Eibartik

Joan zan asteburuan ekitaldi eder batian parte hartzeko aukeria euki neban. Eibarko Baso Biziak elkarteak antolatuta (ez dauke webgunerik, baina bai Twitter, Facebook eta Youtube kontua), txorixentzat habixa artifizialak ipini genduzen Gorosta eta Mandiola inguruan.

45 lagun inguru alkartu giñan Urkuzuan eta, Aasua errekatik gora, Santa Kurutzeraino igo giñan, bidian 12 habixa ipinitta. Politta izan zan.

Ekitaldixan parte hartzera gonbidatu ninduen, habixak ipini ahala Eibarko txorixen inguruan historixak eta pasartiak kontatzeko. Zer txori ikusten diran Eibarren, nun eta noiz agertzen diran, bidian entzundako hegaztixak zeintzuk ziran...

Ez zan urteera ornitologiko bat, berez (talde haundiegixa, sasoia bez onena...); asmua ez zan txori asko ikustia eta horretan zentratzia, txorizaletasunari buruzko oinarrizko datu gitxi batzuk emotia baizik. Horretan saiatu nintzan, nere zaletasuna bestieri transmititzen. Halan da be, 20 bat espezie ikusi eta entzun ahal izan genduzen (eBird plataforman ikusgai), eta hurrengo batian urteera espezifikuagua eitteko gogoz geldittu giñan (edo ni, behintzat!).

Eskerrik asko Oregiri, Manexi eta Baso Biziak elkarteko guztieri euren laguntziagaittik eta ekitaldi honetan parte hartzeko aukeria emotiarren.

Hementxe argazki gitxi batzuk.

Santakurutzen, habixia txingilizka ipintzen.

Bidian azalpen gitxi batzuk emoten.

Auzuan ipini genduzen habixa-kutxak.

Zozo-habixia be topatu genduan, Manexek ezagutzen zeban pago zahar batian.

Ume talde zabala etorri zan, batzuk ikasteko oso gogotsu.

Taldia Santa Kurutzera heltzen. Azkenengo laupabost habixak bertan ipini genduzen.

Santa Kurutzen.

Indalecio Ojangurenen funtsian (GureGipuzkoa, CC-by-sa lizentziapean) topatu nittuan hurrengo argazkixak (Eibartarren Ahotan proiektuan be jaso genduan kopixaren bat). "Tomas Meabe" aterpetxian inauguraziñua da, Kalamuako maldan.

Lehenago be txabola moduko bat euki zeben sozialistak inguru horretan, baina Errepublika sasoian harrizko ganorazko aterpetxe bat jasotzia erabagi zeben. 1934ko uztailan 29an inauguratu zeben, "La Romeral" bandian musikiakin eta pelota-partiduakin.

Jendetzia ikusten da erretratuetan; andrazko askotxo, gainera, orduan sasoirako. Aterpetxe ederra zan, pisu bikua, terraza zabala, frontoia etxostian. Lotarako katriak ipintzen zittuen (norberak beria eruanda) eta fonografua be bazeguan, dantzarako.

Asteburuetan jende asko alkartzen zan bertan, bai egun pasan, bai zapatu arratsaldian igo eta domekara arte bertan lotan.

Eibartarren Ahotan proiektuan makinatxo bat argazki eta erreferentzia jaso genduzen aterpetxe honen inguruan. Esate baterako, Gloria Lizundian hurrengo hau:

Kalamuako lautik Kalamuako tontorrera bittartian, gorutz igotzen hasi eta ezkerretara zeguan, Eibarren baino Markinako lurretan (oso oker ez banago). Eta Tomas Meabe sozialista historikuan izena ipini zetsen, Eibarko sozialistentzat garrantzi haundiko pertsonajia. Indalecio Prieto eta Toribio Etxeberrian laguna zan Meabe; Bilbotarra, baina Eibarren bizi izan zana (eta andria be eibartarra zekan). XX. gizaldi hasiera haretako Eibarko sozialistentzat erreferentzia nagusi bihurtu zan, duda barik.

1934ko urriko iraultzan kalte haundixak izan zittuan aterpetxiorrek, baina hurrengo hilabetietan konpondu egin zeben. Ostera, 1936-1937 bittartian gerrako frentia bertan egon zan eta eraikina txiki-txiki eginda geldittu zan, behia jota. Behin Francok gerria irabazitta, ez zan berreraiki, bistan da. Urte batzuk geruago Klub Deportibuak beste batzuk jaso zittuan Kalamuan (pare bat pixkat beherago, beste bat Kalamuako Parlamentuan), baina askoz txikixaguak dira.

Gure gaztaruan oindiokan hormak ikusten genduzen, erdi-tente, gaztion jolasleku. Gaur egun iradixak jan dittu azkenengo hondarrak. Arbola ihar batek eta huntzak jandako horma zati batek gogoratzen deskue sasoi bateko aterpetxia (erretratuetan ikusten da horma zatixa, huntzak jantzitta, eta bere alboko zuhaitz enbor zaharra.

