Eibartik

Miñanek kolpatu nau, Patxi Iturregi ipuingileak harritu, Mendozaren azkenarekin barre egin dut, Hauts bihurtu zineten bai eta ez, Gauzetan bezalako esperimentuak beti gustatzen zaizkit, Sara Mesaren soiltasun deserosoa nozitu dut,... eta komiki dexente ere etorri dira gurera (Sasi artean Elgeta irakurri ahal izatea opari bat izan da).

Guztira 20 liburu inguru izan dira (zenbait komiki eta kontsulta-libururekin batera). Kontuan izanda azkenaldian gutxi irakurtzen dihardudala eta 2021ean mendiak eta hegaztiek eraman dutela nire denbora gehiena, nahiko balekoa ;)

• Haize Kontra. Patxi Iturregi (Elkar, 1996). Txioa.
• Poema bilduma. Mikel Lasa eta Amaia Lasa (Herri-gogoa, 1971).
• Transbordo en Moscú. Eduardo Mendoza (Seix Barral, 2021).
• El jardín de Venus. Felix Maria de Samaniego (1780).
• Bihotz handiegia. Eider Rodriguez (Susa, 2017).
• Hauts bihurtu zineten. Juan Kruz Igarabide (Alberdania, 2005).
• Chantaje mortal. Elmore Leonard (1972).
• Camembert helburu. Jon Alonso (Susa, 1998).
• El invierno de Frankie Machine. Don Winslow (Martinez Roca, 2010). Txioa.
  
• La fanfarlo. Charles Baudelaire (1847). Aspergarria, zeharo.
• Erraiak. Danele Sarriugarte (Elkar, 2015).
• Gauzetan. Koldo Izagirre (Ustela, 1979). Blogean.
• Intemperie. Javi Rey, Jesús Carrasco (Planeta Comic, 2016). Liburuaren egokitzapena komikira; tira, liburua hobea.
  
• Sasi artean Elgeta. Koldo Izagirre, Dani Fano eta Garluk (Trikitixa Elkartea, 2021). Blogean.
  
• Migel Marmolen hamaika eta bat jaiotzak. Dani Fano (Astiberri, 2018).
• Portugal. Cyril Pedrosa (Norma, 2011).
• Un amor. Sara Mesa (Anagrama, 2021).
• V de Vendetta. Alan Moore eta David Lloyd.
  
• Miñan. Amets Arzallus eta Ibrahima Balde (Susa, 2019). Blogean.

Aurten ere hemen lagatzen dut, aurreko urteotan legez (2018, 2019 eta 2020), azken hamabi hilabeteotan ikusitako pelikulen zerrenda (Letterboxen apuntatzen gogoratutakoak, behintzat). Saiatzen gara zinea familian ikusten, zailtasunak zailtasun eta gustuak gustu, batzuetan baten alde, hurrengoan bestearen alde, eta tira, handik eta hemendik tiraka denon gustuak jarraitzen.

Sekula ikusi bariko klasiko batzuk, gaztetan ikusi eta gustatutakoak orain seme-alabekin berrikusi ditugunak, nobedade bakarren bat, Marvel eta saga ezagunak... denetik pixkat (betiere nahiko zinema komertziala eta 'ohikoa'). Hori bai, aurreko urteotan baino nahiko pelikula gutxiago ikusi ditugu 2021ean, batez ere mendira eta txoriak ikustera inoiz baino gehiago joan naizelako/garelako pasa den urte honetan. Dena ezin!

Sarean aurkitu dudan dokumentu bat ekarriko dut hona. 1945ean Euzko Deya aldizkarian argitaratutako artikulua omen da eta M. Andicoechearen izenpea darama. Alberto Alonso Canok partekatu zuen Facebooken 2021eko azaroaren 30an eta harexi jaso diot. Bertsio horretan artikuluaren erdiko orrialde bat falta da (barrena).

Facebooken partekatutako dokumentu horretan dioen arren 1945eko azaroaren 20ko Euzko Deyan argitaratu zela, sarean digitalizatuta dagoen Euzko Deyaren ale horretan ez da azaltzen. Ezin dut esan, hortaz, data zuzena denik. Gainera, artikulua 1945ean argitaratu bazen ere, artikulu horretan gerra aurreko Eibar zelakoa zen gogoratzen du idazleak, kalerik kale (eta ez 1945ean zelakoa zen).

Erbestetik egindako memoria ariketa bat ote? Ea datu gehiago lortzerik dugun.

...................

Eibar es un pueblo de fisonomía propia. Viniendo carretera abajo de Olarreaga, nos plantamos en Isasi, a la altura donde nace el caminito que conduce a Olakua. Tenemos, a la izquierda, los solares de Torrekua en casería sólidamente edificada, el puentecito de Amaña, la vía del f.c., las canteras de piedra, el caserío Asoliartza, sobre una ladera y entre otros montes el que se eleva más, el Urko, verdaderamente espléndido.

A la derecha divisamos la bella y antiquísima casa-torre de Isasi, su parque bien poblado de árboles, los solares de Ipurúa, su caserío, el monte que empieza a empinarse casi a su puerta y el monte que conduce a Elgueta.

Frente a nosotros se eleva el sólido convento de las Monjas Franciscanas y la hermosa Escuela de Armería. No cabe pedir una primera impresión más agradable. Estamos en contacto con algo de lo nuevo y algo de lo primitivo de Eibar: las escuela de Armería de construcción moderna y la casa-torre y el convento de las Franciscanas de vieja data.

Caminamos unos 150 metros y nos situamos en medio de la casa donde vivía Casildo, el de los perros perdigueros famosos y de la casa que fuera la taberna de Kiputxa. Estamos frente a frente de Eibar. A nuestra izquierda distinguimos desde el Santo Asilo Hospital admirablemente ubicado, el edificio denominado Titanic, el Ayuntamiento, el chalet de Osoro quien fue famoso pelotari en unión con otro pelotari apodado "el obispo" de Motrico y con Vildosola el de Franchi... Contemplamos también Txaria, Mekola, el Jardín de Convalecientes y el armonioso palacio de Indianokua y, a la izquierda, en lo hondo de la barranca, corre el río Ego.

A nuestra derecha aparecen unos solares que nos llevan a Abontza. Más solares, el antiguo juego de pelota, el bello paseo que nace en el mismo, la empinada barriada de Urki, el campo y el montea a cuyo pie se hallan los talleres de Txonta. Y delante de nosotros los ojos descansan en primer término, al otro lado de la plaza, donde nace la calle Calbetón, y después en la inmensa mole de piedra de la iglesia parroquial de San Andrés.

Pasito a pasito comenzamos a bajar la cuesta de Isasi y pasamos frente a una airosa casa que durante muchísimos años fue habitada por las familias de Zamacola, de Jerónimo Txiki, de Makatxa y de Irusta. Al final de la misma hacemos alto. Allí empieza el edificio del frontón Astelena, construido en lo que (...)

[... hemen artikuluaren orrialde bat falta da]

...lo-Hospital. Esta Plaza de Unzaga se comunica directamente con las calles Isasi, O'Donell, Paseo de San Andrés, Calbetón, 2 de Mayo y con los caminos de nueyes que conducen a Ubicha y Urki.

