Eibartik

Pyrenaica aldizkaria irakurtzen ari nintzela jakin nuen Aragoi aldean "china chana" darabiltela "lasai-lasai, poliki-poliki" adierazteko. Sarean begira, hainbat aipamen daude, baita musika-talde bat ere, eta aldaera dialektologikoren bat ere bai, chino-chano adibidez.

Archivo de filología aragonesa (AFA) aldizkarian halaxe dator: Martínez (1997) recoge china-chana con el significado de 'lentamente, sin parar'; Andolz (1992), china chana 'despacito, poco a poco, refiriéndose únicamente al andar'. Es una expresión muy usada en todo Aragón, pero muy especialmente en el Alto Aragón.

Eta Aragoiko hori entzun bezain azkar etorri nintzen ni nirera, Eibarko txiri-txiri adberbiora. Nahiko esamolde arrunta izan da gure herriko hizkeran eta ingurukoetan (mendebalde guztian, seguru asko). Bergarako hiztegian txirri-txirri eta txarra-txarra aldaerak azaltzen dira eta Eibarren txara-txara zein txiri-txara aldaerak ere baditugu. Orotariko hiztegiak eta Labayru hiztegiak ere jasoa dute txiri-txiri, Eibarko aipamena eginez.

Horiez gain, badugu euskara batuan leku handiagoa duen antzeko beste forma bat, tirriki-tarraka (Eibar aldean txirriki-txarraka) esangura berdinarekin (despacio, lentamente; arrastrando los pies).

Tira, besterik gabe, china-chana hori entzun eta gure txiri-txiri, txiri-txara ekarri didala gogora.

Aragoiko "china chana" egituraren inguruan hauxe dio, esate baterako, Ignacio Fríasek: "estamos en presencia de una estructura típicamente ideofónica cuya capacidad expresiva viene dada por la reduplicación y la alternancia vocálica".

Etimologikoki lotuta egon ez arren, seguru asko prozesu berdinak sortutako elementuak dira, euskaraz ditugun beste askoren antzera (firin-faran, kili-kolo, txipli-txapla, mara-mara eta beste dozenaka).

Eta ezin artikulu hau amaitu Eibarko aho-korapilo moduko hau aipatu gabe, ehiza munduarekin lotutakoa eta bizpahiru aldaera dituena. Hemen adibide batzuk:

• txiri-txiri, txara-txara, txitxittara txarara ('poliki-poliki txirtatara txarara', txirtak ehizatzera)
• txiri-txira, txiri-txara, txorittara txarara
• txiri-txiri txara txikira txorittara (T. Etxebarriaren Lexikoian)
• Behin batian nindoiala txiri-txiri txorittara, Txara txikittik berihala... (T. Etxebarriak Ibiltarixanak liburuan)

2004ko uztailean ipini genuen martxan Euskal Herriko lehenengo Blog komunitatea izan zena, https://eibar.org/blogak komunitatea. Hasierako probak egin ondoren, uztailaren 17a da nolabaiteko "urtebetetze ofizial" orduan eman genuelako Bloga kudeatzen ikasteko ikastaroa. 15 lagun inguru elkartu ginen CodeSyntaxen bulegoan, Luistxo Fernandez irakasle zela.

Ikasleak, berriz, Oier Gorosabel, Mikel Larreategi, Ander Arroitajauregi, Leire Narbaiza, Joseba Zabala, Oier Araolaza, Iban Arantzabal, Imanol Trebiño, Luis Alberto Aranberri Amatiño, Xabier Mendiguren, Asier Sarasua, Mikel Iturria, Joseba Etxarri, Iñaki Zugasti, Gari Araolaza eta Felix Elortza.

Horko erdion blogak oraindik bizirik samar daude gaur egun ere EibarOrg-en bertan; eta beste pare batenak EibarOrg-etik kanpo. Bidean joan zaizkigunak ere badira pare bat (Fernando, Imanol, Felix); baita blogintza probatu eta utzi dutenak ere. Denbora honetan 40 blog inguru sortu dira EibarOrg plataforman eta 15.000 post idatzi ditugu denon artean, euskara hutsean. Hori ere bai baitzen 2004an gutako askoren nahia, Interneten euskarazko edukia sortzen laguntzea. Tira, gure harritxoa jarri dugu.

Orain dela 10 urte idatzi nuen Eibartarrak posta-zerrendaren, EibarOrg elkartearen eta gure blog-komunitatearen historia labur bat. Harrezkero ez da aldaketa handirik egon, sare sozialen tirania baizik ez. Asko laburbilduz, 1998an Eibartarrak posta-zerrenda sortu zen. 1998-2000 tartean webgune probisional estatiko bat izan zen Eibar.org-en lehen bertsioa. 2000. urtean, Eibar.org Elkartea sortu zen eta, zopen garatutako webgune dinamiko batera eraldaketa egin ondoren, 2004an gure blog-komunitate hau sortu zen.

