Eibartik

Oier Gorosabelek Mastodonen egindako komentarixo batek akordau eragin zestan erdi-ahaztuta neukan esamolde bat, gure aurrekuak sarri samar erabiltzen zebena: noaki.

Gure aitxitxak takian-potian erabiltzen zeban eta Eibartarren Ahotan proiektuan be jaso genduzen lekukotasun batzuk, esate baterako:

• Ha etxia, noaki noizko etxia dan haura, e! (Julian Etxeberria)
• Noaki zenbat denporan Paco Anitua eguardixetan nerekin etortzen zan barriketan. (Arnaldo Bolunburu)
• Beste hau... noaki zer dan! (Roberto Isasi)

Gaur egun "auskalo" (edo "batek daki") esango genduke, baina gure aitxitxa-amama eibartarrak no(r)aki be erabiltzen zeben horren ordez. Jatorriz, seguru asko, 'nork daki' izango zan, jakina, nahiz eta gure sasoirako hori jatorrixori galduta zeuan eta hiztunentzat berba beregaina zan hori noaki hori.

Inguruan galdezka hasi eta konturatu naiz noaki honen erabileria nahiko murritza dala. Ahotsak-eko datu-basian bilatuta, 4 lekukotasun agertu jakuz, danak Eibarkuak. Inguruan be seguru erabiltzen zana, baina ez dot topatu adibiderik (ezta lagunen artian galdetuta be). Eta denporan be, esan doten moduan, badirudi honezkero guztiz galdutako esamoldia dala. Nere inguruan inkesta txiki bat egin eta gure adinetik beherako gehixenendako ezezaguna da honezkero Eibarren.

Hementxe Ahotsakeko adibidiak, Julian Etxeberria (01:07), Arnaldo Bolunburu (02:40) eta Roberto Isasi (05:20). Zelako garrantzixa daken Eibartarren Ahotan eta Ahotsak moduko proiektuak eta ahozko corpus historikuak!

Egurrezko jarlekua, bizkarralde altuarekin eta erdian mahaiarena egiten duen ohol eraisgarriarekin. Horixe dugu zizeilua. Beheko suaren parean egoten zen eta tradizioz hierarkia adierazten zuen, etxeko jaunaren eserleku nagusia baitzen.

Ezagutzen diren gehienak XVI. eta XVII. mendekoak dira (XIX. mendera arte ekoitzi ziren arren). Han-hor irakurri dut Euskal Herriko altzaria dela. Ez dut uste, hala ere, Euskal Herrikoa bakarrik denik, Pirinioetako beste lurralde batzuetan ere erabili izan delako (cadira deritzote Aragoin, adibidez).

Ikusi dudan azkena Arabako Kuartangoko atari batean ikusi dugu asteburuan. Seguru asko Xixilua esango diote bertakoek, horrelaxe deitzen diotelako Araban zizeiluari, baita gaztelaniaz ere. Izan ere, euskalkiaren arabera hainbat aldaera ditu altzari honek.

• zizeilu, zizailu, zizilu, zizilo (G, GN, BN)
• zuzulu, züzülü, xuxula (Z, BN, Er.)
• txisailu, txiselu, txixilu, txitxelu, txitxilu, xixilu (B, A).

Itxura denez, latinezko 'subsellium' (banko baxua) hitzetik datoz horiek guztiak, Zizeilu zein bere aldaera oro. Zizeiluen inguruko info zabala Wikipedian: https://eu.wikipedia.org/wiki/Zizeilu.

Xixilua Araban.

Xixilua Araban.

Espainiako SEO elkarteak koordinatuta egiten da urtero SACIN programa (Seguimiento de aves comunes en invierno). Udako bere parekide den SACRE programak bezala, hegazti ohikoenen jarraipena egin eta epe ertain-luzeko joerak aztertzeko diseinatuta dago eta txorizaleon parte-hartzearekin burutzen da.

Nire kasuan, Eibarko hegaztien jarraipena egiten dut duela 10 urte ingurutik programa bietan, SACINen neguan eta SACREn udan. Pandemia eta osasun-kontuak tarteko, SACINen ezin izan dut behaketarik egin azken urteotan, baina aurten berriro itzuli naiz mendira, ohiko den metodologia, trantsektu eta kontaketetara.