Entramos en la calle Calbetón, antigua calle llamada Untzaga. Por la derecha que es donde se levanta el Salón Teatro, la vereda es estrecha, pero por la izquierda es muy ancha y por debajo de su enlosado corre la acequia que desagua en el cumbo de Errotarixa, al costado de la Plaza Nueva. Nadie me saca de la cabeza que esta vereda fue construida con tal amplitud para que eibarresas y eibarreses pudiesen bailar a su guisa. Es que también los pasacalles que tocaba La Marcial eran como para levantar muertos.

A propósito de La Marcial, ahí va un sucedido. Tocaba en ella el cornetín un foráneo conocido por "Cornetiña", a quien el director Dn. Ildefonso Irusta le quería porque Cornetiña tocaba los solos que era un primor. El 29 de Junio de 1896, la Banda La Marcial tenía que tocar en tres ocasiones y el cornetín que andaba alzado pretendiendo mayor paga, le dijo a Irusta que si no le daban más pesetas, él no tocaba más. Irusta, que quería a su Banda como a las niñas de sus ojos, fuese a contar al alcalde lo que ocurría. Era éste Don Pedro José Mendiola, buena persona sí pero Don Pedro escuchó la exposición de Irusta y le dijo: "No sé por qué te afliges tanto. Que el cornetín no quiere tocar, pues dale a otro su instrumento y sanseacabó!"

Bajamos a la calle Calbetón y casi al llegar al nacimiento de la calle Ardantza, por la vereda de la sastrería de José Ocamica, pasamos frente a la casa donde viviera Dña. Felipa Guisasola, gran eibarresa si las hubo. Doña Felipa Guisasola, ella sola era una institución. Nacida en 1885 (sic) y huérfana de padre, con rudimentos de dibujo aprendidos en la Escuela Municipal, entró de aprendiz en un taller de damasquinado para ayudar a su madre ya ayudarse ella. A los 10 años, aunque torpemente, ya damasquinaba. En 1865, con motivo de la visita de Isabel II, Eibar organizó una Exposición y al frente de una de las vitrinas, en una mesa de trabajo del damasquinado, vio la Reina a la niña Guisasola, a quien pensionó con 1.500 ptas. anuales. Con ellas, sus conocimientos y una voluntad a toda prueba, Dña. Felipa ganaba, en 1882, el Gran Diploma de Honor de la Exposición de Madrid; galardón éste al que siguieron otros muchos de rango internacional.

Llegamos ahora al nacimiento de la calle Ardantza, una de las primeras de Eibar y que nos conduce, por entre el puente y la vía del f.c., a Aldatze, altiplano desde donde se disfruta un magnífico panorama.

Y ya estamos en la Plaza Nueva, irregular pero bonita y con tanta historia. La rodean el Casino de la Amistad, el enrejado que cierra el cumbo de los Muguruza, la soberbia casa donde vivieron los médicos eibarreses Don Vicente y Don Ciriaco Aguirre, y la pared lateral de la iglesia de San Andrés por un lado y por el otro, calle de por medio, el Café de Banaka, la confitería y Café de Guisasola y, al final, la renombrada taberna de María. En el parral de los Guisasola cantó el tenor Gayarre de vuelta de Bilbao.

Ahí empieza la empinada Txiriokalle, donde hubo un reñidero de gallos, en donde el que mejor veía era un ciego: Umaixo Itxua. En cuanto el ciego decía: ¡Emoetzak!, ya se podía jugar 100 a 1 a favor de su gallo.

Andamos en el centro de Eibar, en lo más antiguo, en lo que estuvo amurallado. He aguí Elgetakelle, Hospital zarra y Piparkalle, la que según Zuloaga tiene mucho carácter y luego Bidebarrieta, que va derechamente a Malzaga.

Bajamos con cuidado este tobogán que es Barrenkale, dejando a la izquierda la calle Araindikale, en la que el fondista M. Bueno solía albergar hasta 20 cómicos donde no cabían seis, milagro al que no he podido sacar punta. Y llegamos frente al Mercado, edificado mitad en tierra y mitad sobre el río Ego, de donde pasamos a la calle María Angela, que debió  su nombre actual a Dña. María Angela Zuloaga, quien al morir, en 10 de Junio 1883, dejó un legado de 1.700 ptas., para que los voluntarios eibarreses liberales de la última carlistada las gastaran en un banquete dentro del mes del fallecimiento suyo.

Ahí, a nuestra izquierda, aparece uno de los edificios más antiguos y mejor conservados de Eibar, el de Indianokua, parte de cuyos cimientos los baña o hace como que los baña el río Ego. En este palacio intentó Galo Villar hacer retratar los gemelos para mandar a Cuba la fotografía.

Yendo hacia Ibarecruz, dejando a la izquierda Musatadi, llegamos a la casa que fuera de Don Plácido Zuloaga, padre de Don Ignacio, quien también fue una institución. Celini vasco, no osbtante no haber nacido en las Vascongadas, dio un gran impulso y elevó a la máxima categoría el arte de damarquinar. Los eibarreses dedicaron una lápida conmemorativa a su memoria, la que descubrieron el 24 de Junio 1911 en presencia de sus hijos Eusebio, Ignacio y su hermano el ceramista Don Daniel.

Caminemos por Arragueta. Aquí, a la derecha, estaba la importante fábrica de armas y bicicletas G.A.C, de donde salió a Buenos Aires, después de deambular por Francia, Irlanda y Norteamérica, uno de sus últimos dueños, el gran Eulogio Gárate. Su fundador, Manuel Gárate, inventó el revólver de tres tiros. Su hijo Crispín falleción en ella de accidente, y últimamente fue dirigida la misma en pleno tren de progreso por el malogrado Dn. Julián Gárate y su hermano Eulogio, quien tuvo la suerte de dirigir la fabricación de las primeras bicicletas construidas en la Península.

Saliendo de Arrragueta y paralelas al bonito Paseo de Urkizu, hállanse las grandes fábricas de armas y bicicletas de los Orbeas. De éstos, uno de los más progresistas y activos que conocí fue Don Miguel María Orbea, trotamundos y diplomático.

Hemos recorrido un pueblo extraordinario, Eibar, cuyo nombre es conocido y ponderado en todos los ámbitos del mundo. En la Guerra del 14 al 18, los eibarreses trabajaron sin descanso en la confección de armas para los Aliados en proporción tal que las comisiones recibidoras de ingleses y franceses se asombraban de que un pueblo tan chico trabajara tanto y tan grande.

M. Andicoechea, en Euzko Deia de Buenos Aires, el 20-11-1945.

Ahate buruzuria (Oxyura leucocephala) anatida berezi eta deigarria da. Oxyura generoak Paleartikoan daukan ordezkari bakarra da, monoespezifikoa da (ez dauka azpiespezierik) eta Eurasiako aintzira zabal eta sakon samarretan bizi da. Asiako populazioak migratzaileak dira, baina Mediterraneo ingurukoak ez, tartean Euskal Herritik hurbilean ditugun buruzuri espainiarrak.

Ahate buruzurietan, anatidetan ohikoa den bezala, dimorfismo sexual nabarmena dago eta ar-emeak nahiko ezberdinak dira. Bere izen zientifikoak (Oxyura leucocephala) oso garbi adierazten digu ahate hauek nolakoak diren, buztantente (oxys+oura) eta buruzuriak (leucos+kephalos). Tira, arrak dira horrelakoak, emeen burua arrea baita, gehienbat.