Iratiko bazter zabaletan hoinez ebilte ederrik egiteko parada badükezü, bortü gorenen ikusmenaz begiak bazkatzez, Xiberoa bai Baxenabarreko bazterrak eta Orhi altzoan den Larraineko herriari gainetik mirestez, Europako bagadoi handiaren xendak gozatzez...

Horrelaxe dio Bagargiak lepoan dauden Iratiko Txaletetan jaso genuen turismo-orriak, Zuberoako administrazioak argitaratuak. Izan ere, leku paregabea da Irati, bere zabaltasunean, oihan, tontor eta erreka. Jente saldo animaletako turismatik kanpo baratü da Irati. Hala, eüskal bortüez üngüratürik, egonaldi aberasgarria gozatüren düzü. Adibidez, Harsüdürra mendilerro txiki, samur eta atsegina, ezinagoko ikusmen ederrak eskentzen dütüena.

Iratiko etxoletan asteburua pasa genuela aprobetxatuta, ibilaldi zoragarri hau egin genuen Harsüdürra mendilerroan barrena, Zuberoa eta Nafarroa Beherea artean, 9 km guztira: Iratiko etxolatik bertatik irten, Iratzabaletako lepotik igaro eta handik gora Harsüdürra mendilerroko 5 tontorrak josi genituen erreskadan: mendilerroari izena ematen dion Harsüdürra bera (*Eskaleramendi) (1.477 m), Arthanolatze (1.531 m), Xardeka (1.440 m), Ataramatze (1.370 m) eta Mendibeltz (1.411 m). Handik behera egin genuen, zuzenean Etxola izeneko taberna ondoko aparkalekura (kotxe bat bertan laga genuen goizean, gero itzulera kotxez egiteko).

Ibilbide erraz, atsegin eta ederra; erabat gomendagarria, adibidez familian eta gaztetxoekin egiteko (mendizale arituentzat laburra, agian).

* Inguru honetako toponimia ez dakit erabat estandarizatuta dagoen. Sardeka/Xardeka/Txardeka, Mendibel/Mendibeltz, Eskalera/Eskaleramendi/Harsüdürra... formak aurkitu ditut han eta hemen. Egokiena edo onartuena iruditu zaidana erabili dut. Allande Socarrosek utzi zigun argibideren bat, zorionez (Jonmikel Intsaustik helarazi dit). Mila esker.

Ibilbidearen mapa, Bagargiak lepoan dauden Iratiko etxoletatik irten (eskuinaldean) eta tontorrez tontor Etxola tabernaraino (ezkerrean). 9 km inguru dira guztira. Itzulerako bidea kotxez egin genuen guk, goizean auto bat Etxola taberna ondoan utzita.

Iratiko etxolen albotik irteten da ibilbidea, Iratzabaletako lepotik igarota.

Iratzabaletako lepoa, ibilbidearen hasiera.

Hasiera-hasieratik ikuspegi ederra begien aurrean: Arlas, Auñamendi, Hiru Erregeen Mahaia, Petretxema... atzeko aldean.

Larreak dira nagusi Harsüdürra mendilerroan. Mendi-txirtak, galeperrak, hegatxabalak eta abarrak kantuan.

Harsüdürra (1.477 m), mendilerroari izena ematen dion tontorra, garaiena izan ez arren. 100 mendien lehiaketarako ere ez da puntuagarria. Ederra. Eskalera edo Eskaleramendi izenez ere agertzen da mapetan, baina erdaratik hartutako izena omen da, Allande Socarrosek argitu zigunez.

Talde-argazkia atera, Nafarroa Behereko parajeak atzean ditugula, eta bagoaz aurrera.

Lepo ttipia izeneko mendatera jaisten. Harsüdürra eta Arthanolatze bereizten ditu lepo ttipiak.

Arthanolatzera bidean. Orhi izango dugu atzean aldi oro, paraje honetako nagusi eta zaindari.

Iparralderantz, Behorlegi eta Ahuzki inguruko belardiak eta mendi borobil ederrak.

Arthanolatze (1.531 m). Hamarretakoa. Mendilerro honetako tontorrik garaiena. Beharbada ez ederrena edo ikusgarriena, baina bai garaiena.

Arthanolatzetik beherantz abiatuta, parean ikusiko ditugu egunean zehar igoko ditugun gainontzeko 3 tontorrak: Xardeka, Ataramatze eta Mendibeltz. Bidezidorra garbia da ibilbide osoan zehar; ez dago galbiderik.

Xardekara heltzen, atzean, zelan ez, Orhi (2.019 m), Pirinioetako lehenengo bimilakoa.

Xardekako gailurra (1.440 m) luxexka da, iparralderantz eskegitzen da. Oraindik ere Zuberoan gaude, baina gure oinetan ikusiko ditugu Nafarroa Behereko haran eta mendiak: Behorlegi ingurua, Lauribar errekak sortutako ibarra, eta abar.

Xardeka atzean laga eta Ataramatzeren magalean. Lanbro-lainoa sartu zaigu kostaldetik. Han parean Mendibeltz, gure azkenengo geldiunea.