Metodologia erraza du SACINek (programan parte hartzen hasi nintzenean azaldu nuen gutxi gora-behera): neguan zehar 2 irteera egin behar dituzu, abendutik otsailera bitartean, aurrez zehaztutako ibilbide zehatz batean zehar eta ikusten dituzun hegazti guztiak apuntatu (15 minutuko eta 500 metroko 8 trantsektotan). Nire urteroko ibilbidea Sautsin hasten da, Aasua errekan barrena Mandiola aldera igotzen da, handik Santa Kurutz eta Usartzara, eta Kalamuan amaitzen da.

Aurtengo datuetan ez da egon ezusteko berezirik (ikus aurrekoak, 2015, 2016, 2017, 2018). Ez da hori helburua ere, unean uneko aldaketak aztertzearena, milaka behatzaileren datu historikoak bildu eta epe luzeko joerak aztertzea baizik.

Urteroko zenbaki eta espezieak aurten ere. Bi orduko eta 4 kilometroko ibilbide horretan, gutxi gora-behera 35 espezie eta 300 txori behatzen ditut urtero Eibarren. Ohikoenak, aurten ere urtero legez, kaskabeltz handiak, txantxangorriak, zozoak, belabeltzak, hormatxoriak eta txontak. Agertu ez direnak, besteak beste, birigarroa, okil handia, haitz-enara eta txioa, espezie arruntak direnak gure herrian, baina behaketa honetan azaldu ez zaizkidanak.

Aurtengo nobedadea miru gorriak eta ahate musketaduna izan dira. Lehenengoa ohikoa da Gipuzkoan, baina ez horrenbeste Eibarren eta neguan; bigarrena espezie exotiko inbaditzailea da, amerikarra sortzez, baina Euskal Herrian gero eta ohikoagoa. Aurten kontatu ditut lehenengo SACIN programarako.

Txorizalea bazara, SACIN eta SACRE bezalako zientzia hiritarreko programak izan daitezke zure zaletasuna bideratzeko aukeretako bat. Edo Aranzadiren Zapelatz programa, bestela. Naturaz gozatzen duzun bitartean, zientziarentzat eta hegaztien ezagutzarentzat interesgarriak diren datuak bildu ditzakezu. Zure behaketak eBird eta Ornitho bezalako webguneetan txertatzeak ere garrantzi berezia dauka, eta euskaraz dituzu biak!

Duela hilabete batzuetako berria da, baina agenda estuak atzeratu egin du albistea blog honetara ekartzea. Baina bai, uste dut hala ere merezi duela lan honi oihartzuna ematea, tresna bikaina delako eBird plataforma eta euskal txorizaleontzat albiste pozgarria delako.

Ornitologoek hainbat plataforma eta APP ditugu gure esku txori-behaketak gordetzeko eta partekatzeko. Horien artean eBird da mundu mailan erabilienetako bat, dela webgunearen bidez (www.ebird.org) zein APParen bidez (eBird APP). Bada, eBird-en plataforma osoa (APPa eta weba) euskaraz erabiltzeko aukera daukagu hemendik aurrera, Itsas Enara Elkarteko kideok koordinatu eta burututako lanari esker.

Weba eta APPa euskaratzeaz gain, Espainiako SEOrekin elkarlanean, Europako hegaztien euskarazko izendegia ere txertatu dugu eBird-en. Hori ere albiste garrantzitsua da euskaldunontzat, txorien euskarazko izen arruntak estandarizatzeko eta zabaltzeko tresna garrantzitsua izan daitekeelako eBird bezalako plataforma bat. Oraindik ere baditugu hutsune gutxi batzuk, euskarazko izen estandarizaturik ez daukaten espezie gutxi batzuekin, baina ea epe laburrera arlo honetan ere urratsak ematen ditugu. Euskal Batzorde Ornitologikoaren baitan horretan ari gara lanean azkenaldian (eta espero dut epe laburrera albiste berriak izatea gai horri buruz).

eBird plataforma euskaratzeko ahalegina eBird erakundearen beraren ekimenaren ondorio ere bada, plataforma ahalik eta hizkuntza gehienetara itzultzeko asmoa baitaukate. Orain arte 11 hizkuntzatan erabili zitekeen eBird (besteak beste, ingelesa, gaztelania, portugesa, italiera...) eta azken eguneraketarekin beste bi hizkuntza gehitu dira, txekiera eta euskara. Eleaniztasun-ekimen horren barruan, munduko 12. hizkuntza izan da, beraz, euskara. Albiste ona, euskal txorizaleontzat ez ezik, baita euskararentzat ere.