Ahate buruzuri familia bat. Ar buruzuri mokourdina aurrean, eme arrea atzerago (bera arduratzen da kumaldi osoaz) eta bere lau txito, helduak baino ilunagoak eta bekain-marra zuri agerikoarekin. Alcázar de San Juan, 2021 (Ciudad Real, Espainia).

Arrak zein emeak pottoko samarrak dira eta lepo laburra dute. 45 cm inguru neurtzen dute, arrak beti emeak baino handi eta astunagoak diren arren. Hankak nahiko atzean dituzte eta horrek arintasuna ematen die igariketarako, baina ez lehorrean mugitzeko, non nahiko baldarrak diren (baita beste anatida batzuekin alderatuta ere).

Arraren buru zuria da, bere kaskogain ilunarekin, espezie honen bereizgarri nagusienetako bat (eta hizkuntza gehienetan izena ematen diona), baina baita bere moko sendo, borobildu eta urdina ere. Ezaugarri horiek nahastezin bihurtzen dute ahate buruzuria: Europa mendebaldean ez dago antzeko beste espezierik. Moko urdin hori ere arrek bakarrik dute, emeen mokoa arrea delako, nahiz eta forma aldetik arraren antzekoa den.

Ahate buruzuri arra ezin da beste inolako ahaterekin nahastu: buru zuria, kaskogain beltza, buztan tentea eta moko urdina. Nahastezina.

Ahate buruzuria (Oxyura leucocephala). Igeri egiteko orduan, buztana urazpian sartzen dute, igeriketan laguntzeko.

Ahate buruzuri emea arra baino askoz diskretoagoa da. Arrea ia osorik, lepoa eta burua ilunagoak ditu.

Emeek marra ilun deigarria daukate euren aurpegi zurixkara gurutzatzen eta gazteek ere marra zuri nabarmena dute bekainean. Isatsa eta samaldea beltza dituzte eta, gainontzean, gorputz osoa arrea dute, emeek zein arrek. Kumalditik kanpo, kolore guztiak motelagoak dira eta kolore gris-arrek hartzen dituzte luma gehienak.

Taldean bizi ohi dira, kumaldian izan ezik, eta arriskuen aurrean ur azpian ezkutatzen dira, hegan egitea saihestuz. Izan ere, hegalari baino buzeatzaile trebeagoak dira eta elikatu ere ur azpian elikatzen dira, 2-3 metroko sakonerara. Landaretza akuatikoaz gain, ornogabe txikiak jaten dituzte elikatzeko (harrak, larba bentonikoak eta abar).

Ahate buruzuria Alcázar de San Juaneko urmaelean (Ciudad Real, Espainia).

Europako anatida mehatxatuenetako bat

Jatorriz Europako eta Asiako lurralde zabaletan bizi zen arren, gaur egun bere populazioak gainbehera daude. Arriskuak, betikoak: habitat galera, hezeguneak lehortzea, ehiza... Horien ondorioz, espezie hau desagertzeko arriskuan dago eta babes maila handia dauka herrialde askotan.

Europa mendebaldeko populazioak izan dira orain gutxira arte egoera txarrenean zeudenak. Espainian, adibidez, 20 bikote inguru bakarrik geratzen ziren duela 50 urte, guztiak ere Kordoban. Azken hamarkadetan, ostera, lan handia egin da Espainian ahate buruzuria babesteko eta bere bizilekuak zaintzeko eta gaur da eguna ahate buruzuriak ikustea nahiko ohikoa dena, besteak beste, Mantxa Hezeko urmaeletan, Andaluziako hainbat tokitan, Valentzian edota Baleareetan. Guztira 2.500 bikote baino gehiago daude gaur egun Espainian. Joan zen ekainean La Mantxara egindako bisitaldian ikusi nituen argazkietako hauek. Doñana inguruko zenbait urmaeletan ere ohiko dira.

Atseden hartzeko, anatida gehienek burua hegoen azpian ezkutatzen dute. Buztan tentea, ostera, ezin du ezkutatu ahate buruzuriak.

Ahate buruzuri emea. Mokoa beltza da, urdina izan beharrean, baina forma eta tamaina aldetik arraren parekoa da, hazia, sendoa eta borobildua.

Ahate buruzuri txikiak ilunak dira eta aurpegia gurutzatzen dien marra zuriak bihurri itxura ematen die.

Egitura arkitektonikoen artean nire kuttunenak. Are gehiago Beuntzako hau bezain ederrak badira, Atetz bailaran (Nafarroa). Denborak dirdiratutako harlauzak, herritarrek moldatutako jarlekuak, urdinez jantzitako habeak...

Gizaldiz gizaldi herriko bilgune nagusi izan dira zimitorioak. Elizak zuen boterearen adierazle, bestalde. Jaio berriak aurkeztu eta hildakoak agurtzeko lekua zen; gaztetxoen jolastoki eta pilotarien frontoi; helduen topagune eta herriko erabakigune nagusi. Sarritan baita ehorztoki ere (jatorrizko esanahia horixe baitute, 'zementerio'), nahiz eta eliza katolikoak aspaldi atera zituen hildakoak eliz-atarietatik, osasun arrazoiak zirela eta.

Elizpea da gurean, Eibarren eta gure inguru honetan (Jose Angel Urkiak Twitterren gogoratu didan moduan); Goierri inguruko herriren batzuetan elizkristoa omen (ez dut aurkitu aipamenik inongo hiztegitan). 'Zimitayua', berriz, Getariako, Zumaiako eta Zarauzko euskara jasotzen jardun genuenean entzun nuen nik lehenengoz. Twitter bidez ere, inguru horretako erantzun asko jaso ditut eta Aiako, Zumaiako, Getariako eta Orioko irudiak ere bidali dizkidate, besteak beste.

Orion ere «zimitorio» («zimitayo») esaten zaiok; baten faltan, bi zeuzkeagu gainera: «zimitorio zaharra» eta «zimitorio berria», ederrak biak. Eta bien arteko pasabide dotorea! pic.twitter.com/mGxBVyaL6T

— Jabier Zabaleta (@ja2er) October 31, 2021

Zimitorio, zimitayo, zimetterio, zimeteri

Zimitorio, zimitayo, zimitoio, zimitterio edo zimeteri aldaerak ere baditu, gutxienez. Gipuzkeraren eremu handi batean eta Nafarroa iparraldeko zenbait eskualdetan erabili izan da berba hori. Baita argazkiko Atetz bailara inguruan ere, antza, Orotarikoaren arabera.

Goiko argazkiko zimitorioa, Beuntzako Jasokundearen parrokiakoa da, Atetz bailaran (Nafarroa Garaia). Inguru zoragarria, bide batez esanda.

Beuntzako pilotalekua eta eskola izandakoa (Atetz bailara, Nafarroa Garaia).

Jasokundearen parrokia (Atetz bailara, Nafarroa Garaia).

Beuntzako Jasokundearen parrokiako eliz-atari edo zimitorioa (Atetz bailara, Nafarroa Garaia).

Eibarren eta inguruko herrietan elkarrizketak eta inkesta etnolinguistikoak egiten jardun izan dudanean, animalien izenak jasotzea izan da nire zaletasunetako bat. Gehienbat txori-izenak jasotzea, jakina, baina baita beste edozein animalia, koko eta mamorrorena ere.