Tirriki-tarraka bada ere, 20 urteren ondoren oraindik ere bizirik jarraitzen du gure blogari plataformak. Ez sasoi bateko bizitasunarekin, jakina, baina oraindik ere astean 8-10 artikulu kaleratuz. Azkenengo hilabetean, esate baterako, 40 artikulu argitaratu ditugu denon artean. Ez da gutxi, lehenengoak izan eta 20 urtez eustea.

Hortaz, zorionak guri, zorionak https://eibar.org/blogak komunitateari!

Izenak ez du oraingoan sekreturik ezkutatzen: handia bezain beltza da Euskal Herriko bareen artean ezagunena den Arion ater baretzar beltza.

Tarteka ale arreak ere ikus daitezke (beherago argazkia), baina gure basoetako ibileretan aurkitzen ditugunak gehientsuenak bel-beltz sakonak izan ohi dira eta luzeak, 10 cm-tik gorakoak (beldurtu eta uzkurtzen ez diren bitartean, behinipehin).

Ohiturei dagokienez, espezie gautarra da gehienbat, baina eguraldi heze edo euritsuarekin egunez ere erruz ikus daiteke, baita udan ere, hara-hona, beti oso aktibo, landare hondarrak karraskatzen ari delarik. Hermafrodita da (gaztetan arra eta zahartzean emea) eta eme bilakatzean 20-50 arrautza inguru jartzen ditu basoan aurkitzen dituen zirrikituetan (harri artean, zoruan, zur ustelean eta abar).

Toloño mendilerroan egin genuen azkenengo mendi-bueltan dozena inguru ikusi genituen, denak ere beltzak, sendo-sendoak eta oso aktiboak. Gure zaratarekin beldurtu eta kiribildu zen hauxe, adibidez, beste garai bateko animalia edo dinosauroen itxura hartu zuena ;)

Baretzar beltza (Arion ater), bare arrunta.

Baretzarra, neumostoma (arnasketa zuloa) agerian duela, buruaren eskuin aldean.

Arion ater barea hermafrodita da, bare guztiak bezalaxe. Hau da, arra eta emea da, baina ez aldi berean (hasieran arrak dira eta zahartzean eme bilakatzen dira).

Arion ater espezieko alerik gehienak beltz-beltzak izan arren, badira morfo arrea dutenak ere. Esango nuke Euskal Herrian ez direla arrotzegiak ere. Argazkiko hori Kalamuako magal azpiko iturrian aurkitu genuen 2024ko uztailaren 24an.

Txorizaleen artean "mega" deitzen zaie ikusteko oso-oso gaitz diren espezieei, ingelesezko megararity eta gaztelaniazko megarareza hitzen laburduraz. Bada, 2023ko udazken hasieran 3 mega pilatu zitzaizkigun Euskal Herrian, erabat-erabat ezohiko dena.

Neurri handi batean txorizale kopurua eta txorizale horien ezagutza areagotzearen ondorio dela esango nuke. Esfortzua handitzearen ondorio zuzena, alegia, lehen baino gehiago garelako eta lehen baino gehiago gabiltzalako txoriketan. Ondorioz, gero eta ohikoagoa da espezie arraroak detektatzea edozein lurraldetan. Halarik ere, albiste da mega horietako hiru ikusi izana Euskal Herrian eta hain denbora gutxian.

Sasi-txori txikia, Iduna caligata

Lehenengoa David Santamariak aurkitu eta identifikatu zuen Jaizkibelen iraila hasieran, Asiako eskualde epeletan bizi den sasi-txori txikia (Iduna caligata). Txori marroi argi hau oso gutxitan ikusi ahal izan da Europa mendebaldean eta hauxe izan da Euskal Herrian ikusi den lehenengo aldia. Bizpahiru egun iraun zituen Jaizkibelgo Justiz inguruan eta hainbat txorizalek ikusi ahal izan zuten, desagertu zen arte. Juankar Andresek argazki ederrak jaso zituen bere blogean.

Martin handi iparramerikarra, Megaceryle alcyon

Hurrengo ezustekoa Lekeitiotik jaso genuen. Sergio Paganek aurkitu zuen irailaren 16an eta Jon Zubiaurrek identifikatu irailaren 25ean: ez sinestekoa, martin handi iparramerikar bat (Megaceryle alcyon) geneukan Lekeitioko itsasadarrean, araztegi pareko paduran. Kanada eta Mexiko artean bizi den martin arrantzale hau oso-oso gutxitan behatu ahal izan da Europan eta, gehienetan, Islandiaraino eta Erresuma Baturaino bakarrik heldu ahal izan da, haizeteek bere lurraldetik bultzatuta. Euskal Herrian lehenengoz behatu da, noski. Eta oso ondo ikuskatzeko aukera izan genuen euskal txorizale guztiok, erabat etxekotu baitzen Lekeitioko hezegunera. Azaro hasieran oraindik ere bertan zegoen eta ehunka ornitologo pasa ziren martin arrantzale handi eta eder hau ikustera. Herrian ere albiste izan zen txoriburuen joan-etorri zoroa.