Hegazti-behaketak gordetzeko eta partekatzeko plataformen garrantzia

Gero eta gehiago dira txorizaleok gure behaketak jaso eta argitaratzeko erabilgarri ditugun tresnak. Besteak beste, Ornitho.eus daukagu Euskal Autonomia Erkidegorako, Ornitho-navarra Nafarroako behaketak sartzeko, Faune-Aquitaine Iparralderako, Observation.org hegazti zein beste animalia batzuen mundu mailako datuak sartzeko edo Reservoirbirds hegaztien ezohiko behaketen jarraipena egiteko. Guztien artean, ziurrenik eBird.org da mundu mailan arrakasta handiena daukan plataforma.

Edozein plataforma erabiltzen dugula ere, oso garrantzitsua da txorizaleok ikusten ditugun hegaztien behaketak horrelako tresna baten bidez jaso eta partekatzea. Izan ere, plataforma hauetan biltzen diren milaka eta milaka erregistroei esker, hegaztien populazioen jarraipena egiteko aukera paregabea eskaintzen diegu zientzilariei, populazioen dinamika aztertzeko, migrazioak ulertzeko, aldaketa klimatikoaren eragina neurtzeko eta, azken batean, hegaztien kontserbaziorako beharrezko diren neurriak hartzeko.

Txorizale bazara eta tarteka-marteka hegaztiak behatzera irteten bazera, zure maila eta maiztasuna edozein delarik, Itsasenaratik animatu egiten zaitugu ikusi dituzun espezien datuak horrelako plataforma batera igotzera. Guztion onerako izango baita.

eBird-i dagokionez, Cornell Unibertsitate estatubatuarrak garatutako tresna da. Doakoa da eta mundu osoan dago erabilgarri, gorago esan bezala, 13 hizkuntzatan. eBird-i esker, ikusi ditugun hegaztien zerrendak gorde ditzakegu gure datu-basean eta mundu osoarekin partekatu.

Plataforma honen onura bi mailatan neurtu daiteke, hartara: batetik, gutako bakoitzari gure behaketan estatistikak eta jarraipen historiko zehatza egiteko aukera ematen digu, oso modu erraz eta eraginkorrean; bestalde, gorago esan bezala, txorizale guztion artean jasotako milioika datuei esker, ikerketa zientifikoetarako zein kontserbazio proiektuetarako ezinbesteko diren datuak metatzea lortzen dugu. Zientzia hiritarraren garrantzia inon baino gardenago bistaratzen da eBird eta antzeko plataformen balioa aztertzen dugunean.

Aurten 19 urte beteko ditu gure EibarOrg honetako blog komunitateak, badira batzuk! Eta bizirik gaude: azken urtean beste 382 artikulu idatzi ditugu denon artean. Baina asko dira ala gutxi? Eta oraindik irakurtzen ditu inork gure postak?

2022. urteko estatistika orokorrak EibarORG webgunean

Hasteko, EibarOrg webguneak azken urtean izan dituen estatistiken laburpen xume bat egiteko aprobetxatuko dut:

• 31.166 bisitari izan ditugu; eta 44.461 bisitaldi. Gure serie historiko osoko daturik kaxkarrena izan da.
• Hala ere, guztira 84.404 orrialde ikusi dira.
• Bisitaldi bakoitzean 1,90 orrialde ikusi ditu batez besteko bisitari horrek eta 1:38 minutu igaro ditu gure artikuluak irakurtzen (ez da datu txarregia ere).
• Bisitaldien %55 mugikorretik etorri dira eta %45 PCtik. Mugikorreko bisitek etengabe jarraitzen dute gorantz, baina oraindik nahiko baxua da %55 hori inguruko beste webgune eta hedabide batzuekin alderatuta.
• Bisitarien %24ak bere nabigatzailea euskaraz dauka konfiguratuta. Oso gutxi, ezta? Eta, hala ere, iaztik 4 puntu igo da (%20 > %24) eta, gainera, inguruko beste webgune batzuetako estatistikak ezagututa, gurea oso datu ona da. Komunitate honetako irakurleen profila islatzen du, nolabait: euskaldun aktiboa eta teknofilo samarra. Guztioi mezua: konfiguratu zuek gailuak euskaraz, gure hizkuntzarentzat hain da garrantzitsua eta! 
• Bisiten %44 Google bidez heltzen dira gurera. %34 zuzenean eta %15 sare sozialetatik (horietako %74 Twitterretik eta %23 Facebooketik).