Jasotako izenen artean atentzioa deitu zidan izenetako bat "harjoa" izan zen. Harrak jandako frutari esaten zaio harjoa. Jatorrizko "harrak jo" perifrasitik dator gaur egun darabilgun harjo hori. Sagarra harjua dago (harrak joa edo harrak janda, alegia). Nolabait "lokartu" diogunean bezala (jatorriz "loak hartu" denean).

Euskalki gehienetan (eta euskara batuan) izenondoa da, hortaz, harjoa (ikus Elhuyarren); frutaren ezaugarri bat.

Eibar inguruko eskualdeetan, ostera, harjo berba horrek beste txiribuelta linguistiko bat eman du eta izenondo izatetik, ekintza hori egiten duen eragilea izendatzera igaro da. Hau da, harjua da fruta jaten duen harra bera. Sustantiboa, beraz. Harjua edo harkua, zomorro bat, orduan: sagar, madari, okaran, piku eta gereziak jaten dituzten harrak.

Deba Ibarrean eta Bizkaia sortaldean hartzen du (gutxienez) bigarren adiera hori. Eibarko, Bergarako eta Oñatiko hiztegietan jasota geratu zen. Orotariko hiztegian ere agertzen dira adiera horien hainbat adibide.

Eibarko hiztegi digitalean 2 esangurak agertzen dira (modu ez oso argian):

harjo (harko). iz. (EEE). Gusano de fruta; agusanado,-a. "Harrak eginda dagoen fruta" (EEE, 83). / Frutian harra. Aurtengo sagarra, gehixenak harjua. / Aurtengo sagarrak harjua dauka.

Bergarakoan ere antzera:

arkúa: Frutaren harra. Gusano de la fruta.

Alderdi linguistiko bitxi honetaz gain, eta erdi-galdutako berba baten xarma izateaz gain, niri neuri ilusio berezia egiten didate harjuek eurek. Intsektizidaz eta plagizidaz betetako mundu honetako azkenengo mohikanoek. Berdin letxuga-orri artean agertzen diren marraskilo, txantxurkilo eta koko txikiek ere. Superbibienteak! Afaria alaitzen didate. ;))

Complejo lagunar de Alcázar de San Juan

La Veguilla (Alcazar de San Juan). Mantxako urmaelik ezagun eta garrantzitsuenetakoa. Uretan ez ezik, inguruko lurretan ere espezie interesgarri franko aurki daitezke. Txori-behaketarako nahiko ondo prestatuta dago La Veguilla (behatoki egoki samarrak, ibilbideak markatuta...). Espezie interesgarri batzuk ikusteko primerakoa da Veguillako urmaela (flamenkoak, koartza mota ugari, zingira-mirotzak, lezkariak,...), bereziki galtzeko zorian izan ziren eta oraindik mehatxatuta dauden ahate buruzuriak eta zertzeta marmolaireak.

La Veguilla ondoan, Complejo lagunar de Alcázar de San Juan izeneko naturgune babestuan, beste 2 aintzira ere badaude. Laguna de las Yeguas (udan lehortu egiten da, zeharo) eta Laguna del Camino de Villafranca. Azken hori oso zabala da eta primerakoa zankaluzeak (limikoloak) eta larido-esternidoak (itsas enarak, txenadak, kaioak, antxetak...) behatzeko. Hala ere, hezegune honetan hegaztiak behatzea zailagoa da, ez dagoelako behatokirik eta errepideak ur-bazterretik urrun samar geratzen direlako, oro har.

La Veguillako aintzirak dozena erdi behatoki ditu, gehienak nahiko toki egokian kokatuta eta egoera onean.

Lezkari arruntak (Acrocephalus scirpaceus) La Veguillako bazter guztiak betetzen ditu bere kantuarekin.

Ahate buruzuria (Oxyhura leucocephala) galzorian egon zen duela urte gutxi. Azkenaldian bere populazio egonkortzen eta hazten ari da. Mantxa Hezea da espezie hau behatzeko tokirik onenetakoa.

Zertzeta marmolairea (Marmaronetta angustirostris) ere mehatxatutako espeziea da. Alcazar de San Juanen eta aldameneko Pedro Muñozen espeziea berriro sartzeko programak arrakasta izaten ari da.

500 flamenko baino gehiagoko taldea La Veguillan lotaratzen.

Tablas edo Tablillas del Záncara

Alcázar de San Juan hegoaldean dago Tablas del Záncara naturgunea, Záncara eta Gigüela ibaiek bat egiten duten lekua (Junta de los ríos izenez ere ezaguna). Lehenengoak ur geza darama, bigarrenak gazia, eta biak elkartzean, ezaugarri ekologiko berezi eta aberatsak dituen naturgune zoragarria sortzen da inguru zabal honetan.

Zoritxarrez, gaur egun erabat txikituta dago jatorrizko urmaela. Garai batean 3.500 hektarea estaltzen zituen urak bi ibaien arteko eremu honetan; gaur egun 150 hektarea besterik ez dira, urterik euritsuenetan.

Jatorrizko altxorraren adibide txiki bat besterik ez da geratzen, beraz, gizakion eraginaren ondorioz, baina hegaztientzat oraindik leku garrantzitsua da, bere txikitasunean. Karrakak, argi-oilarrak, basoilo txikiak, erle-txoriak, Naumann etxe-belatzak, atalarrak, galeperrak, eperrak, usapalak... erruz ikusten dira bazterrotan. Gehienbat goizeko lehenengo orduetan, jakina. Gipuzkoar batentzat, leku exotikoa, zeharo.

Ugaztunen artean untxiak dira ugarienak. Ehunka ikus daitezke edozein parajetan. Hainbeste untxi egonda, arraroa egin zitzaidan hain harrapari gutxi ikustea (arrano ertain eta handientzat paraje egokia izan zitekeen, baina ez nuen bakar bat ikusi; beharbada habia egiteko leku egokiak faltako zaizkie).

Naumann belatza (Falco naumanni), espezie migratzailea, iberiar penintsulako harrapari txikienetakoa. Kolonia txikietan kumatzen dira, batez ere gizakion eraikuntzetako zuloetan (etxe-belatza ere deitu izan zaio Naumann belatzari; izen egokia iruditu zait beti).

Karraka europarra (Coracius garrulus), nire espezie gustukoenetako bat. Jatorri afrikarreko espezie honen urdin dirdaitsuak kolorez betetzen ditu Europa hegoaldeko ordokiak.

Atalarra (Burhinus oedicnemus), gure "Juanito txistularia", halaxe entzuten delako goizalde eta ilunabarretan, txistulari, liruli-liruli.

Esango nuke azkenengo kuku mottodunak XX. mendean ikusi nituela. Ederra izan da espezie hau berriz ikusi ahal izatea (6-8 ale ikusi nituen), espezie iheskor hau ondo behatzea gaitza den arren.

Manjavacas (Mota del Cuervo, Cuenca)

Hezegune gehienak Ciudad Realeko probintzian dauden arren, salbuespen den Manjavacas (Mota del Cuervo, Cuenca) da lurralde hauetako naturgunerik gomendagarrienetariko bat. Babestutako naturgunea da, batez ere hegazti negutar eta migratzaileentzat duen garrantziagatik.