Ataramatze gainditu eta Mendibeltzerantz. Harri artean egin beharreko zati bakarra dugu hau.

Lanbro artean egin ditugu Mendibeltzera igotzeko azkenengo metroak. Hala ere, galbiderik ez.

Mendibeltz (1.411 m), Nafarroa Behereko mugan (Mendibe udalerrian). Behelainoak tartetxo bat eman digu argazkirako.

Mendibeltzetik zuzenean egin dugu beherantz, bidezidor nagusienak baztertu eta larre artean biderik laburrena aurkituz. Horixe izan da zatirik gogorrena, malkarra eta belaunentzat mingarriena. Bainu txikia irabazi dugu Iratiko lautadan, Burdinkurutxeta eta Iratzabaleta errekek bat egiten duten inguruan.

Harsudurra mendilerroa, Organbidexka aldetik ikusita. Eskuinaldean Eskaleramendi dago. PeakFinder aplikazioaren bidez etiketatu ditut mendiak; izenak eta garaierak ere APP horrek ematen dituenak dira.

Jonathan Slaght amerikar gaztea, ornitologoa eta biologia ikaslea, tesirako gai bila hasiko da 2005 inguruan eta hara non amaituko duen Errusia ekialdeko haran urrunetan bizi den Blakistonen hontz arrantzalearen ekologia, bizimodua eta ugalketa aztertzen. Eta bere kontserbaziorako plan bat garatzen, munduko hontzik arraroenetakoa delako hontz erraldoi hau, desagertzeko zorian dagoena.

Behin ikerketa eta tesia amaituta, liburu honetan bildu ditu 2005-2010 bitartean Primorie eskualde basatian bizitako bere ibilerak: Owls of the Eastern Ice: The Quest to Find and Save the World's Largest Owl. Hainbat sari garrantzitsu jaso dituen idazlana, besteak beste, The Times aldizkariaren Nature Book of the Year 2020, Wilson Literary Science Writing Award eta Smithsonian Magazine Best Science Book 2020 saria.

Natura basatia, pertsonaia-sorta sailkaezina eta animalia berezi bat (hontz arraro bat) dira liburu eder honetako protagonistak. Eta naturak sortzen digun liluraren eta beharraren inguruko hausnarketa, bere landa-lana egiteko natura basatiaren sustarretan murgiltzeko erabakia hartu duen ikerlari baten begiradapean.

Esan bezala, Blakistonen hontz arrantzalea (edo hontz mantxuriarra, Bubo blakistoni) da liburu honetako protagonista nagusia. Espezie ezezaguna da hontz mantxuriarra, arrantzalea, ingurune basatietan bizi dena eta mehatxatua. Munduan ez dira egongo 2000 ale baino askoz gehiago, ehunka gutxi batzuk Japonian eta gainontzekoak Errusia ekialdeko ibai-haranetan. Baso helduak eta zuhaitz sendoak behar ditu habia egiteko; eta arrantza ugariko ibai garbiak elikatzeko (neguan ere izozten ez direnak). Horixe da liburu honetako protagonista, hontz ezezagun handi hori. Slaght izan da espezie hau ondoen aztertu duen ikerlarietako bat eta liburu honi esker ezagutuko dugu nola bideratu zuen bere ikerketa eta hontz honen biologia hobeto ezagutzeko eta bere habitata kontserbatzeko egindako ibilbidea.

Argazkia: Takashi Muramatsu (CC BY 2.0)

Hori guztiori non? Ba, garai bateko Mantxuria aldean, Errusiako Primorie eskualde basatian, Errusiak, Txinak eta Koreak bat egiten duten parajean; Sikhote-Alin mendilerroaren magalean eta Amur eta Ussuri ibaien arroetan. Hartz arreen, Amurreko lehoinabarren, tigre siberiarren... eta Dersu Uzalaren lurraldeetan.

Slaghtek ez dauka Akira Kurosawaren lirikotasunik eta maixutasunik egoerak eta pertsonaiak deskribatzeko orduan, baina polito eramaten gaitu Dersu Uzalak hainbeste maite zuen lurraldera, hontz mantxuriarraren inguruko xehetasun guztiak emanez, aparteko lurralde zoragarri batean eta pertsonaia-sorta berezi-berezi baten laguntzarekin. Oro har, liburu gomendagarria naturzaleentzat, zer esanik ez ornitologoentzat. Gaztelaniaz ere badago: "Búhos de los hielos del este".

"Búhos de los hielos del este" (J. Slaght)

Había recorrido más o menos medio kilómetro cuando oí el dúo. El eco llegaba desde río arriba hacia donde yo me dirigía, un ululato en cuatro notas a unos dos kilómetros de distancia, más o menos. Era lo más cerca que había estado de una pareja de manchúes en plena vocalización, y el dúo más claro que había oído hasta entonces. Aquel sonido me dejó clavado en el sitio. Ciertos ruidos del bosque -el balido de un ciervo, el disparo de un rifle, incluso el gorjeo de un pajarillo cantor- son estallidos sonoros que te llaman la atención de inmediato. El dúo de los manchúes era algo distinto. Susurrante, grave e integrado en el entorno, el ulular era un latido que recorría el bosque, se ocultaba entre el crujir de los árboles e iba recortando los recodos de los rápidos del río. Era el sonido de algo muy antiguo, algo que estaba en su lugar exacto.