Artikuluei dagokionez

Idatzitako edukiari dagokionez, esan bezala, guztira 382 artikulu idatzi ditugu guztion artean (une honetan aktibo gauden 15-16 blogarion artean). Blog komunitatea sortu genuenetik 14.000 artikulu baino gehiago izan dira, ia-ia.ia denak euskaraz.

Aurten idatzitako artikulu horien artean, irakurraldi gehien izan dituzten bost artikuluak hauexek dira:

• Lur lauaren teoria (Arregi)
• Zer du Idoia Mendiak Beatriz Artolazabalen aurka (Zapiain)
• Ernesto Fernandez gure anaia, 1955-2022 (Luistxo)
• "Visite Azcoitia de la mano de Urola Turismoa" (Luistxo)
• Beaskokalea: galtzeko bidian dagon toponimua (Gorosabel)

Blogari bakoitzak guztira jasotako bisitariei dagokionez, hauexek dira lehenengo bostak (parentesi artean blog bakoitzak izan dituen bisitaldiak):

• Amatino (17132)
• Eibartik - Asier Sarasua (10549)
• Ortozik - Asier Arregi (6188)
• Markos Zapiain (6636)
• Teknosexua - Gari Araolaza (5699)

Eta nire blogean?

Nire blogari dagokionez, 2022an 25 post idatzi ditut, hilean pare bat, batez beste. Kontuan izanda 2004an ireki nuenetik 750 artikulu idatzi ditudala, garbi dago beste urte batzuetako ekoizpenetik behera egon naizela, baina tira, hain alper ere ez naiz ibili.

Idatzitako artikuluen artean hauek dira irakurle gehien izan dituztenak (ozta-ozta 100 irakurleak gaindituta):

• Ardurabakuen aeroplanua, 1929ko aratustiak (180)
• Eibarko sozialistek jasotako Tomas meabe aterpetxea, Kalamuan (157)
• Kromletx edo mairu-baratzeen adibide eder bi: Oieleku (Gipuzkoa) eta Ilarrita-Okabeko (Nafarroa Beherea) harrespilak (152)
• "Miñan" (Susa, 2019), Ibrahima Baldek ahoz idatzia eta Amests Arzallusek eskuz idatzia (137)
• Arrajolatik Sosolarako harbidea, delicatessen bat (116)

Horiekin batera, aurreko urteetan idatzitako beste 5 postek ere jaso dituzte 100 irakurle baino gehiago:

• Tardigradoak, uretako hartz geldo txikiak (409)
• Euskal literatura klasiko ezinbestekoa (156)
• Anfibioen metamorfosia: zapaburutik igelera (123)
• Euskal Herriko txori batzuen kantuak eta izenak #TxoriaTxio traolarekin (119)
• Ehun mendian lehiaketa (106)

Hori da nire blogeko artikuluen muga gaur egun: 100-200 irakurle asko jota. Asko? Gutxi? Tira, hurrengo puntuan saiatuko naiz galdera horiei erantzuten.

Blogak gainbehera? Idazten dugu? Irakurtzen gaituzte?

Susmoa dut blogean idazten genuenak oihartzun handiago zuela orain 8-10 urte.  Esango nuke normala zela gure blog komunitateko post batzuek 300-400 irakurle lortzea eta batzuetan baita gehiago ere. Artikuluek izaten zituzten erantzunak ere gehiago izan ohi ziren; eta sare sozialetan zuten oihartzuna ere bai.

Estatistika orokorrak ere argigarriak dira*. Hemen duzue EibarOrg blog komunitateak 2008az geroztik izan duen trafikoa (bisitariak, bisitaldiak eta irakurritako orrialdeak).