Bizpahiru arrazoi aipatuko nituzke Manjavacaserako bisita aholkatzeko. Garrantzitsuena: txenada mokobeltz (Gelochelidon nilotica) kolonia ikusgarria dauka eta espezie hau ikusteko leku paregabea da. Gainera, inguru osoa ere aberatsa da, alboan dituen landa eta lur-sailekin, eta bionaniztasun handia dauka. Bukatzeko, 8 kilometroko perimetroari itzulia emateko bidexka bat dauka (oinez, bizikletaz edo kotxez) eta pare bat behatoki ere baditu. Leku eder bat txoritan jarduteko.

Manjavacaseko hezegunea da Mota del Cuervoko urmaelik zabalena eta ur gehien izaten duena (udan gutxi), baina bere inguruan beste 4-5 aintzira txikiago ere badaude, tarteka baizik ureztatzen ez direnak: Sánchez Gómez, Alcahozo, La Dehesilla, Navaluenga eta Maljarejo. Aintzira-multzo osoa eta bere inguruko eremu guztia daude babestuta.

Txirritxo handia (Charadrius hiaticula), Europa iparraldean, Eskandinabian, Siberian, Groenlandian... kumatzen den espeziea, lotsabako eta lasai, Manjavacasen.

Complejo Lagunar de Manjavacas (Mota del Cuervo, Cuenca). Udan nabarmena da aintzira hauetako gehienen gazitasuna.

Mantxako hezegune gehienetan aurkituko ditugu flamenkoak, aintzira gazi hauetan ingurune egokia aurkitzen baitute elikatzeko eta ugaltzeko.

Daimiel eta Navaseca

Mantxa heze honetako padura eta hezeguneen arteko izen nagusia eta ustezko izarra da Daimiel. Parke Nazionala, ZEPA, Biosferaren erreserba... babes teoriko guztiak ditu eta sekulako potentziala daukan eremua da... baina burua altxatu ezinda dago 1990. hamarkadatik. Lehorreko labore tradizionalen ordez sail ureztatuak ezarri dira azken hamarkadetan Mantxako eskualderik gehienetan eta Daimielgo Tablak urez hornitzen dituzten akuiferoak gero eta okerrago daude. Daimiel urik gabe ari da geratzen; eta, urik gabe, bizitza ere badoa.

Horren ondorioz, garai bateko aberastasuna galtzen jarraitzen du Daimielek eta itxura pobrea dauka ia beti, zer esanik ez udan.

Daimiel pobrearen alboan, ostera, ezusteko ederra ematen du bere arreba txikiak, Navasecak. Daimiel herri alboan dago eta, urte guztian zehar daukanez ur-maila egonkorra (E.D.A.R.eko urak jasotzen ditu), une honetan oso leku egokia da Navaseca txoriketarako. Perimetro guztia egin daiteke oinez (4-5 km) eta hagitz ongi dago egokituta hegaztiak behatzeko, behatoki on bezain ugariak dituelako. Ingurumari hauetara hurreratzen den txoriburuarentzat must bat da Navaseca.

Navasecan oso erraz ikus daitezke hainbat espezie urtar interesgarri (flamenkoak, beltzaranak, ahate buruzuriak, uroilo urdinak, abozetak, mota guztietako zankaluzeak...) eta bere inguruko lur-sailak ere oso erakargarriak dira txorizaloentzat, gangak, atalarrak, erle-txoriak, mozoloak... eta abar ikusteko. Ezusteko ederra izan zen Navaseca.

Navasecako naturgunea, leku aparta txoriketarako.

Mozolo arrunta (Athene noctua).

Uroilo arrunta (Gallinula chloropus), espezie ugaria hezegune guztietan. Uroilo urdinik ez nuen ikusi, ostera.

Antzara hankagorriztak (Anser anser) habiagile arruntak dira Manjavacasen.

Mantxako hezegunerik egokiena da Manjavacas txoriak behatzeko. Perimetro guztia egin daiteke oinez eta dozena erdi behatoki daude bertan. Ur-maila egonkorra da urte guztian zehar eta hegazti populazio handiak ikus daitezke urtaro guztietan, ber-bertan.

Daimiel lehor zegoen 2021 uda honetan. Zoritxarrez ohikoa da hori Daimielen, baita beste urtaro batzuetan ere, naturgunearen kudeaketa negargarria dela eta.

Murgilari arrea (Aythya nyroca). Galzorian dagoen espezie. Daimielen hazi egiten dituzte eta inguruko hezeguneetan askatzen.

Behatokia Daimielen.

Lagunas de Villacañas

Alcázar de San Juan eta Villacañas arteko pareje zabaletan 3 urmael edo aintzira daude, hirurak ere elkarren ondoan eta oinez bisitatzeko moduan. Taray, Peñahueca eta Tirez dira hiru aintzirok.

Azkenengo biek, Peñahuecak eta Tirezek, ur gutxi izaten dute eta udan erabat lehortzen dira. Laguna del Taray, ostera, Mantxa osoko hezegunerik garrantzitsuena da, bai hedaduraz, bai balio ekologikoei dagokionez. 

Tarayko aintzira oso egokia da sternidoak behatzeko, adibidez. Txenada, antxeta eta itsas enara espezie mordoxka beha daiteke bertan, besteak beste, itsas enara musuzuria (Chlidonias hybrida) aintzira hauetan kumatzen den eta oso ugaria den sternido txikia.

Hala ere, Tarayko aintzira honek baditu zenbait arazo, hegazti-behaketa zailtzen duena. Ez nuen aurkitu ez behatokirik, ez ibilbide zehatzik; distantziak handiak dira; ur-bazterra landaretzaz beteta dago eta oso zaila da hezegunea ganoraz ikustea eta hegaztiak aurkitzea; enpresa pribatu batek kudeatzen ditu hezegune honetako behatoki egoki bakarretakoak (sarbideak kontrolatuta dituzte); uraren kalitatea eta kudeaketa, Mantxako gainontzeko hezeguneetan bezala, ez da behar bezain ona.

Hori esan ondoren, esan behar dut goiz ederra igaro nuela paraje hauetan eta Taray eta Peñahueca arteko lurrak ere oso interesgarriak direla Euskal Herrian ugariegiak ez diren zenbait espezie lasai eta gustura behatzeko, hala nola, atalarrak, alaudidoak, erle-txoriak, argil-oilarrak, karrakak, gangak, hegaberak, zingira-mirotzak, bele txikiak eta abar.

Itsas enara musuzuriak (Chlidonias hybrida) ikusteko toki ezin hobea da Tarayko aintzira. Argazkia: J.M. Garg, CC BY-SA 4.0.

Hegabera (V. vanellus) Tarayko aintzira inguruan. Hiruzpalau ale ikusi nituen eta, euren jarreragatik, esango nuke euren kumeak inguruan zebiltzala eta zaintzen ari zirela. Hegaberek lurrean egiten dute habia.

Peñahuecako aintzira. Udan gatza besterik ez da geratzen. Hala ere, toki polita da txoritan egiteko, estetikoki ez ezik, baita hegazti ugari ikus daitezkeelako ere. Alaudidoak, karrakak, erle-txoriak, argi-oilarrak... dozenaka ikusi ahal izan nituen.

Landa-txolarrea (Passer montanus), nahiko espezie ugaria oraindik Ciudad Realeko landa eremuetan, Euskal Herrian ez bezala.