...

Famelixako paper zaharren artian, Juanito Beistegik gure aitxitxari bialdutako eskutitz bat topatu dot.

Ion Beiztegi Ugalde (edo Juanito Beistegi, Eibarren; 1911/10/21) Loiola Batailoiaren komandante izan zan gerra zibilian. BH arma eta bizikleta-fabrikako seme zan Juan Beistegi. Gerria hasi eta Euzko Gudaroztea sortu zanian, Loiola batailoian sartu zan gudari eta bertako Komandante izan zan. Loiola batailoia izan zan gudari eibartar (eta gipuzkoar) gehixen jaso zittuan batailoia.

366 egun borrokan Euzkadiren alde liburuan jaso zittuan gerrako bere ibilerak: zelan sartu zan gudari, zelan galdu zittuen Gernika eta Bilbo, ondorengo Santoñarako ihesaldixa eta zelan harrapatu zeben italianuak eta, amaitzeko, gartzelaldixa (heriotz-zigorra jaso zeban).

Behin zulotik urtenda, BH enpresan hasi zan biharrian eta idazle lanetan be jardun zeban Euzko-gogoa, Euzko Deya (Mexiko), Euzkadi, Alderdi, Eibar eta Olerti aldizkarixetan, Axola eta Lartaun gatxizenekin. Agur aldizkarixa be sustatu zeban 1970. hamarkadan, idazmolde sabinianua hobetsitta eta jaixo barrixa zan euskera batua baztertuta.

Juanito Beistegi ez zan edozein gure aitxitxa-amamen belaunaldiko eibartarrentzat; Juanito Beistegi bazan nor. Gizon zintzua, jantzixa, ausarta, benetalarixa. Gure aitxitxa Antonio Sarasua urtebete gaztiagua zan (Eibar, 1912). Gaztetatik ezagutuko zeben alkar; gerran be topo egin zebela uste dot (nere aitxitxa Abadiño-Durango aldian egon zan lehenengo hilabetietan). Bixak EAJko kide eta zahartzaruan Zarautzen bizi izandakuak (hantxe hil ziran bixak). Asko maitte eta estimatzen zeban gure aitxitxak Juanito Beistegi.

Beheko eskutitz honetan doluminak emoten detsaz Beistegik gure aitxitxa Antoniori, bere aman heriotzian. Idatzittako estiluangaittik hona ekartzeko modokua begittandu jata.

** Argazkixa: Juan Beistegiren liburuko azaletik hartuta, Deia egunkarixan bittartez. Ez dot topatu egiletza edo erreferentziarik.

............

Beiztegi eta Ugalde'tar Ion,

1970’ngo. Joŕaillak 23

Agur adiskide maitia,

Gaur jakin juat zuen amaren eriotzeana (G.B) ta benetan mindu najok. Atsebake oŕek eta berandu jakitetik, neure gauzak zuzendu eziñik, oŕaiñok joan al ez izateak be bai. Ala ta be, lagun on asko izango zuan zuen ondoan, negar aldi onetan benetan lagun.

Gure zaŕak ba-joyazak, oŕek bai izan zirala zintzoak eta garbiak; gure sasoikoentzat ez dok izan gaitza aureko benetalari oŕek maitatzea, eta semeen maitasunak euren zartzaroa bigundu ba’jeutsek, orixe geyago jaukagu pozkide, doyazeneko aguŕa egitean.

Geu danok be han ikusiko gaituk eta, gaurko min au, arako onbide izan daigula danontzat opa bear. Nere eta nereen maitasuna iri, ire anayeri eta zeuen daneri.

Agur, adiskide maite,
Beiztegi’tar Jon

...............

1936ko uztailean altxatu ziren matxino frankistak Errepublikaren aurka eta handik gutxira ezarri zen Eibarko Frontea izenez ezagutzen dena, 1937ko irailerako: Gipuzkoa frankisten esku zegoen eta errepublikazaleek Ondarroa - Eibar - Elgeta - Otxandio arteko lerroan eutsi zioten Frankoren gudarosteari (laburpen txiki bat egin nuen Gerra Zibila Eibarren beste post honetan).

Eibar erdi-inguratuta geratu zen: Kalamua, Arrate, Elgoibar, Karakate eta Bergara frankisten esku zeuden eta 7 hilabetez eraso zuten bonbaz eta tiroz Eibarko herria. Negu osoan erasoei eutsi ostean, 1937ko apirilean gainditu zuten frankistek errepublikazaleen defentsa. 1937ko apirilaren 20an Mola jeneralaren armadak gogor eraso zuen Intxorta, Elgeta eta Elorrio aldea eta apirilaren 24-25 artean jaso zuen Eibarrek bonbardaketarik gogorrena. Hegazkin italiarrek 7 tona bonba baino gehiago jaurti zituzten eta herria txiki-txiki eginda laga zuten. Eibartarrek ihes egin behar izan zuten Bilbo alderantz, bai oraindik herrian geratzen ziren azkenengo zibilek, bai errepublikaren aldeko soldaduek ere.