Orain dela 15 urteko irakurleen eta trafikoaren laurdena daukagu gaur egun. Datu horiek begiratuta, normala da sarri entzun ohi duguna: blogak gainbehera daude eta ez ditu inork irakurtzen. Baina horrela da? Ba, ez horrenbeste, nik uste.

Hurrengo grafika honetan adierazten da 15 urteotan idatzi ditugun artikuluen kopurua (urdinez), artikulu bakoitzak jasotako batez besteko irakurle kopurua (gorriz) eta bisitari bakoitzak batez beste irakurri dituen orrialdeak (horiz).

Ekoizpena izugarri jaitsi da: orain dela 15 urte idazten genuenaren laurdena idazten dugu gaur egun. Baina proportzioan, post horien oihartzuna ez da horrenbeste jaitsi, Artikulu bakoitzak batez beste jasotzen duen irakurle-kopurua eta irakurle bakoitzak irakurtzen duen orrialde-kopurua ez da larregi aldatu (pixkat jaitsi arren). Egia da azken 2 parametro horietan eduki guztiak eragiten duela (19 urteko produkzio osoak eta ez bakarrik azken urtekoak), baina oro har esango nuke estatistika orokorrak pixkat bere neurrira eramaten dituela. Gorago esan dudan moduan, egia da une honetan ez daukagula orain dela 8-10 urteko irakurle kopurua, baina esango nuke neurri handi batean gure ekoizpena dela jaitsi dena, eta ez horrenbeste artikuluen oihartzuna.

Hortaz, egia da blog komunitate honek jasotzen duen trafikoa izugarri jaitsi dela eta komunitate honetako blogariok askoz gutxiago idazten dugula (gutxiago ere bagara). Baina, hala ere, gure inpresioa beste bat izan arren, gure artikuluen eragina ez da horrenbeste jaitsi duela 10-15 urtekoarekin alderatuta.

Hartara, segi beste 20 urtez, lagunok!

* 2004 eta 2005eko estatistikarik ez dugu EibarOrg-en eta 2006-2007ko datuek ez dirudite oso fidagarriak; azpiegitura teknikoa ere beste bat zen. Hori dela eta, 2008-2022 tartea hartu dut, datu sendo eta konparagarriak direlako.

Urte berezi samarra izan da joan berri den 2022. urtea hainbat arrazoigatik, baina tira, zaletasunentzat beti dago tartetxo bat eta, oso modu aktiboan ez bada ere, iazkoan ere gustura ibili gara txoritan.

Oraingoan oso urrun joan barik, Euskal Herritik ia ez garelako irten (eta ia Gipuzkoa-Arabatik ere ez), are gutxiago behaketa-zerrendak potolatzen dituzten txoritoki interesgarrietara bidaiatu (Doñana, Deltebre, Villafafila, Le Teich...), eta argazkirik ere ia ez dut atera.

Ondorioz, zerrenda orokorrak ohikoak baino pixkat beherago geratu dira, baina Euskal Herri mailakoak nahiko txukun (normalean gurea ikusten ditudanak baino gehixeago, egia esateko). Bertatik bertarako txoriketa, azken batean, tokiko ornitologia; han edo hemen antzera gozatzen dugulako zaletasun honekin.

• Guztira, urtean zehar: 199 espezie eta 21.267 txori identifikatu ditut.
• Euskal Herrian: 176 sp.
• Gipuzkoan: 145 sp.
• Araban: 120 sp.
• Bizkaian: 82 sp.
• Iparraldean: 77 sp.
• Nafarroa Garaian: 67 sp.

Horra, beraz, iaz ikusitako hegaztien laburpen-zerrenda, azken urteotako ohiturari jarraituz (2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020 eta 2021). 

Audouin kaioa (Ichthyaetus-audouinii), Ibizan.

Ornithomedia webguneak argitaratu du albistea: Euskal Herrian sekula ikusi gabeko espezie bat agertu da Gabon hauetan Getarian (Lapurdi), Afrikar jatorriko amiltxori txiki bat da, Ixobrychus sturmii espeziekoa. Urtarrilaren 1ean, Urteberri egunean, auto batek jota batu zuten Getariako erdigunean. Handik faunaren babeserako Hegalaldia etxera eraman zuten, osatze aldera, baina itxura ona zuen arren (pisu egokia eta arazo larririk ez), biharamunean hil zen, zoritxarrez.