Campo de Criptana eta Pedro Muñoz  arteko parajeak

Alcázar de San Juanetik ekialdera, Cuencako mugaraino, labore-sail zabalak aurkituko ditugu, Campo de Criptana eta Pedro Muñoz herrien bueltan. Hiru herri horiek osatzen duten eremua ere toki ona da txoritan ibiltzeko.

Negu partean (eta udaberrian), zalantza barik, Pedro Muñoz herrian dauden hezeguneak dira lekurik interesgarrienak. Hiru aintzira dira: Laguna del Pueblo, Retamar eta Navalafuente. Jatorriz aintzira endorreiko gaziak ziren hirurak. Azkenengo biak halaxe dira oraindik, jausitako euriaren arabera betetzen direnak (ez urtero) eta udan idor-idor geratzen direnak. Pedro Muñoz herrian bertan dagoen Laguna del Puebloren ezaugarri fisiko-kimikoak eta ur-emaria, ostera, erabat aldatuta daude. Ur gezarekin betetzen da, EDAReko emariarekin. Horren ondorioz, urte guztian dauka ura eta fauna interesgarria, baina jatorrizko ezaugarriak erabat ditu galduta. Inguru hau, beraz, batez ere azarotik apirilera bisitatzea aholkatzen da.

Pedro Muñozeko aintzirekin batera, beste hainbat ere aurkituko ditugu Alcázar de San Juan, Campo de Criptana eta Pedro Muñoz artean. Esate baterako, Salicor, Carros eta Pajares. Udan lehortu egiten dira, baina neguan leku interesgarriak izan ohi dira.

Uda partean, hezeguneak baino interesgarriagoak dira hiru herri hauen inguruko landa-soroak eta labore-sailak. Paraje horietako espezieak behatzeko toki aparta da eta erraz aurkituko ditu txoriburuak basoilo handia eta txikia, ganga azpizuriak, atalarrak, mirotz urdinak, arrano txikiak...

Basoilo handia (Otis tarda).

Basoilo txikia (Tetrax tetrax).

Azeria Pedro Muñoz herriko aintziran. Ez ninduen ikusi eta ia-ia hanketaraino hurreratu zitzaidan. Ederra sustoa hartu zuena!

Bele "begiurdin" txikia (Corvus monedula).

Haize-erroten herria da Campo de Criptana (Ciudad Real). Ezin esan Mantxako herri gehienak politak direnik; Campo de Criptanako alde zaharra eta goikaldea gozagarriak dira, ordea.

Beste hezegune, urmael eta paraje batzuk: Quero, Villafranca, Lillo, Villacañas eta Campo de Calatrava eskualdea

Nire 5 eguneko egonaldiak ez zidan eman aukerarik Mantxako hezegune eta paraje guztiak miatzeko, jakina. Goian aipatu ditudan tokietaz aparte, beste hauek ere interesgarriak izan daitezke..

• Lillo herri inguruko aintzirak, iparraldean, Toledoko probintziaren mugan: Longar, Altillo Chica, Altillo Grande eta Albardiosa.
• Humedales de Villafranca de los Caballeros. Gizakiak erabat moldatuta, hondartza, jatetxe eta beste hainbat azpiegiturarekin. Neguan interesgarriagoak izan daitezke, jenderik gabe. Udan familien aisialdirako gune dira.
• Villafranca: bainurako eta aisialdirako egokitutako aintzirak dira, hegaztien ikuspegitik ez bereziki interesgarriak.
• Laguna grande de Quero. Normalean lehor dago eta landa-lurrez inguratuta dago.
• Ciudad Real erdi-hegoaldean badira hegaztiak ikusteko beste leku batzuk ere (lautadetako hegaztiekin eta urtarrekin batera, baita errupikola eta harrapariak ere, esate baterako), baina ez nuen astirik izan. Hurrengorako gelditu dira Poblete ingurua eta Calatrava eskualde osoa.

Behatokia Tablas del Záncarako hezegunean. 1960 arte lautada hauek urez estaltzen ziren euri-sasoian. Garai hartako 3500 hektareetatik, gaur egun 150 hektarea soilik dira neguan ureztatzen direnak. Desastre bat.

Ekaitza Manjavacaseko pasabidean.

Mantxa hezean behatutako hegaztiak (2021eko ekainean)

eBird aplikaziotik erauzitako laburpena.

Gauzetan
Koldo Izagirre
Ustela, 1979

Gauzetan oinarritutako narrazio liriko laburrak, Koldo Izagirrek garai hartan lantzen zuen narratiba esperimentalaren ildotik. Arboletan, Elurretan, Teilatuetan, Izarretan, Uretan... izeneko ataletan dago antolatuta liburu labur hau eta, elementu arrunt horiek oinarri hartuta, ipuin poetikoak eta gogoeta fantastikoak sortzen ditu idazleak, Ramon Sanchez Lasa eta Joxan Arretxeren marrazkiekin.

Aspaldi bere bila, eta bigarren eskuko liburu zaharren artean aurkitu nuen orain dela aste batzuk.

70. hamarkadako liburu bat, euskal literatura modernoaren garai gazte eta berde hura. Isturitzetik Tolosan barruren oinordekoa; Pott Ustel eta Hordagoen sasoia; Izotza hizotz idazten zenekoa eta ilargia hilargi.

Gauzetan (Izagirre, 1979)

Hlargia nahi zuen harrapatu eta arbola gainera igan zen.

Neguan arbolak biluzik bizi izaten dira, eta hotzak daude gau eta egun.

Hilargia nahi zuen harrapatu eta negu gorria zen.

Hotzikara batek astindu zituen arbolaren beso ihartuak, eta haien artean geratu zen gatibu.

Arbola gainera igan zen negu gorria izanik.

Biharamon goizean hezur izoztu batzuk aurkitu zituzten arbola inguruan.

Arbolak ezin baitzuen hilargia neguan traizionatu.

..................

Batzuek ezpatak irensten dituzte, irentsi behar izaten dituzte; besteak trenbideetan jartzen dira arrainketan; nik berriz izarrak enboteilatzen ditut, adibidez: aukeratzen dut izarra, bibote muturretik heltzen diot eta beherantz erakartzen dut, kometa bat biltzen ari banintz bezala edo, mozten dizkiot bibotearen bi adarrak guraizeekin eta sagardo boteila huts batetan sartzen dut.

Zenbaitetan itsasoaren hondoan bilatu behar izaten dira izarrak; halakoetan arreta handiagoa eduki behar: amuan gau pusketa bat ipini eta Haizkibel atzean jarri arrantzan, goiz aldean hobe. Boteila han bertan eduki, eta sartu baino lehen ongi lehortu izarra.

Izar boteilekin keinuak egiten dizkiet urrunean doazen untziei, eta denak, bat banaka, nire ateondoraino datoz eta hementxe jotzen dute azpia, eta benetan esan ahal dut kapitainak direla untzia lehenik abandonatzen dutenak.

Herrira heldu eta lehenengo momentuan konturatuko zara leku berezi eta ederra dela Tinto ibaiaren arroa eta izen bereko herria, Minas de ríotinto. Lurzoruaren ezaugarri geologiko bakanek bihurtzen dute Río Tinto eskualdea hain berezi eta, horrekin batera, 5000 urteko giza ustiaketak ere lagundu du ingurua eraldatzen eta moldatzen, irudi harrigarriak sortuz. Neurri batean, zabortegi handi bat ere bada Río Tintoko meatzeen eta herriaren inguruan mendez mende pilatu den mineral-hondar, meatze-hobi eta garai bateko azpiegitura industrialen pilaketa erraldoi, basati eta desordenatua, baina hala ere edertasuna (edo/eta bakantasuna) ezbairik gabeak dira.