Urre-birigarroa, Zoothera aurea

Aurrekoak gutxi ez eta urriaren 24an beste behaketa berezi baten berria zabaldu zen euskal txorizaleon foroetan: urre-birigarroa (Zoothera aurea) ikusi zuen ornitologo talde batek Organbidexkako lepoan, Zuberoan. Hau ere Asiako espeziea, sasoi honetan Indonesia aldean egon behar zena, baina... hara! Euskal Herrian bigarrengoz ikusia, baina lehenengoz bizirik. Aurreko alea Mallabian hil zuten ehiztari batzuek; orduan ere Juankar Andresek jaso zuen berria.

..........

Argazkiak Wikipediakoak dira:

• Sasi-txoria, Alexandronikos
• Martin handia, Teddy Llovet
• Urre-birigarroa, Alnus

Ama lorezalea dugu. Beregandik jaso dugu zaletasun hori eta lore-landareen inguruan dakigun apurra. Eta gogoratzen dudan umetako lehenengo oroitzapenen artean dago Eibartik Elgoibarrera gindoazela amaren ahotsa, "han glizinia loran".

Eibarko irteeran dago Apalategi-Maltzaga ingurua, Elgoibar eta Soraluzerako bidean (Donostia-Gasteizerakoan, alegia), eta, udaberriro, handik pasatzerakoan, hantxe loratu zaigu parean glizinia erraldoi bat, azkenengo 40-50 urteetan barrena.

Glizinia Apalategi aldean (2024ko udaberrian).

Umetan Apalategiko errota zaharraren horma-hondarrak estaltzen zituen, Ego erreka bazterrean. Nork ekarriko zuen bertara? Apalategiko antzinako ugazabak haziko zuen? Txoriren batek ekarriko haziak non edo nondik?

Edozelan ere, hantxe zegoen glizinia morea 1975 ingururako, Apalategiko errotan.

Aspaldi eraitsi zituzten errotaren hondarrak (eta Eltzartzako biribilgunera eraman errotarriak) errepidea zabaltzeko, baina gliziniak aurkitu zuen irtenbiderik: Maltzagako tunelaren buruan loratu zen lehenengo eta Apalategi-Maltzaga artean ondoren.

Hantxe dago oraindik ere, errepide zaharrean goazenon ibilerak zaintzen.

Glizinia Maltzagako tunelburuan (2024ko udaberrian).

Eltzartzagako garai bateko zubiaren aztarnak (goiko partea bakarrik gorde zen, oin guztia berria da) eta Apalategiko errotatik jasotako errotarriak. Gaur egun Eibarko Azitaingo irteerako biribilgunean daude, 2000ko hamarkadan (?) egindako lanen ostean.

Albiste izan zen maiatz hondarrean Zarautz eta Getaria aldean ikusi zen marrazo handia. Gure inguruan ez gaude ohituta hain gertutik ikustera eta harrigarria izan zen Zarauzko hondartzan eta Getariako kaian ikustea 3-4 metro luze zituen ale hau (emea, antza).

Cetorhinus maximus espezieko marrazo erraldoia zen Gipuzkoan ikusitako hau, herriaren arabera kolaio (Hondarribia aldean...) edo arrainbeltz (Zarautz-Getarian...) izenez ezaguna, eta gure kostaldeko arrainik handiena dena (eta munduko bigarrena). Alerik handienek 10 metro luze eta 4 tona har ditzakete. Oso arrain lasai eta baketsuak dira, gizakiarentzat inolaz ere arriskutsuak, eta baleen antzera elikatzen dira, itsasoko ura iragaziz eta animalia txikiak janez.

Arrainbeltza (Cetorhinus maximus). Iturria: Wikipedia, CC-BY-SA.

Zarauzko hondartzan ikusi zen lehenengoz maiatzaren 26an, Zarauzko Gukan irakur daiteke albistea eta ikusi bideoa. Getariako portu barruan ikusi zen ondoren eta biharamonean hilda aurkitu zuten urpekari batzuek Getariko moila kanpoan. Albistea eta bideoa ETBn dituzue. Kostaldera hurreratzen diren marrazo eta zetazeo askoren kasua izaten da hau, makal eta gaixorik daudelako hurreratu lehorrerantz eta berehala hiltzea.

Orain oso gainbehera dagoen arren, duela gutxira arte nahiko ugaria zen gure itsasoan eta arrantzaleen artean oso ezaguna zen marrazo hau. Herriaren arabera arrainbeltz edo kolaio izenez ezagutzen dute arrantzaleek (badirudi Bizkai aldean marmoka-arrain izena ere hartzen duela, baina ez daukat erabat baieztatuta). Hemen Zarauzko artxiboan gordetako 2 argazki, 1925ean harrapatu zuten arrainbeltz batena, 1950-1960 arte nahiko ohikoa izaten zelako arrainbeltzak kai barrura sartzea, aurten gertatu den bezala. Emilia Amilibiaren eta Xanti Iruretagoienaren lagapenak dira argazkiok, Zarauzko artxiboan gordeak.