Ixobrychus sturmii koartzen taldeko amiltxori bat da, Euskal Herriko amiltxori txikiaren lehengusua eta bere generoko txikiena. Kolorez iluna da, azpialde argiagoarekin eta Sahara hegoaldeko hezeguneetan bizi da, Afrikako lurralde tropikaletan. Bere bazka nagusia uretan aurkitzen dituen anfibioak, arrainak eta ornogabeak dira. Hegazti migratzailea da eta tarteka ikusi izan dira ale gazteak euren lurraldeetatik kanpo (batez ere Kanaria Uharteetan), baina Afrika iparraldean erabat ezohikoa da eta Europan are gehiago (esku batekin konta daitezke Europan behatutako aleak).

Eta orain Euskal Herrian agertu da, aurrenekoz, ezbehar baten ondorioz. Izan ere, ezohiko behaketa hauek oso deigarri dira txorizaleontzat, baina ezbeharra dago horien atzean, ia beti: ezohiko baldintzak, hegaztiarentzat egoera estresagarria, noraeza, ezbeharra eta, gehienetan, heriotza.

Bestalde, izenaren "arazoa" ere utzi digu orain bisitariak. Euskarazko zein izen arrunt ipiniko diogu? Amiltxori iluna, amiltxori txiki iluna, Sturm amiltxoria... heldu beharko diogu gaiari! ;)

Afrika tropikaletik Euskal Herrira, zelan eta zergatik?

Horrelakoetan beti geratzen da zalantza txikiren bat, ea norbaiten lorategiren batetik ihes egindakoa izango ote den, baina kasu honetan ia erabat baztertu daiteke hori. Besteak beste, espezie hau etxean haztea oso zaila delako, erabat ezohikoa delako bilduma pribatuetan eta, gainera, ez zeukalako inolako marka edo eraztunik.

Orduan, zelan eta zergatik heldu da Afrikako hegazti tropikal hau Euskal Herrira? Tira, ezin ziur jakin, baina seguru asko azken asteotan Europan izan ditugun tenperatura erabat ezohiko eta tropikalekin egon daiteke lotuta. Inoizko Gabonik beroenak izan baditugu gurean, Afrikatik iritsi zaizkigun haizeen eraginez izan da, hainbat astez oso gogor joten ibili direnak, hemen ez ezik, baita Afrikan ere. Ez litzateke harritzekoa haize horiek bultzatu eta ekarri izana amiltxori tropikal hau gurera, berak nahiezta.

Batez ere, amiltxori honen historia ez delako azken egunotako ezohiko albiste bakarra. Afrikako beste 2 hegazti oso arraro ere heldu dira Kantauriko itsas ertzera, Galiziara hain zuzen ere, Allen uroilo bat (Porphyrio alleni) eta oilanda ipurgorri bat (Porzana marginalis) eta, hiru kasuak berdin-berdinak ez diren arren, bai dira oso antzekoak: uretako 3 espezie tropikal eta afrikar, Europan erabat-erabat ezohikoak direnak eta hego haize gogorren ostean Kantauri itsasoan agertu direnak. Hirurak hil dira, ezohiko behaketa hauen atzean ohiko den historia errepikatuz: hegaztiarentzat egoera estresagarria, ezbeharra eta, gehienetan, heriotza.

Hegazti hau Euskal Herrian ikustea, beraz, demaseko albistea da, ia-ia pinguino bat ikustea bestekoa. Esango nuke azken urteotan gure lurraldean behatu den espezierik harrigarriena izan daitekeela amiltxori txiki hau, nahiz eta Lapurdin aurkitu izanak asko ixildu duen albistetzarra. Urdaibain edo Txingudin azaldu izan balitz sutan leudeke hemengo txoriburuen whatsapp talde eta blogak, baina badakizue, "beste" Getaria hori hain dago urrun batzuen herritik...

Getarian aurkitu zuten amiltxori afrikarra, Ixobrychus sturmii, Uztaritzeko Hegalaldia etxean sendatzen saiatu zirenean. Argazkia: Ornithomedia.