Tinto ibaia, el río Tinto.

Orain dela 100 urteko makinek tiratutako tren turistiko bat hartu daiteke Tinto ibaiaren arroa bisitatzeko. Udan ur gutxi dago, baina hala eta guztiz ere, erreka gorri xelebre honek marrazten dituen irudiak berezi-bereziak dira beti.

Kontuz ibili oinetakoak eta arropa errekan sartzearekin. Ez dute kolorea berreskuratuko.

XIX. mende amaieran eta XX. hasieran izan zuen garairik oparoena bailara honek, meategiak enpresa ingelesen esku geratu zirenean eta baldintza negargarrietan bizi ziren 20.000 behargin bildu zituenean. Harrezkero, Europako meategirik handienetakoa izan da 150 urtez, eta bada oraindik ere.

Eskualde honetako mineralen ustiaketa askoz lehenago hasi zen, ordea, bertan bizi izan diren herri guztiek atera izan dituztelako lehengaiak lur hauetatik, izan iberiar, feniziar, erromatar zein musulman.

Meategiak bizi-bizi daude oraindik (90. hamarkadan izandako krisialdia gainditu ostean). Besteak beste kobrea ateratzen da Río Tintoko meategietatik, eta kobrea gai apreziatua da teknologiaren garai hauetan. Historia ez ezik, etorkizuna ere ba ei dute oraingoz meatze hauek.

Mina de Cerro Colorado, une  honetan ustiatzen diren guneetatik handiena. Argazkia: Gabri Solera, Flickr, CC-BY-SA.

Mina de Corta Atalaya. Argazkian ez dirudien arren, zulo erraldoia da, Europako handiena (eta munduko handienetakoa): 1200 m x 900 m luze-zabal eta 400 metroko sakonera.

Bisitaldia oso ondo antolatuta dago, ia egun osoko egitarauarekin: Museo txiki baina argigarria daukate herri erdian, Casa 21 etxebizitza britainiarra ere bisitatzen da sarrera berarekin, eta 2 meatze ikusteko aukera ere badago, lur azalekoa bata (Corta Atalaya) eta lurrazpikoa bestea (Peña de Hierro). Amaitzeko, postrea: Tinto ibaiaren arroan ordu t'erdiko tren-bidaia egiteko aukera dago. Orain dela 100 urteko tren batean, garai bateko trenbidearen ibilbidea jarraituz (minerala kostara zeramana eta kostaldeko jan-edanak meategietara igotzen zituena).

Denboran atzera egiten du bidaiariak, esatariaren berbekin txundituta eta Tinto ibaiaren koloreekin erdi-zorabiatuta. Azken batean Tinto ibaia bera baita, el río Tinto, bisitariak sekula ahaztuko ez duena; bere uren kolore-mosaiko aluzinante eta nahastezinak izango dira gure begi-ninietan betirako iltzatuta geratuko direnak. Hori garbi daukagu.

Minas de ríotinto herrian dago museoa.

Casa 21 etxe-museoa. Meategien ugazaba eta teknikari britainiarrek XX mende hasieran eraikitako auzo kolonialean bisitatu daiteke etxea hau. 1950. hamarkadan zegoen bezala dago. 10 minutuan ikus daiteke.

Peña de Hierro meatzea.

Tintoko trena. Trena hartu eta arro osoa bisitatzeko aukera dago (23 km inguru).

Meategien inguruan trenbide-sare txiki bat eraiki zuten britainiarrek XIX. mende amaieran. Irudi fantasmak sortzen dituzte gaur egun edozein ertzetan geratu diren tren, etxola, mea-hobi eta gainontzeko hondarrek.

Minerala jaso, pilatu eta lantzeko garai bateko azpiegiturak.

Tinto ibaiak 100 km-ko luzera du eta Huelvako itsasadarrean itsasoratzen da, Odiel
ibaiarekin bat egin ostean. Izena bere kolore gorri bereizgarritik datorkio, zelan ez ba; ardo beltzarena, alegia. Ibaiaren arroan dauden metal astun sulfuroen meteorizazioak sortzen dute kolore gorri ilun hori. Prozedura hori bakterio azidofilek (Acidithiobacillus ferrooxidans, Leptospirillum ferrooxidans...) egiten dute, muturreko habitatetara egokitu diren mikroorganismoak, mineraletatik elikatzen direnak.

Horren ondorioz, Tinto ibaiaren pHa oso-oso azidoa da (1,7 eta 2,5 artekoa) eta metal astun ugari daude, halaber, bere uretan: kobrea, kadmioa, manganesoa, burdina... Hala ere, eta habitataren ezaugarriak hain muturrekoak izan arren, milioika urteko adaptazio eta eboluzioaren ondorioz, ur super-azido hauetan bizi daitezkeen hainbat organismo aurki daitezke Tinton, prokariotoak zein eukariotoak: dela bakterioak, algak zein onddoak, horietako asko endemikoak, mundu osoan hemen besterik bizi ez direnak.

Ezaugarri fisiko-kimiko eta organiko horiek bihurtzen dute horren bakar, bakan eta eder Tinto ibaia, munduan parekorik ez duena. Nonbait parekorik izatekotan, Marteko lurrazpian aurkituko omen ditu gizakiak antzeko bakterio eta bizidunen aztarnak.

Tinto ibaiak edozein osin eta ur-bazterretan sortzen ditu irudi magnetikoak.

pH super-azidoa izan arren, ura ikutu ikutu daiteke, baina gero ondo garbitu behar. Basahuntzak eta basurdeak uretan sartzen omen dira freskatzeko eta desparazitatzeko.

Gorria more eta beltz bilakatzen da txoko eta errebuelta batzuetan.

Rio Tintoko meategiak eta urlasterra.

Corta Atalaya. Une honetan ez da mineralerik ateratzen gune honetatik, baina eremua handitzeko eta Cerro Coloradorekin lotzeko egitasmoa dago.

Urte gora-beheratsu eta itogarria izan dugu. Orain etxealdia, orain irteteko aukera, orain udalerritik irten ezina... Hainbat fase igaro ditugu azken urte t'erdian, baina mugikortasuna murriztuta izan dugu denborarik gehienean.

Denbora nolabait bete beharra izan dugu eta, gehiago edo gutxiago, gehienok ipini diogu erronka modukoren bat gure buruari: telesailak ikustea, musika gehiago entzutea edo irakurtzea (ez nire kasuan), txori-kantuen hariak idaztea Twitterren, itxialdi perimetralak aprobetxatu eta gure herriko bazterrak hobeto ezagutzea...

San Salbadorreko ermita (Eibar), Kiñarraballean.

Nire kasuan, beste erronka txiki bat ere ipini nion nire buruari, Josu Azpillaga lankidearen ideia kopiatuz: Eibarko mendi guztiak (edo hobeto, Eibarko mendiak mendilerroko mendi guztien tontorrak) zapalduta izatea urtebeteko epean. Eta horretan jardun dugu iazko maiatzetik aurtengo ekainera, gehienbat Eibartik irten ezinda egon garen aldi horietan, gure inguruko haran eta mendiak arakatzen. Horixe baitzen helburu nagusia gailurrak igotzea baino: oraindik ezagutzen ez genituen paraje, erreka, iturburu, haran eta ermitak aurkitzea. Azken batean, inguruan daukaguna hobeto ezagutzea eta naturaz gozatuz burua freskatzea, betiere gure Isats txikiaren laguntzarekin.

