzeko unea da.

Hemen dago Libia, hor Tunisia, eta han Italia, tarteko dena itsasoa da. Eta itsasoa tonbola bat da. Zuk badakizu jende asko ez dela beste aldera iristen, baina libiarrak, “yallah yallah”, esango dizu. Itsasoa zakarra bada ere berdin du, zodiakari sakatzen segituko du, ez du begiratuko zer aro datorren. Hark nahi duen bakarra da zodiaka jendez betetzea, eta gainezka egiten badu nahiago.

Batzuek, ikaraturik, ezetz esaten dute, ez dutela nahi, eta azken orduan ontzira igo gabe gelditzen dira. Arabiarrak oihu egingo du, “igo nahi duena igo dadila, yallah, azkar”, eta ikaratu dena ontzitik kanpo geldituko da, hondarretan, bere guba jantzita.

Hura da erortzen lehena, taf, tiro bat aski da. Ur ertzean hilko dute, ez dezan bere dirua erreklama. Edo ez dadin trankilo-ra itzuli, eta portu horretan ikusi duena besteei kontatzen hasi. Horrek beldurra zabalduko duelako eta Baba Hassanek klienteak galduko dituelako. Hori Baba Hassanentzat ez da ona. Beraz, libiarrek ez dute inor behartzen zodiakera igotzera, baina igotzen ez dena bertan hiltzen dute, besteen begien aurrean, taf.

Batzuetan pentsatzen dut, lortuko ote dut hau dena ahaztea? Zeren eta burua armairu bat bezalakoa da, eta armairutik gauza bat ateratzeko armairuan beste gauza bat sartu behar duzu. Hola gauza berriak gauza zaharraren lekua hartuko du. Baina nik, hemen, nire asiloaz erabakitzen duten bitartean, ez dut ezer egiten. Ez daukat lanik, ez daukat lagunik, eta ez daukat armairuan sartzeko ezer.

Nire oroitzapenak hor daude, mugitu gabe. Eta egunero atakatzen naute.

..................................

Inoiz, etxera itzultzen banaiz, eta ama eta arreba txikiak han badaude, kontatu nahiko nieke zuri kontatzen ari naizen guztia. Pixka bat uler nazaten, haiek ere. Ez baitakite ezer. Telefonoko kreditua motza da eta bidea luzea. Baina egun batean, hara itzultzen banaiz, eta han badaude, haien alboan eseri, eta kontatuko diet.

Bizitza ez da esaten erraza. Lehenik Mali, gero Libia. Taf-taf, eta torturak. Bai, hori dena egia da, hola ibili nintzen Alhassaneren bila. Baina hura, zodiak batean enbarkatu, eta itsasora abiatu zen. Ehun eta berrogeita hiru pertsona, eta bera. Nik ez nekien ezer. Harik eta ostiral batez, otoitzetik itzultzean, naufrage hitza entzun nuen arte. Orduan ulertu nuen, “c’est fini, erori zait eskuetatik”.

Hori dena kontatuko diet.

Eta badakit zer galdetuko didaten, ea zergatik ez nintzen etxera itzuli, nire destinoa ez bazen Europa. Nik ere askotan galdetzen diot hori neure buruari, eta ez da esplikatzen erraza. Baina esango dizut. Bat, kulpa batek kolpatzen zaituenean zaila da zure bidea aurkitzea. Bi, Aljeriaraino edo Libiaraino iritsi zarenean, atzera egiteko beranduegi da, etxea urrunegi gelditu zaizu. Eta hiru, nik ez dut nire amaren begiek ni ikusterik merezi. Hori da egiazki pentsatzen dudana.

...............................

Lehenik helikopteroa, gero barku bat. Salvamento marítimo. Koloretik antzeman nion, basoan esplikatu zidatelako, “zuek salbatzera etorriko den barkua laranja baten kolorekoa izango da”. Huraxe zen. Denak oihuka hasi ginen: “Boza! Boza! Boza!”.

Oihu hori afrikarren arteko kantua da. Itsasoko abentura ongi bukatzen denean egiten da. “Boza! Boza! Boza!”. Tangerreko edo Nadorreko basoan, programa bat Europara iritsi dela jakiten denean, azkar zabaltzen da berria, “atzo ehun lagunek boza kantatu zuten”.

Miñán, Arzallus eta Balde

Miñanek kolpatu nau, Patxi Iturregi ipuingileak harritu, Mendozaren azkenarekin barre egin dut, Hauts bihurtu zineten bai eta ez, Gauzetan bezalako esperimentuak beti gustatzen zaizkit, Sara Mesaren soiltasun deserosoa nozitu dut,... eta komiki dexente ere etorri dira gurera (Sasi artean Elgeta irakurri ahal izatea opari bat izan da).