Arrainbeltza (Cetorhinus maximus) Zarautzen, 1925. Iturria: Zarauzko udal artxiboa.

Esan bezala, arrainbeltz edo kolaioak oso ezagunak izan dira euskal arrantzaleentzat eta lekukotasun ugari bildu izan da horien inguruan gure kostaldeko herrietan. Hona hemen, adibidez, Ahotsak.eus webgunean entzun daitekeen Getariako lekukotasuna.

Arrainbeltza (Cetorhinus maximus)

(Wikipediatik jasotako informazioa)

Arrainbeltza, marrazo erraldoia edo kolaioa (Cetorhinus maximus) ur gaziko arrain kartilaginosoa da. Gure itsasoan aurkitu dezakegun arrainik handiena da, eta munduko bigarren handiena, marrazo balearen (Rhincodon typus) ostean, 10 metro luze izatera iritzi daiteke eta 4 tonelada izatera. Tamaina handi hori izan arren, oso arrain baketsua da, baleen antzera itsasoko ura iragaziz elikatzen baita, eta guztiz kaltegabea da gizakientzat. Oso toleranteak izan ohi dira gizakiekin eta normalean itsasoaren goi ertz aldean ibiltzen dira. Bizkaiko golkoan, XX. mendeko hasiera arte askoz ugariagoa zen eta gure arrantzaleek maiz arrantzatzen zuten. Gaur egun, bere populazioa nabarmenki jaitsi da, eta soilik ustekabean harrapatzen da. Bere urritasuna dela eta, nahiz eta jangarria izan, ez dago bere haragiaren merkatal eskaririk.

Bereziki deigarriak dira bere arrail brankial zabalak, buruaren atzean kokaturik daudenak. Alde dortsaletik bentraleraino doazenez, burua guztiz inguratzen dutela dirudite. Arrail hauetan, hortz-itxurako egitura luze ugari dituzte (1.500 arrail-arkuko), eta hain zuzen horietan zehar itsas ura iragazten dute beren elikagaia den zooplanktona urdailerantz bideratzeko. Oso aho zabala dute, apenas erabiltzen dituzten punta bakarreko hortz txikiez osatutako hainbat ilerekin. Begiak oso txikiak eta biribilak dira. Lehenengo bizkar-hegatsa nahiko handia eta tentea dauka. Isats-hegatsa oso handia da eta ilargi-erdi forma dauka, goiko lobulua behekoa baino zertxobait handiagoa izanik.

Arrain pelagiko hau itsaso artiko eta epeletan aurkitzen da. Ozeano Atlantikoko ekialde zein mendebaldeko kostetatik gertu aurkitu daiteke, eta baita Mediterraneoan, Ozeano Barearen bi alboetan eta beste itsaso epel batzuetan ere. Bizkaiko golkoan nahiko arrunta da, eta maiz sartzen da badia handietara, babes eta elikagai bila.

Obobibiparoa da eta emeak kume bakarra erditzen du haurdunaldiko. Haurdunaldiak 2 urteko luzera izan ohi du eta kumeak 1,5 metroko luzerarekin jaiotzen dira. Heldutasun sexuala 3-4 urteren epean lortzen dute, 5 eta 7 metroko luzera eskuratzen dutenean. 25 urte bizitzera hel daitezke.

Hemen nator aurten ere iaz ikusitako hegaztien laburpen-zerrendarekin, azken urteotako ohiturari jarraituz (2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021, 2022 eta 2023). Datu guztiak eBird aplikazioaren bidez jaso eta gordeak; euskaraz duzue eBird, gainera, ez ahaztu!

2022. urtearen lepotik igaro da 2023. urteko burua, neurri handi batean, hegazti behaketei dagokienez. Euskal Herritik kanpo oso gutxi ibili ahal izan naiz eta, ondorioz, behatutako hegazti espezieen zerrenda ez da oso luzea izan, baina, ostera, Euskal Herrian bertan ikusitako espezie kopurua ohikoa baino handiagoa izan da. Tira, sartutako orduen araberakoa da hori, besterik gabe. Naturaz gozatu, mendi, baso eta eskualde berriak bisitatu, eta hegaztiek ematen dizkidaten une gozagarri horiek bizi.

Aurten ikusitako 219 espezieen artean 4 izan dira niretzat berezienak, ezohiko izanagatik. Bizitzan lehenengoz ikusi ditudan 'aurreskuak' izan dira Sabine antxeta, paita gorrizta eta zerra txikia, eta Lekeition agertu zaitzaigun martin handi iparramerikarra izan da 2023ko albiste txundigarriena.