Ilunabarra Kalamuan (Maaxa, 771 m).

Arrajolatik Sosolarako harbide zaharra, delizia bat.

Eibarko mendien mendilerroa

Mendiak aplikazioa erabili dut jarraipena egiteko (CodeSyntaxen garatu dugun tresna). Hantxe agertzen dira Eibarko mendiak izeneko mendilerroa eta mendilerro horren barruan dauden 34 mendiak.

Mendilerro txikia da, ganora mugatukoa, Eibarko hau. Gutxi gorabehera, Oiz, Arno, Izarraitz eta Irukurutzeta mendilerroen artean geratzen diren mendiek osatzen dute, hainbat herriren artean sakabanatuta eta ez benetako mendikate zuzen bat osatzen. Esan bezala, 34 mendi dira, horietatik gehienak tontor txikiak, garrantzi gutxikoak eta 500-700 metro ingurukoak. Urko da garaiena 795 metrorekin eta beste 11 tontor ere agertzen dira Mendi Federazioaren katalogoan eta puntuagarri dira 100 mendien lehiaketan.

Gure etxetik hasita 7 km-ko erradioan sartzen dira 34 mendi horiek. Erronka borobiltzeko, inguruko beste mendilerro batzuetako (Arno eta Irukurutzeta) mendi banaka batzuk ere igotzea erabaki genuen, betiere 7 km-ko erradio horren barruan bazeuden. Azkenean, 38 gailur izan dira igo ditugunak.

Goimendiko plaza, gure paraje hauetako ederrenetakoa (Elgeta - Bergara - Eibar artean), Azurtzamendi magalean.

Amezti eta Mutegi ingurua, Elorretaburun (Ermua eta Eibar artean), Urko magalean. Eibarko mendi gehienak ikus daitezke bertatik.

Saratsu baserria, arbasoen jaiotetxea (Markina Etxebarri). Ibilbide ederra egin genuen, Markina-Etxebarritik igo Kalamuara, Elgoibarko Iruitturrira jaitsi, eta Saratsun barrena berriz Etxebarrira.

Igo ditugun 38 mendi horien artean badira etxetik irtenda igotakoak eta badira kotxez hurreratuta egindakoak; batzuk Eibarren bertan daude, baina gehienak inguruko herrietan (Elgeta, Elgoibar, Markina, Ermua, Mallabia...); badira lehenengoz igo ditugunak, badira lehendik igota genituenak edota azken urtean 3-4 aldiz igotakoak.

Esan bezala, Mendiak APPak laguntzen dit mendiak ezagutzen eta igoerak apuntatzen. Oso aplikazioa erabilgarria da guretzat, bai Euskal Herriko mendien info praktikoa jasotzeko, zein norbere igoerak markatu eta estatistika historikoak gordetzeko. Ez baduzu ezagutzen, hementxe Android, Apple eta Mendiak.eus webgunea.

Eibarko mendiak eta guk egindako igoerak, Mendiak APPean.

Amaitzeko, hementxe igotako mendien zerrenda (*asterisko batekin Eibarko mendilerrokoak ez direnak, baina 7 km-ko erradio horren barruan sartzen direnak):

• Aingeru guarda (Bergara, 585 m)
• Aizketa (Eibar, 700 m)
• Akondia (Eibar, 749 m)
• Arantzamendi (Etxebarria, 522 m)
• Ariznabar (Mallabia, 594 m)
• Armendigana (Elgeta, 602 m)
• Arrate (Eibar, 536 m)
• Artaluze (Ermua, 514 m)
• Artarrai (Ermua, 406 m)
• Asentsiomendi (Elgeta, 583 m)
• Asurtzamendi (Elgeta, 659 m)
• Azkonabieta (Elgeta, 728 m)
• Baldaburu (Markina-Xemein, 469 m)
• Egoarbitza (Elgeta, 733 m)
• Erdella (Elorrio, 682 m)
• Galdaramuño (Elgeta, 664 m)
• Garagoiti (Eibar, 702 m)
• Garbe (Bergara, 513 m)
• Gaztelumendi (Elgeta, 718 m)
• Goikomendi (Elgeta, 652 m)
• Illordo (Eibar, 541 m)
• Intxorta (Elgeta, 743 m)
• Intxortatxiki (Elgeta 715 m)
• Kalamua / Maaxamendi (Elgoibar, 771 m)
• Krabeliñaitz (Bergara, 607 m)
• Lindari (Eibar, 443 m)
• Mendibil (Markina-Xemein, 613 m)
• Morkaiko (Elgoibar, 533 m)
• Moru (Elgoibar, 458 m)
• Mundio (Eibar, 723 m)
• Santamariñazar (Zaldibar, 676 m)
• Topinburu (Eibar, 596 m)
• Tranku (Elgeta, 642 m)
• Urko (Eibar, 795 m)

• *Akelarre (Irukurutzeta mendilerroa, Soraluze, 763 m)
• *Atxolin (Irukurutzeta mendilerroa, Elgoibar, 841 m)
• *Karakate (Irukurutzeta mendilerroa, Soraluze, 756 m)
• *Ziardamendi (Arno mendilerroa, Elgoibar, 468 m)

Intxorta (Elgeta, 743 m).

Santa Kurutz (Eibar). Ez gara aspertzen leku honekin.

Arrate (Eibar).

Pagadia Irukurutzetarako bidean, Karakate inguruan.

Arribiribilletako zutarria, Karakaten dagoen Dolmenen ibilbideko aztarnarik ikusgarriena.

Harbidea Upartiño inguruan. Gorosta auzoko andabide nagusia izan da gizaldiz gizaldi (Eibar).

Pagolan (Eibar), lagun artean. Erronka honek ez luke zentzurik izango eurak barik.

Pagadia Kalamuatik Elgoibarrerako bidean, Urkiola gainean (Elgoibar).

Gure Iats, azken urteko ibilaldi guztietako gidari (Akondia, 749 m).

Idotorbe auzoan, Elgoibarren. Atzean Izarraitz.

Kalamuara igotzen, Markinako alderditik, Mundio (723 m) inguruan.

Drogeten itturrixa, Ermuan (Berano auzorako bidean). Horixe da Ermuko herri-aldizkariaren izena, Drogetenitturri.

Santa Kurutz behelainopean (Mandiola auzoa, Eibar).

Aizketa (700 m).

Anboto, Alluitz, Untxillatx, Mugarra... Santamariñazarretik (Zaldibar, 676 m)

Erdellako tontor txikia (682 m), Aixolako urtegi gainean, Elgeta eta Elorrio artean.

Garbe (513 m), Sagarrerreka gainean dagoen tontor ezkutua.

Baldaburu edo Baldako txuntxurra (Iturreta auzoa, 469 m). Markina-Xemein eta Etxebarri inguruko bista ederrak daude bertatik.

Goikomendiko txirrindula (Elgeta, 652 m).

Artarrai (406 m), Ermuko lurretan dagoen mendi-tontor bakanetakoa.

Klik egin handiago ikusteko edo Mendiak.eus webgunean Eibarko mendi guztiak ikusteko.