Apirilaren 26 inguruan sartu omen ziren frankistak ordurako hutsik zegoen Eibarrera eta irudiak grabatu zituzten garaipena lekukotzeko. Pelikula horiek (edo zati batzuk) Youtuben ikusi daitezke. Uste dut orijinalak Espainiako Filmategian daudela, baina ez dut lortu ez erreferentziarik, ez egiletzaren daturik. Ezta data zehatzik ere (Eibar sutan ikusten da eta apirila amaierako irudiak izan behar dira, baina ezin jakin zehatz noiz grabatutako irudiak diren).

Frankistek Eibarrera sartzean grabatutako irudi horiek hartu eta editatu egin ditut, musika eta azpititulu batzuk gehituta. Irudiak berrantolatu ere egin ditut, ahal izan dudan modurik egokienean ordenatuz. Garbi dago irudiak gutxienez 2 egun ezberdinetan daudela grabatuta (ezin jakin irudi guztiak 1937ko apirilekoak direnik ere), eta lortu ditudan irudien kalitatea ere ez da oso ona. Hala ere, uste dut gertatutakoaren lekukotza moduan baliagarri direla, lehendik ere eskura daukagun beste material askorekin batera, gertatutakoa hobeto ezagutu eta ahaztu ez dezagun. 

Ohar batzuk:

• Esan bezala, irudiak Youtuben aurkitu ditut. Uste dut Espainiako Filmategikoak direla, baina ez dut lortu ez erreferentziarik eta ez egiletzaren daturik.
• Sarean aurkitu ditudan irudi horiek nahiko anabasa dira (irudiak errepikatuta, orden zehatzik gabe...). Seguru asko irudi gehiago eta hobeak ere egongo dira. Esate baterako, frankisten irudi gehiago egotea espero daiteke, garaipena ospatzen (plano motz txikiren bat besterik ez dago, matxinoak Untzagan eta, ondoren, UGTren Pablo Iglesias batailoiaren bandera bat eskuan).
• Irudiak 3 multzo handitan banatu daitezke: 1.- Maltzagako irudiak (zubia errekan dago, errepublikazaleek botata, seguru asko); 2.- Eibar sutan agertzen den irudi-multzoa, plano batzuetan urrundik eta gehienetan herriaren erdialdeko planoekin (Txirixokale, Ifarkale, Elgetakale...); 3.- Traveling bat, Azitainen hasi eta San Andreseraino, Bidebarrietan gora. Azken irudi horietan ez da ikusten surik eta kerik; seguru asko egun batzuk geroagokoak dira (nahiz eta irudi-multzo berean dauden eta nik besteekin tartekatu ditudan).

Esango nuke Aiarak eta Gorobel mendilerroak ez dutela euskaldun gehienon artean benetan merezi duten lekurik eta izenik. Izan ere, nire ustez, Euskal Herriko parajerik zoragarrienetako batzuk aurkituko ditugu bertan.

Bizkaiak, Arabak eta Burgosek bat egiten duten erpinean aurkituko dugu Aiarako udalerria. 24 herri txikik osatzen dute udalerria (besteak beste, Arespalditza, Luiaondo, Maroño, Kexaa, Murga...), eta 141 km kuadroko hedadura dauka, Aiaraldea eskualdeko zabalena.

Inguru ederra da Aiara, bere baso, zelai, herritxo eta errekazuloekin; eta Aiarako txoko gehienetatik begiratuta, Gorobel mendilerroaren ikuspegi aparta aurkituko dugu hegoalderantz. Hantxe eman genuen itzuli eder bat duela egun batzuk.

Aiarako Añes herritxotik abiatu giñen, Aroko Leporaino doan hala-holako bidezidorretik gora, eta Gorobel mendilerroko 3 tontor igo genituen, bueltan-bueltan, Aro (1.127 m), Eskutxi (1.185 m) eta Ungino (1.099 m); eta behin bidezidor nagusira jaitsita, handik berriro Aroko Leporaino. 

Gorobel mendilerroaren ikuspegi paregabea, Aiaratik. Parez pare Eskutxi; ezkerretara barrenean Ungino; eskuineko erpinean Aro.

Añes herria, Aiaran. Atzean Burgosko Merindadeak.

San Vitoresen aldarea, Aroko lepoan (Gorobel mendilerroa).

Aro (1.127 m) eta Eskutxi (1.185 m) arteko amildegi eta labar ikusgarriak. Han barrenean Eskutxi mendiaren tontorra eta azpian Aiaraldea.

Eskutxirako bidean.