Izan ere, 2023. urtean txoriburu euskaldunontzat albiste deigarririk izan bada, martin handi iparramerikarrarena (Megaceryle alcyon) izan da. Martin arrantzale handi hau Ipar Amerikan bizi da, Kanada eta Mexiko artean. Migratzailea da, baina betiere kontinente berean. Hala ere, eguraldi txarrak bultzatuta, banakaren bat heldu izan da inoiz Europara, oso-oso tarteka eta gehien-gehienetan uharteetara (Islandia, Irlanda, Britainia Handia eta Kanariar Uharteak). Eta hara non, 2023ko irailean, Lekeition agertu zen ale bat Europako txorizale guztiak zur eta lur utziz. Sergio Pagánek aurkitu zuen irailaren 16an, Jon Zubiaurrek identifikatu irailaren 25ean, eta zenbait astez ikusi ahal izan genuen, nahiko eroso eta samur txorizaleok Lekeitioko paduran, araztegi parean. Euskal Herriko zaleak ez ezik, Europako hainbat tokitatik etorritako ornitologoak bildu ziren Lekeition iraila eta urrian zehar, martin arrantzale hau Europa kontinentalean ikustea ez baita ahuntzaren eztula! Lehendik ere ikusia neukan espeziea Estatu Batuetan, non nahiko arrunta den, baina horrelako espezie bitxi bezain ederra Euskal Herrian bertan ikusi ahal izatea benetan ahaztezina izan zen.

Andy Reago, Wikipedia.

Bestalde, hiru txori izan ziren bizitzan lehenengoz ikusi ahal izan nituenak 2023. urtean zehar. Horien artean bereziena zerra txikia (Mergellus albellus) izan zen niretzat, Eskandinavia iparraldean eta Siberian kumatzen den zerra espezie polita, Euskal Herrian erabat ezohikoa dena. Añuako ureztatze-putzu txiki batean agertu ziren 3 ale 2023ko urtarrilean eta txorizaleontzat topagune bihurtu zen Arabako herri txiki hori egun batzuetan zehar.

Matti Virtala, Wikipedia.

Paita gorrizta espezie exotiko asiarra da, Europa Mendebaldera gizakiak ekarrita heldu dena, bere edertasunarekin parke eta etxaldeak poliztera. Ihes egindako zenbait ale Araban finkatu dira azken urteotan eta, orain arte izkin egin didaten arren, Mendixurren ikusi ahal izan nuen azkenean horietako bat 2023ko abuztuaren 14an.

Misha Mukherjee, Wikipedia.

Sabine antxetari dagokionez, antxeta txiki eder-eder bat da. Burubeltz mokohoria, beteraztun gorri deigarria dauka eta 3 kolorez margotutako hegoak, V forma deigarriekin. Artikoan bizi da, hango tundrako hezeguneetan kumatuz; negualdia, berriz, Afrika eta Amerika hegoaldean igarotzen du. Negu partean ikus daiteke tarteka Euskal Herriko kostaldean, gehienbat eguraldi txarrarekin, bestela nahiko pelagikoa baita. Normalean oso ale gutxi agertzen dira gure kostaldean, baina 2023ko udazkena ona ere ona izan da espezie honentzat eta erruz ikusi ahal izan ditugu gure lurraldean. Polita gero!

Omar Runolfsonn, Wikipedia.

Halaxe ba, beste txori-urte gozagarri bat. Hara laburpena:

• Guztira, urtean zehar: 219 espezie.
• Euskal Herrian: 208 sp. (nire errekorra)
• Araban: 136 sp. (errekorra)
• Gipuzkoan: 124 sp.
• Bizkaian: 112 sp. (errekorra)
• Nafarroa Garaian: 76 sp.
• Ipar Euskal Herrian: 51 sp.

Hikak ez jaukan osasun onik, hori bajakiñagu. Eskualde gitxi batzuetan eusten jetsan, gehixago edo gitxiago, baina egoeria kezkagarrixa don. Leku askotan guztiz desagertuta, transmisiñua etenda, irakaskuntzatik ixa desagertuta, eitten dan lekuetan be kalidadez justutxo...

Eibarren be antzerako egoeria jakanagu. 1940 ingurura arte eguneroko berbetia zonan gure herrixan, euskaldun guztientzat zonan eguneroko berbakeria, beste edozein aditz erabiltzia modokua. Eztok eta badok jardutia deitzen jetsen gure zaharrak. Harrezkero, baina, belaunaldi pare batian, ixa guztiz galdu don. Lehenengo andrazkuen artian eta, 1960 ingurutik aurrera, baitta gizonezkuen artian be. Esango naeuken gure belaunaldixa dala hika jaso daben azkenengua (1970 bueltan jaixotakuena), eta askotan oso modu anekdotikuan. Salbuespenak be badagozan, baina 40-50 urtetik beherako zenbat eibartarrek egingo jone hika? Dozena batek?

Batzuontzat, baina, etxe-etxeko kontua don hika eittia, euskeria bestekua. Neri, esate baterako, familixako nagusi gehixenak egin jesten hika, aitxitxa bixak, amona Jexuxak, osaba pare bat eta aittak. Baitta Eibarko adineko ezagun guztiak be, jakina. Eta kate horri eusten ahalegintzen non neu be, lagun eta lankide askokin ez ezik, semiakin eta loibekin be beti hikaz eitten. Egingo ete jone inoiz eurak euren artian? Nekez! Baina tira, guk guriari eutsiko jetsanagu bittartian, transmisiñua ahal dan neurrixan bermatuz.