Urteroko errituala jarraituz, hementxe azkenengo 12 hilabeteetan irakurritako liburuen zerrenda. Esango nuke aurtengo uzta gehienbat komikiek salbatu dutela (Sally Heathcote, Los ignorantes, Hierba...); eta hegaztien zein bidaien inguruko hiruzpalau liburuk (Owls of the Eastern Ice, A parrot without a name, La gran migracion...).

Azkenaldiko gurpilean sartuta, aurten ere gutxitxo irakurri dut eta blogean ere liburuetaz gutxitxo idatzi, baina tira, hementxe hamairugarrengoz, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020 eta 2021eko zerrenden ostean.

John O'Neill eta Ted Parker munduko ornitologorik ezagunenetakoak dira, besteak beste hainbat espezie berri aurkitu dituztenak Hego Ameriketako oihanetan 1955-1990 bitartean. Liburu honek euren zaletasun obsesioa erakutsiko digu eta tropikoetan lan egiteak dituen zailtasunak aurkeztuko, hiruzpalau espezidiotan gertatutako abenturak azalduz. Blogean lerro batzuk.

Hamabost zauri, Karmele Jaio (Elkar, 2004)

El año de la muerte de Ricardo Reis, Jose Saramago (1984)

Auto-stopeko ipuinak, Pako Aristi (Erein, 1999)

***Pastoral americana, Phillip Roth (1997)

Tibet's Hidden Wilderness, George B. Schaller (1997)

Fellini en Roma, Tyto alba (Astiberri, 2017)

Eibarko Mandiolaballean daude Arrajola eta Sosola baserriak, elkarren parean, Urkotik behera datorren erreka-zuloak banatuta.

Ba, nonork, nonoiz, harlozaz ('harlauzaz') estalitako harbidea egitea erabaki zuen, baserri bien arteko igarobidea errazteko. Nonork eta nonoiz, ez dagoelako oso garbi noiz egindakoa den (Sosola eta Arrajola baserrietako arbasoek, itxura denez). Garbi dagoena da niretzat Eibarko leku politenetakoa dela 80 metro eskas dituen harbide hau, Urko magalean sortzen den baso mixto eta artadiaren azpian, Abontza ('Abauntzaga') errekaren ainubean.

Inguru pikar eta aldapatsua izanik, lehenengo muga ederra eraiki zuten, aldatsari koska bat jan eta lurrari eusteko. Eta, ondoren, harlauzaz estali zuten, seguru asko bide bazterrean bertan dagoen harrobi txiki batetik ateratako lehengaiarekin. Ez dira harri-xafla bereziki zabal eta zainduak, baina bai gizaldien joan-etorriari aurre egiteko adinakoak, XXI. gizaldira arte iraun eta, gaur egun ere, pasabide eta gozaleku ederra gordez mendizalearendako eta baita inguruko baserri-lanetarako ere. Delicatessen bat!

Eibarko ondarean zer zaindua baldin badago, honetxek beharko luke lehentasunetako bat.

..................................................................

Eranskina (2022-12-28): erantzunetan jasotako iruzkin bat ekarriko dut hona (pixkat egokituta), informazio osagarri oso interesgarria ematen du eta: "Sosolari ere mesede, baina batez ere Arrajolako ortu handiek premiazko zuten ira garraiatzeko egina izan daiteke. Izan ere, Arrajolak ira-tokia Lindariko hegian dauka eta haraino igotzeko Intsausti izeneko amildegia igaro behar zuten, mugaz eta harlozaz baino gandi ezin zitekeena. Garaia zehaztekotan, artoaren etorrerarekin bateratsu egindakoa izan liteke. Horrek emango lieke nahikoa indar horrelako lanetan jarduteko. Eibarko populazio eta tailerretako langileen janari eskaera gero eta handiagoak baratzaren emankortasuna ziurtatzea eskatzen zuen ongarri on eta ugariaren bitartez".

Sosola baserriko Enrike Gisasolak ere aipatu izan du harbide hau bere blogean, hemen eta hemen, esate baterako.

..................................................................