Eskutxi (1.185 m). Bere azpian Maroñoko urtegia eta Aiarako herriak eta lurrak. Handik aurrerako ibilbidean zehar, Ungino (1.099 m) eta Iturrigorri/Tologorri (1.073 m) izango ditugu beti pare-parean, Euskal Herriko ikuspegirik ederrenetakoa den honetan.

Haitz-enara, sai arre, sai zuri, mendi-txirta, hegatxabal, belatxinga eta antzeko beste hegazti menditar batzuen bizitoki dira Gorobelgo ingurumari hauek.

Unginoren eta Tologorriren silueta nahastezinak.

Aiara, Ungino tontorretik.

Unginoko laua. Hemen azpitik Unginori aldatu egiten zaio orain arte ikusi diogun gaileta itxura.

Ungino atzean laga eta Gorobelgo mendilerroaren zati honetako bidezidor nagusia hartu genuen. Bueltan-bueltan ibilbidearen hasierara itzuli ginen, Aroko leporaino.

Aroko lepoko aparkalekua. Bertara igotzeko bidezidorra halamoduzkoa da, baina tira, gure kotxe zaharra ere heldu zen.

2022ko martxoan "Berdintasunaren bide luzea" izeneko erakusketa egon da ikusgai Eibarko Portalean. 1900etik 1985era bitartean euskal emakumeek igotako aldapak eta bidean aurkitutako zailtasunak islatu ditu Eibarko Udalak, Ego Ibarrak eta EHUk antolatutako erakusketa honek.

Erakusketarako ikusentzunezko bat ere osatu du Egoibarrak, Badihardugu Elkartearen laguntzarekin, Emakumeen hitza ez da ur gaineko bitsa, Eibarko 100 emakume ingururi jasotako lekukotzetan oinarritutako bideoa.

Bideoaren montajea xumea da, nahita. Ez dago musikarik, ez testu gehigarririk, ez argazkirik...; ez dago txiribita eta parafernaliarik. Hitza bakarrik, berbia: 100 emakume eibartar, berbetan, haretaz eta honetaz. Andrazkoen jarioa, azken 100 urteetan izan dituzten oztopoak bistaratuz, egungo gazteen diskurtsoarekin alderatuz, gogoetarako tartea irekiz, lehengoak eta gaurkoak parez pare ipinita. Ikusleon esku geratzen da hariak lotzea, 100 urteko ibilbidearen mataza osatzea.

1905ean jaiotakoa da hizlari nagusiena; 2003koa gazteena. Lekukotasun gehienak nagusienei jasotakoak dira eta XX. mendearen lehenengo erdian jaiotako andrazkoen bizitza, bizimodua eta ikuspegia ematen digute; baina tarteka gaur egungo gazteenak ere sartzen dira. Krak! Ehun urteko aldea, Eibarko emakumeen bizimoduan, diskurtsoan, oztopoetan, aukeretan. 

Data esanguratsua izan da aurtengo apirilaren 24a. Orain dela 85 urte bonbardatu eta hartu zuen gudaroste frankistak, Mola generalaren agindupean, Eibarko herria. Gernikan eta Durangon moduan, Eibarren ere hainbat ekitaldi antolatu dira aurten urteurrena gogoratzeko, Jesus Gutierrez historialariak koordinatuta.

1936ko irailean hasi ziren lehenengo bonbardaketak; 7 hilabetez eutsi zioten Eibarko miliziano eta gudariek erasoari; apirilaren 24-25 bitartean Eibar lurrez eta airez bonbardatu ondoren sartu ziren frankistak Eibarrera, herria birrinduta laga ostean, "herriaren %75 txiki-txiki eginda geratu zen".

Ondorengo lerroetan laburpen historiko txiki bat egin dut eta zenbait esteka eta baliabide zerrendatu ditut gai honen inguruan: Gerrak Eibarren izan zituen ondorioak, lekukotasunak, Eibartarren Ahotan eta Ahotsak proiektuetan protagonistei egindako elkarrizketak, Ahotsak.eus proiektuko gerrako baliabideak, adituen hitzaldiak, ikusentzunezkoak, eta abar.

Zorionez material asko daukagu gai honen inguruan. Ea gutxinaka denon artean ezagutarazten dugun, batez ere gertatutakoa ahaztu ez dezagun.

Gerra zibila Eibarren: Eibarko frontea

1936ko uztailean gerra zibila piztu eta gutxira, Frankistek Gipuzkoa ia-ia osoa hartu zuten, nahiko modu erraz eta azkarrean. Matxinatuen helburua Eibarrera lehenbailehen sartzea zen, herri errepublikazale sinbolikoa zelako eta arma-lantegiak zituelako, baina hain zuzen horrexegatik, errepublikazaleek ere Eibar gogor defendatzeko ahalegina egin zuten, eta baita lortu ere. 1936ko iraila amaieran gerrako frontea Ondarroa-Eibar-Elgeta-Otxandio artean egonkortu zen eta hantxe eutsi zioten Errepublikaren aldeko miliziano eta gudariek Frankoren armadari, 6 hilabetez, tiro eta bonba azpian. 1937ko apirilera arte.