Candido Eguren Oka Txiki (1907) eta aitxitxa Antonio Sarasua (1912). Eibarko euskerian inguruko zalantzaren bat dakatenian beti pentsatzen dot, "zelan esango leukian aitxitxak?".

Hika berreskuratzeko ahaleginak herri askotan eta modu askuan

Gerra galdua dala emoten jon, orduan, hika berreskuratzen ibiltziak, baina heriotza aurrian ikusitta, hika indartzeko ekimen-sorta ederra sortu don azken urtiotan Euskal Herriko hainbat eta hainbat herrittan (horren guztien barri euki gendunan juan zan asteko Euskal Herriko I. Hika Topaketetan). Ikasmaterixalak, ikastaruak, azterketa linguistikuak, bilketa etnolinguistikuak, ikastetxe mailako plangintzak, webguniak, liburuak, ikasliburuak... Materixal asko eta asko sortu jonagu azkenaldixan Euskal Herrixan. Izan be, gure aldetik behintzat, aitxitxa-amama eta gurasuengandik jaso genduanari eusteko gogotsu jarraitzen jonagu, pentsaurik gainera, euskeria bera indartzeko be tresna egokixa izan leikiala toka eta noka jardutia.

Eta holaxen sortu gendunan 2021. urtian Appa hi! aplikaziñua Badihardugu Euskara Elkartiak eta CodeSyntaxek alkarlanian. Mugikorra erabilitta hika modu errezian praktikatzeko aplikaziñua don Appa hi!. Oñatiko hika ikasteko atala aurkeztu gendunan lehenengo, euskara batukua gero, eta juan zan astian Eibarko hika praktikatzeko eta ikasteko atala be aurkeztu jonagu!

Hantxe egon giñonazen proiektuan parte hartu dogunok, Eibarko Udaleko alkate Jon Iraola, Akebaiko Ane Albisu eta ni neu, Badihardugun eta CodeSyntaxen izenian.

Appa hi!, hika modu errezian praktikatzeko aplikaziñua

Aplikaziñuan alderdi teorikua eta aditz-taulak be topatuko dittuzue, baina ikasketa-prozesuan oinarrixa galdera-erantzun estiloko probak dittun. Egunero 10-15 minutu praktikatzen badittun, 5 astian hika egitten hasteko prest egongo haiz. Edo, behintzat, oinarrixak ezagutuko dittun, bildurra galduko detsan, eta hika erabiltzen hasteko prest egongo haiz.

Horixe izan don gure buruari ipini detsagun erronkia: 35 eguneko epia. Egunero atal barri bat piztuko jan telefonuan: azalpenak, marrazkixak eta bideuak, adibidiekin. Ondoren, azalpenekin lotutako galdera-sorta bat daton, zuzen asmatu biharreko partidak. Galdera guztieri zuzen erantzun ezkero, bixamunian beste atal edo gai bat eitteko aukeria eukiko don. Eta aste amaieran errepaso bat eukiko don, eta maila bat igotzeko aukeria. Guztira bost maila dittun gaindittu biharrekuak, aste bakotxeko bana. Noberak bere erritmora egin leiken ibilbidia. Egunero atal bat osatu ezkero, azkarrenak 5 astian lortuko jon atal guztiak osatzia eta hitanuan oinarri guztiak lantzia. Erreza, ezton?

Horixe ba, Eibarko hika ikasi edo praktikatzeko asmua badakan, telefonuakin eta oso modu errezian, hortxe dakan Appa hi!. Duan eta Android zein Apple gailuetarako prest. Hamentxe beste esteka batzuk albiste honen inguruan:

• Gaurdanik eskuragarri dago Eibarko hika modu ludikoan ikasteko atala “Appa Hi!” aplikazioan
• Eibarko hitanoa modu errazean ikasteko atala gehitu diote Appa hi! aplikazioari
• Eibarko hika ikasteko atala ere gehitu diogu Appa hi! aplikazioari
• Appa hi!, euskararen kolore guztiak berreskuratzen, elkarrizketia ..eta kitto! aldizkarixan.

Eta, amaitzeko, Luziana Larreategi, Bartolo Arriola eta Agustin Arana euren gaztetako kontuak kontatzen. Hikan, erregular!

Sarri aipatu izan dut blog honetan eBird Plataforma (ebird.org weba, ebird appa eta Merlin aplikazioa). Hegaztien behaketak gordetzeko mundu mailan dagoen plataformarik zabal eta erabiliena da, Estatu Batuetako Cornell Unibertsitateak kudeatua. Nork bere datuak igo, gorde eta partekatzeko aukera ematen dizu, baina milioika lagunen datuak biltzen dituenez (herritarren zientzia deritzana), hegaztien egoera eta populazio-dinamiken inguruko datu-base erraldoi bat ere bada eBird. Plataforman jasotako informazio eta behaketen azterketek garrantzi izugarria daukate mundu mailako ikerketa zientifikoetarako zein kontserbaziorako.

eBird jatorriz ingelesez bakarrik zegoen arren, plataforma beste hizkuntza batzuetara itzultzeko aukera ematen die Cornellek txorizale-komunitateei eta 2021. urteaz geroztik lan horretan dihardugu Itsas Enara Ornitologia Elkarteko zenbait kide. Hartara, eBird euskaraz dago harrezkero (plataformara gehitu zen 12. hizkuntza izan zen euskara) eta bi dira egiten ditugun lanak: 1) webgunearen eta apparen interfazea euskaratuta mantentzea eta 2) txorien euskarazko izenak taxuz ematea, txorien euskarazko izendegia nolabait estandarizatu eta egonkortzeko asmoz, Euskal Batzorde Ornitologikoaren laguntzarekin.