Euskal Herrian makinatxo bat baseliza aipagarri ditugu eta horien artean sartu dezakegu Kontrastako Elizmendiko Andra Mari, Harana udalerrian (Araba) aurkituko dugun XI. mendeko baseliza erromanikoa.

Eliza bera polita da eta egoera onean dago. Gainera, Harana ibar zoragarrian dago kokatuta, Lokiz eta Iturrieta mendilerroen magalean. Baina Elizmendiko Andra Mariaren baseliza honen konturik aipagarriena bere hormetan aurkituko dugu, ezen II. mendeko hilarri erromatarrak ikusiko ditugu, euren idatzi eta apaingarriekin.

X-XI. gizaldietan, baseliza eraiki zutenean, inguruko nekropoli erromatar batetik ekarri zituzten hainbat harri elizaren hormak eraikitzeko, tartean 20 hilarri inguru, eta hantxe ikus ditzakegu oraindik ere, 1000 urte geroago. Nekropolia, ostera, ez dute oraingoz aurkitu.

Hauexek dira hilarri horietan dauden testuen transkripzio proposamenetako batzuk:

Turaesamus Cantabri filius annorum L hic situs est.
Hemen datza Turaesamun, Cantaber-en semea, berrogeita hamar urtekoa.

Minicius Florus annorum LXX hix situs est. [a]anica Flori ancilla annorum V hic sita est.
Hemen datza Minicius Florus, hirurogeita hamar urtekoa. Hemen datz []anica, Florus-en esklaboa, bost urtekoa.

Hilarrietako bat. Testuak dio: Minicius Florus annorum LXX hix situs est (Hemen datza Minicius Florus, hirurogeita hamar urtekoa).

Kontrastako Elizmendiko baselizan 20 hilarri aurkituko ditugu.

Beste hilarrietako bat.

Hilarriak non dauden azaltzen duen planoa, elizpean bertan dagoen paneletik hartuta. Horietako batzuk oso nabarmenak dira gutako edonorentzat; beste batzuk ikusteko aditu izan beharra da, edota oso bista zorrotza.

Elizmendiko Andra Mari, Lokiz eta Iturrieta mendilerroen artean.

Elizmendiko Andra Mari.

Elizmendiko Andra Mari eliza (Kontrasta, Harana, Araba)

Ondorengo testua baseliza alboko paneletik kopiatu dut (moldaketarik gabe).

Hilarri edo estelak abside erdizirkularrean, eraikinaren alderik zaharrenean, aurki ditzakegu, eta baita nabean ere, Erdi Aroaren ondoren berreraiki zen zatian. Hilarrietako asko apurturik daude eta ez daude egoera onean, aire zabalean baitaude eta hormen behealdean.

Batzuk idazkunak dituzten zatiak besterik ez dira;  beste batzuetan, aldiz, apaingarriak ere badituzte. Apaingarrien artean aurki ditzakegu, batez ere, mahatsondo hostoak eta zurtoinak (Arabako ekialdean eta Nafarroa mendebaldean ohikoak) eta disko erradiatuak. Horiez gain, gizaki figurak, ilgorak eta arku multzoak ere ikus ditzakegu.

Elizmendiko estelak bezalaxe, Araban aurkitutako idazkun aztarna gehienak hiletekin loturik daude. Zenbait formula diren arren, normalean, hildakoaren izena eta adina duen epitafioa izaten dute, eta batzuetan idazkuna eskaini zion pertsonaren izena eta zuten harremana ere jartzen zuten. K. o, II mendetik aurrera, Manés direlakoei, heriotzaren jainko erromatarrei egindako aipamenak ere agertzen dira D.M. siglak erabilita.

Abiside erromatarrean borobil formako hamar harburu daude. Horietako seik apaingarri geometrikoak dituzte, eta batzuk hilarri erromatarretan agertzen diren elementuak. Horiez gain, badira gurutziltzatu bat eta animalia bat, ziur asko otso bat, Erdi Arokoak.

Elizaren barrualdean XVIII. mendeko erretaula barrokoa dago, buruan Andra Mari baten XVI. mendeko tailua duena. Alboetako erretaulak San Adrianen eta San Juanen omenezkoak dira, eta biak zeuden gaur egun jada ez diren baselizetan.

Kontrasta hiribildu txikia, Harana udalerrian (Araba)