Esan bezala, Gipuzkoa gehiena frankisten esku zegoen, Irunen hasi eta Elgoibar eta Bergararaino. Arrate, Kalamua eta Karakate ere matxinatu frankisten esku geratu ziren gerra hasi eta nahiko bizkor; Santa Kurutz errepublikazaleen esku zegoen; Akondiako tontorrean, berriz, 100 metroko tartean ezarri zituzten euren lubakiak batzuek zein besteek, parez pare. Hortaz, Gipuzkoa osoa galdu ondoren, errepublikazaleek Eibarren eta Elgetan eutsi zioten frankisten erasoari. Eta ez zen makala izan eraso hori.

Matxinatuen lehenengo bonbardaketa abuztuaren 29an izan zen eta, zetorkiena aurreikusita, eibartarrek 16 babesleku inprobisatu behar izan zituzten hurrengo hileetako erasoetaz babesteko. Hortik aurrera, 7 hilabetez, hegazkin italiar eta alemaniarrek sarri bonbardatu zuten Eibar, Arratetik jaurtitzen zituzten bonba eta tiroak ahaztu barik. Ez dago datu ofizial zehatzik, baina ehunka pertsona hil zirela kalkulatzen da.

Eibarko frontea edo guda deitu izan zaio 7 hilabetez Eibar inguruan izan zen liskargune eta erresistentzia-puntu honi. Miliziano eta gudariek egindako defentsa horri esker, lehenengo Euskal autonomia estatutua onartu ahal izan zen eta Jose Antonio Agirre lehendakariak zuzendutako Eusko Jaurlaritza eratu ahal izan zen.

1937ko apirilaren 24-25eko bonbardaketa eta Frankistak Eibarrera sartzea

Erasoek iraun zuten 7 hilabete horietan Eibarko herria husten joan zen. Zibil gehienak, gutxinaka-gutxinaka Durangalderantz eta Bilborantz joan ziren, ihesi eta babes bila, kasurik gehienetan senide eta lagunen etxeetara. Eibar babesten zeuden soldaduek ere Durangon eta Bilbon zituzten euren agintari nagusiak.

Negu osoa eutsi ondoren, martxoa-apirilean heldu zen frankisten azkenengo erasoa. Hegazkin alemaniar eta italiarren laguntzarekin, frankistek lehenengo Durango bonbardatu zuten martxoa amaieran eta apiril hasieran, herria txiki-txiki eginez. Apirilaren 20an, berriz, Molaren armadak gogor erasotu zituen Intxorta eta Elgeta. Eibar inguratuta geratuko zen beldurrez, agintari errepublikazaleek herria ebakuatzeko agindua eman zuten eta Eibarren geratzen ziren azkenengo zibilek Bizkai alderantz egin behar izan zuten, euren etxeak atzean utzita.

1937ko apirilaren 24 eta 25 bitartean frankistek gogor bonbardatu zuten Eibar eta herrian geratzen ziren azkenengo soldaduek ere herria utzi behar izan zuten, horietako batzuk Durango eta Bilborantz; beste batzuk Gernikarantz (non biharamunean beste bonbardaketa batek harrapatuko zituen). Azken eraso horretan 75 lagun inguru hil ziren Eibarren, Eusko Jaurlaritzaren datuen arabera.

Herria sutan zegoela, apirilaren 26an sartu zen Molak eta Soltxagak gidatutako gudaroste matxinatu frankista Eibarrera, alemaniarrek Gernika bonbardatzen zuten bitartean.

Eibar eta Elgeta galduta, Errepublikaren aldeko gudari eta milizianoek atzera egin behar izan zuten eta apirilaren 30erako Ermua, Markina, Lekeitio, Durango, Gernika eta Bermeo ere erori ziren. Frankistak Bilboko burdin hesiraino heldu ziren eta ez zuten askorik behar izan Bilbo eta Euskal Herri osoa euren menpe hartzeko.

"Gerrako gure ibillerak" (Pepe Bolunburu)

Ihesaldi honen lekuko dira Pepe Bolunburuk idatzitako kopla adarjotzaile hauek, "Gerrako gure ibillerak":

Oraintxe kontatuko dizuet
gure gerrako historia:
egin genduan bizimodu bat
guztiz ikaragarria,
denbora dana pasatu degu
hegazkiñen igesian;
purga beharrik ez degu izan
gerra denbora guztian.

Guregatikan ez dute esango
balientiak geranik,
zaratatxo bat entzun orduko
hasitzen giñan igesik;
gu geran baiño azkarragorik
oraindik ez da ikusi,
Kiputxaneko Periko berriz
danon artian nagusi.

Eibar aldetik urten genduan
antxitxiketan Deustura,
Deustutik berriz estu ta larri
joan giñan Cabezónera
Cabezóndikan Borinesera
Borinestikan Navara,
Navatik berriz Candasera ta
sartu ginduzten barrura.