Azkenengo aldaketak joan den aste honetan burutu ditugu. Udazkenero egin ohi duen legez, eBird-ek bere zerrenda taxonomikoa eguneratu du, azken 12 hilabeteetan izan diren aldaketa taxonomikoei erantzun ahal izateko (espezie berriak gehitu, beste batzuk bateratu, izen zientifikoak eguneratu, azpiespeziak gainbegiratu, eta abar).

Aldaketa taxonomiko hori aprobetxatuta, guk ere gure eguneraketa egin dugu euskarazko alderdian. Batetik, ebird.org webguneko eta ebird aplikazioko zenbait atal berri euskaratu ditugu eta lehendik ere eginda genituen zenbait itzulpen egokitu eta eguneratu ditugu. Bestalde, eguneraketa taxonomikoa aprobetxatuta, txorien euskarazko izendegia ere eguneratu dugu. Izendegian egin ditugun aldaketak hiru motatakoak izan dira:

• lehendik genituen zenbait akats txiki zuzendu ditugu (gailupa tronpetaria eta taigako antzara hankahoria adibidez);
• aldaketa taxonomikoaren eraginez ere aldaketaren bat egin behar izan dugu, esate baterako, aztore arrunta 2 espezietan banatu da taxonomikoki eta horri erantzunez sortu zaizkigu euskaraz aztore eurasiarra eta aztore iparramerikarra, lehengo aztore arruntaren ordez;
• eta bukatzeko, garrantzitsuena, Euskal Herrian ikusten diren eta eBirden oraindik euskarazko izenik ez zeukaten zenbait espezieren izenak gehitu ditugu eBird-eko zerrendara, Euskal Herriko hegaztien zerrendan oinarrituta eta Euskal Batzorde Ornitologikoak egindako proposamenak jarraituz. Horren adibide dira, besteak beste, papagai bulargrisa (Myiopsitta monachus), hegatxabal adarduna (Eremophila alpestris), leiotrix mokogorria (Leiothrix lutea), txirri lepagorrizta (Calidris subruficollis), buztanikara txukotkarra (Motacilla tschutschensis), antzandobi nubiarra (Lanius nubicus), zozo bekainzuria (Turdus obscurus), hegabera buztanzuria (Vanellus leucurus) edota txio erregetxoa (Phylloscopus proregulus). Guztira 25 izen inguru gehitu ditugu eBirdeko euskarazko izendegira.

Azken batean, helburua eta erronka beti berberak dira, eBird bezalako plataforma bat euskaraz erabiltzeko aukera eskaintzea eta txorien euskarazko izendegia eguneratuta eta estandarizatuta mantentzea, euskal txorizaleon mesederako.

Lehendik ere eBird APPa erabiltzen baduzu, hegazti-zerrenden paketeak eguneratzea komeni zaizu, azkenengo eguneraketa taxonomikoak aplikaziora ekartzeko. Eta orain arte ez baduzu ebird erabili edo erdaraz erabiltzen baduzu, badakizu: ebird euskaraz daukazu! Zatoz zu ere txoritara!

Halaxe da, bai! Orain dela egun batzuk aurkeztu da Euskadiko hegazti habiagileen atlasa, 2016-2020, EAEn kumatzen diren txori espezie guztien informazio xehe-xehea ematen duen liburutzarra. Lan handi bat, orain arte sekula egin barikoa eta erreferentziazko bihurtuko dena euskal txorizale guztiontzat.

Proiektua Aranzadi zientzia elkarteak sustatu eta koordinatu du, baina hainbat lagun eta elkarteren parte-hartze eta lankidetzarekin. Guztira 60 txorizalek baino gehiagok hartu dugu parte, landa-lana egiten eta espezieen fitxetako testuak idazten. Gipuzkoari dagokionez, Itsas Enara Ornitologia Elkarteko lagunak ibili gara beharleku honetan eta niri dagokidanez Eibar-Elgoibar-Etxebarri aldea izan da aztertu dudana, Arnoraino.

Egindako lanaren zailtasuna garbi geratzen da konturatzen garenean azkenengo atlasa duela ia 40 urte egin zela, oraingo honen zehaztasun mailakorik ez dela orain arte egin Euskal Herrian (eta inguruan ere gutxi), eta atlasa argitaratzeko 7 urteko lana behar izan dela. Makaleko lana, zehatza bezain zabala Aranzadik egin duena. Pozik bezain harro proiektu honetan gure ale txikia jartzeko aukera izan dugulako eta eskerrak eman hemendik partaide guztiei eta bereziki Aranzadiko lagunei (Juan, Maite eta Olatz), egindako bilketa eta azterketa izugarriarengatik!