Guztira 20 liburu inguru izan dira (zenbait komiki eta kontsulta-libururekin batera). Kontuan izanda azkenaldian gutxi irakurtzen dihardudala eta 2021ean mendiak eta hegaztiek eraman dutela nire denbora gehiena, nahiko balekoa ;)

• Haize Kontra. Patxi Iturregi (Elkar, 1996). Txioa.
• Poema bilduma. Mikel Lasa eta Amaia Lasa (Herri-gogoa, 1971).
• Transbordo en Moscú. Eduardo Mendoza (Seix Barral, 2021).
• El jardín de Venus. Felix Maria de Samaniego (1780).
• Bihotz handiegia. Eider Rodriguez (Susa, 2017).
• Hauts bihurtu zineten. Juan Kruz Igarabide (Alberdania, 2005).
• Chantaje mortal. Elmore Leonard (1972).
• Camembert helburu. Jon Alonso (Susa, 1998).
• El invierno de Frankie Machine. Don Winslow (Martinez Roca, 2010). Txioa.
  
• La fanfarlo. Charles Baudelaire (1847). Aspergarria, zeharo.
• Erraiak. Danele Sarriugarte (Elkar, 2015).
• Gauzetan. Koldo Izagirre (Ustela, 1979). Blogean.
• Intemperie. Javi Rey, Jesús Carrasco (Planeta Comic, 2016). Liburuaren egokitzapena komikira; tira, liburua hobea.
  
• Sasi artean Elgeta. Koldo Izagirre, Dani Fano eta Garluk (Trikitixa Elkartea, 2021). Blogean.
  
• Migel Marmolen hamaika eta bat jaiotzak. Dani Fano (Astiberri, 2018).
• Portugal. Cyril Pedrosa (Norma, 2011).
• Un amor. Sara Mesa (Anagrama, 2021).
• V de Vendetta. Alan Moore eta David Lloyd.
  
• Miñan. Amets Arzallus eta Ibrahima Balde (Susa, 2019). Blogean.

Gauzetan
Koldo Izagirre
Ustela, 1979

Gauzetan oinarritutako narrazio liriko laburrak, Koldo Izagirrek garai hartan lantzen zuen narratiba esperimentalaren ildotik. Arboletan, Elurretan, Teilatuetan, Izarretan, Uretan... izeneko ataletan dago antolatuta liburu labur hau eta, elementu arrunt horiek oinarri hartuta, ipuin poetikoak eta gogoeta fantastikoak sortzen ditu idazleak, Ramon Sanchez Lasa eta Joxan Arretxeren marrazkiekin.

Aspaldi bere bila, eta bigarren eskuko liburu zaharren artean aurkitu nuen orain dela aste batzuk.

70. hamarkadako liburu bat, euskal literatura modernoaren garai gazte eta berde hura. Isturitzetik Tolosan barruren oinordekoa; Pott Ustel eta Hordagoen sasoia; Izotza hizotz idazten zenekoa eta ilargia hilargi.

Gauzetan (Izagirre, 1979)

Hlargia nahi zuen harrapatu eta arbola gainera igan zen.

Neguan arbolak biluzik bizi izaten dira, eta hotzak daude gau eta egun.

Hilargia nahi zuen harrapatu eta negu gorria zen.

Hotzikara batek astindu zituen arbolaren beso ihartuak, eta haien artean geratu zen gatibu.

Arbola gainera igan zen negu gorria izanik.

Biharamon goizean hezur izoztu batzuk aurkitu zituzten arbola inguruan.

Arbolak ezin baitzuen hilargia neguan traizionatu.

..................

Batzuek ezpatak irensten dituzte, irentsi behar izaten dituzte; besteak trenbideetan jartzen dira arrainketan; nik berriz izarrak enboteilatzen ditut, adibidez: aukeratzen dut izarra, bibote muturretik heltzen diot eta beherantz erakartzen dut, kometa bat biltzen ari banintz bezala edo, mozten dizkiot bibotearen bi adarrak guraizeekin eta sagardo boteila huts batetan sartzen dut.

Zenbaitetan itsasoaren hondoan bilatu behar izaten dira izarrak; halakoetan arreta handiagoa eduki behar: amuan gau pusketa bat ipini eta Haizkibel atzean jarri arrantzan, goiz aldean hobe. Boteila han bertan eduki, eta sartu baino lehen ongi lehortu izarra.

Izar boteilekin keinuak egiten dizkiet urrunean doazen untziei, eta denak, bat banaka, nire ateondoraino datoz eta hementxe jotzen dute azpia, eta benetan esan ahal dut kapitainak direla untzia lehenik abandonatzen dutenak.