Izugarrizko bizimodua,
jarri digute oraintxe,
ondo neurtuta daukagu ura,
ogirikan ez sobrante,
eskabetxeko sardiña latak,
txorizo ta txokolate;
berriro ere "kalabazia"
haziko jaku bastante.

Gerra zibila Eibarren: lekukotasunak eta baliabideak

Hona hemen gaiarekin lotutako zenbait material, baliabide eta esteka.

• Eibartarren Ahotan (1999tik aurrera egindako ehundaka elkarrizketa).
• Gerrako Ahotsak webgunea: lekukotasunak, ikusentzunezkoak eta ibilbide gidatuak, tartean Eibarko batzuk.
• "Al vecindario de Eibar" izeneko bandoa (1936ko irailaren 1ekoa, Eibarren sortu ziren 16 babeslekuen ingurukoa).
• Ahotsak.eus proiektuaren barruan Eibarren jasotako dozenaka lekukotasun Eibarko giro politikoarekin eta gerrarekin zerikusia dutenak.
• Errepublikaren aldarrikapena azaltzen duen bideoa, protagonisten ahotan kontatua (2001ean egin genuen).
• Gerrako irudi batzuk Egoibarra.eus webgunean.
• Frankistak Eibarrera sartzen, 1937ko apirilean, Espainiako Filmategiko irudiak.
• Eibarko Udalak hainbat liburu ere argitaratu ditu gaiarekin harreman zuzen edo zeharkakoa dutenak: Egoibarra.eus webgunean dago katalogo guztia.
• Hainbat ikusentzunezko ere egin dira gaiaren inguruan, hementxe:

Errepublikaren aldarrikapena, Eibar 1931 (Eibarko Udala, 2001)

Gerra Zibila Eibarren (Badihardugu Elkartea - 2013)

Eibarko bonbardaketaren 75. urteurrena

Eibarko bonbardaketaren 75. urteurrena, Jesus Gutierrezen hitzaldia

Harek umiak (gerrako umeen inguruko ikusentzunezkoa (Egoibarra, 2017)

Frankistak Eibarrera sartzen

La radio del somormujo

Pandemia sasoian ezagutu nuen La Radio del Somormujo, Bartzelonako El Prat irratiko irratsaio bezala hasi eta arrakasta handiko podcast bihurtu dena. Harrezkero nire asteroko pilula bihurtu dut. José David Muñoz (kazetaria) eta José Luis Copete (ibilbide zabal-zabaleko ornitologoa) dira gidari eta oso saio interesgarri eta atsegina egiten dute astero. Hegaztiekin lotutako azken orduko berriak, albistegi ornitologikoa, bidaien kronikak, ikerketa zientifikoen inguruko elkarrizketak,... denetarik. Ivooxen dituzu entzungai kapitulu guztiak.

Subalpine Live Twitchen

Aipatu nahi ditudan 3 saioen artean berriena da Twitcheko Subalpine izeneko hau (2021eko abenduan hasi ziren), baina oso denbora gutxian arrakasta handia lortu du. Eta ez da arritzekoa, saio honen hiru gidariak bikainak direlako, ezagutza demasekoak eta dibulgatzaile apartak.

Esan behar dut zain-zain egoten naizela, ea eguazten gaua noiz helduko, Twitcheko euren kanala telebistara bota eta nire asteroko dosia zuzen-zuzenean irensteko. Delizia bat.

Saio honen kasuan, 4 atal finko ditu emankizun bakoitzak: azken asteko berri ornitologikoak, hurrengo asterako aurreikuspena, identifikazioaren txokoa eta bere Local Patch-az jarduten duen gonbidatua (orain arteko gehienak oso-oso ondo aukeratutakoak izan dira, gainera).

Guille Rodríguez, Marcel Gil eta Ana Rivas daude egitasmo honen atzean, garai bateko SubalpineBlog proiektuarekin hasi eta orain Twitchen aurkituko ditugunak astero. Youtuben eta Ivooxen ere aurki ditzakezu orain arteko saio guztiak. Hona hemen azkena (lehenengo 30 segunduak ez dira entzuten; gero bai):

Parlem de moixons

Ornitologiari buruzko beste podcast interesgarri bat, Katalunian sortua eta katalanez, Parlem de moixons. Màrius Domingol eta Enric Pàmies-ek ordu t'erdiko saioa egiten dute hilean behin. Hau ere Ivooxen eta Spotifyn entzungai. Antolaketa eta gai aldetik beharbada oinarrizkoagoa da podcast hau, baina gidari onak ditu eta gonbidatuak ere, oro har, interesgarriak. Oso gustura entzuten dut, audioaren kalitatea nahiko justutxoa izaten den arren. Katalana praktikatzeko aukera ere bada, aizuek.

Zer aurkituko dugun Parlem de moixons podcastean? Ba, una mica de tot: quins ocells es mouen a cada època, actualitat, com reconèixer els cants de diferents espècies, com diferenciar ocells similars, quins llibres són els més recomanables, significat d'algunes paraules ornitològiques, etimologia dels noms dels ocells, llocs on observar aus a Catalunya i entrevistes a ornitòlegs i aficionats del país.