Liburua urriaren 4an aurkeztu zen Txingudin eta ondoren EAEko hiru hiriburuetan ere aurkeztu da, lurralde bakoitzeko partaideok bertan ginelarik. Urriaren 17an izan ginen Itsas Enarako kideak Donostian. Atlasa liburu-dendetan eta online erosi daiteke.

Atlasaren Donostiako aurkezpenean, Itsas Enara Elkarteko kideok bertan. 2023ko urriaren 17an.

Euskadiko hegazti habiagileen atlasa, 7 urteko lana

EAEko hegaztien egoera biltzen zuen Atlas bakarra geneukan orain arte, 1985ean Jaurlaritzak ateratakoa eta garaiko metodologia eta baliabideekin egindako. Ondoren, Gipuzkoakoa ere atera genuen 2000. urtean, orduan ere hainbat lagunen parte-hartzearekin eta elkarlanean (Itsas Enara, Gipuzkoako Aldundia eta Aranzadi). Harrezkero, SEO elkarteak Espainiako atlasak ere atera ditu, baina landa-lan zabalagoarekin eta ikuspegi orokorragoarekin.

Oraingo atlas honen helburua izan da, hortaz, garai bateko datuak eguneratzea, horretarako landa-lan finagoa eginez eta atlas modernoek dituzten azterketa estatistikoak aplikatuz.

Atlasa 7 urteko lana izan da. 2016-2020 artean landa-lana egin zen, gure lurraldeko txoko guztietako hegazti-populazioen azterketa sakona eginez. 2021-2022 artean bulegoko lana etorri zen (azterketa estatistikoa, mapak sortzea eta fitxak idaztea). Amaitzeko, azken urtean zehar maketazio eta orrazketa lanetan aritu da Aranzadiko lantaldea.

Landa-laneko metodologiari dagokionez, orain arte sekula erabili ez den zorroztasuna bilatu da. Atlas gehienetan 10x10 km-ko laukietan banatzen da lurraldea (baita 50x50 km-ko laukietan ere) eta horixe da azterketaren oinarrizko eremua. Gure kasuan, 5x5 km-ko laukiak zehaztu ziren eta horien barruan 1x1 km-ko eremuak ere zehaztu ziren, are azterketa doiagoak egiteko. Metodologia zehatz bat adostu zen, parte-hartzaile guztiok jarraitu duguna, bilketa kualitatiboa eta kuantitatiboa egin ahal izateko eta, horrela, xehetasun handiz jaso ahal izan dugu gure lurraldean dauden hegaztien egoera, banaketa eta ugaritasuna. Esan dezakegu, une honetan EAEn ditugun txorien argazki nahiko zehatza atera dugula. Ez hori bakarrik: zer ez dakigun ere nabarmen utzi du lan honek!

Orotara 180 hegazti-espezieren datuak jaso dira, horien artean 175 espezie autoktono eta 5 exotiko. Espezie bakoitzaren kasuan bere egoera eta banaketa aztertu da eta kontserbaziorako neurri posibleak ere jaso dira. Gainera, 3 motatako mapak sortu dira, datu nahikoa zeukaten espezie guztietan: presentzia mapak, ugaritasun mapak (edo banaketa modelizatuarenak) eta joera historikoarena (oraingo datuak SEOren duela 20 urteko beste atlas batekin konparatuz). Bukatzeko, espezie gehienetan populazioaren estima bat ere egin da, gure lurralderako lehenengoz.

Lanak 192 ilustrazio eder ere biltzen ditu, Alex Mascarell artista katalanak eginak.

Jasotako datuak eta Atlasean bildutako informazio eta testuak erreferentzia nagusi izango dira hemendik aurrera, txorizaleontzat ez ezik, baita administrazioarentzat ere, zer daukagun jakiteko eta zer/nola babestu behar dugun irudikatzeko. Lan honek garbi utzi duen kontuetako bat da, esate baterako, landazabal, nekazal inguru eta landa-eremuei lotutako espezieen egoera okerrera doala nabarmen.

Espezie ugarienen artean, hauek dira gelaxka guztietan azaldu direnak eta ugaritasun handiena dutenak:

• Txolarre arrunta: 390.000 ale
• Txantxangorria: 330.000 ale
• Txepetxa: 290.000 ale
• Zozo arrunta: 280.000 ale
• Txinbo kaskabeltza: 280.000 ale

Laburbilduz, lan eder eta argigarri bat, hurrengo urteotan errenferentziazko bilakatuko dena euskal naturzale eta txorizale guztiontzat.

20 urte barruko hurrengo Atlaserako nire nahia? Euskal Herriko osokoa izatea, eta euskararen presentzia handiagoarekin. Eta orduan ere guk parte hartu ahal izatea! ;)