Aurrekoan aipatu genituen hemen barraskilo arruntaren gora-beherak, baina Euskal Herrian dozenaka 'molusku gastropodo lehortar' ditugu, alegia, dozenaka barraskilo edo marraskilo edo barekurkuilu edo karkoil..., nahiago duzuen moduan.

Ugari eta ikusgarrienen artean beste hauxe dugu, baso-barraskiloa (Cepea nemoralis). Barraskilo arrunta baino pixkat txikiagoa, hau ere Europa osoan bizi da. Askoz koloretsuagoa da eta oso aldakorra izan liteke kolore aldetik, marra hori, gorri, arre, larrosa edota beltzekin. Oskolaren ertza beltza izan ohi da.

Birigarroen jaki gogokoenetako bat ;)

Seguru asko hauxe da Euskal Herrian dugun barraskilorik ugari eta arruntena, izenak iradokitzen duen moduan: barraskilo arrunta. Gure ortuetan gehien ikusten duguna izateaz gain, gure sukaldaritzako elementu garrantzitsu ere izan da azken belaunaldietan (tira, belaunaldi gazteagoek horrelako gutiziak baztertzen hasi diren arte, behintzat).

Ohiko den guztia bezalaxe, halaxe gertatzen zaigu animaliarik arruntenekin ere, euren xarma eta edertasuna ez dugula behar bezala apreziatzen (beharbada, ezta "ikusten" ere, ohikotasunak ezkutatuta).

Gaur goizean gure kalendulak jaten zebilen barekurkuilu eder honi begira ibili naiz. Izan ere, barraskiloak hipnotikoak dira, euren antena-erro mugikor horiek, oin gihartsu sendo eta ibilera kaotiko hori, aho txikitxo karraskari hori... Hipnotikoak! Ornitologoa ez banintz, malakologoa nintzateke ;)

Euskarazko izenei dagokionez, hiru forma nagusi daude Euskal Herrian molusku hauek izendatzeko: 

• barraskilo (barraskil, marraskilo, marrakilo, marrakulu...)
• barekurkuilu (barakuilu, barakorkoil, barekukula...)
• karakol (karakoil, kakol, karkoil, kurkuil...)

Barraskilo arrunta, Cornu aspersum

Helicidae familiako moluskua da barraskilo arrunta; Gastropodoen klasekoa (oskol bakarra daukaten moluskuen taldekoa, alegia). Gure ikasketa garaian Helix aspersa deitzen zen, baina duela pare bat urte, azterketa genetikoei esker, ikerlariak konturatu dira ez dela Helix generokoa eta izena moldatu diote, Cornu aspersum da orain. 

Europan bada oso-oso antzekoa den beste espezie bat, Helix pomatia, baina Euskal Herrian ohikoagoa da Cornu aspersum. Esango nuke argazkikoa horixe dela, Cornu aspersum barraskilo arrunta.

Europa osoan bizi da eta Euskal Herrian ere ohikoa da eskualderik gehienetan, Nafarroa hegoaldeko lekurik idorrenetan izan ezik.

Barraskilo arruntaren ezaugarri nagusiak

Barraskilo arruntaren ezaugarri nagusiak hauexek dira (ingelesezko Wikipediatik jaso eta euskarazko Wikipediara igo ditugu).

Helduek 25-40 mm-ko diametroa duten oskol gogorra dute, lau edo bost kiribil dituena. Oskola marroi iluna izan ohi da, gaztain koloreko ikutuekin eta lerro eta orbanekin. Ahoa handia dute, ertz zurixka eta tolestua duena. Oskola ia beti eskuinera kiribilkatuta dago, eta ezaugari taxonomikoa da, baina ezkerraldeko adibide arraroak ere ezagutzen dira.

Gorputz bigun eta mukitsua du, marroi-grisa; oskolaren barruan erabat ezkutatu dezake. Erasotzen dutenean, muki sendo bat jariatzen du erasotzaileak uxatzeko. Ez du operkulurik, baina tenperatura baxuetan edo lehorrean epifragma deritzon mukizko mintz mehe lehorra sortzen du oskolaren ahoa itxi eta babesteko.

Udako bero eta lehorraldian estibazio izeneko lo-egoeran sartzen da eta neguan, berriz, hibernatu egiten du. Gainera, deshidratazioa kontrolatzeko mekanismoak ditu.

Buruan lau erro edo "antena" ditu: goikoak handiagoak dira eta argi-sentsoreak dituzte (begiak); behekoak ukimen eta usaimen-organoak dira. Ahoa buruaren azpiko aldean dago, aurrean, eta erradula izeneko kitinazko egitura dauka janaria marraskatzeko (hortz txikiak dituen mihi sendo baten antzeko egitura).

Albiste handi-handia izan da txoriburuontzat AviList zerrenda argitaratzearena. Izan ere, munduko hegazti guztien lehenengo zerrenda bateratua da AviList, azken 20-25 urteotan izan dugun anabasa askatzera datorrena. Ekainean argitaratu zuten paperra Biodiversity and Conservation aldizkarian eta Avilist.org webgunean kargatu dute ondoren informazio guzti-guztia. 

Orain arte, munduko hegaztiak zeintzuk eta zenbat ziren jakiteko, hiruzpalau zerrenda ezberdin kontsultatu behar genituen eta espezie askotan desadostasunak zeuden. Wikipediak, AviBasek, IUCN zerrendak edo eBirdek, bakoitzak bere irizpideak jarraitzen zituen eta zoramen txiki bat zen txorizaleontzat, ez baikenian, esate baterako, gabai arrea (Calonectris sp.) espezie bakarra zen, ala bi, ala hiru.. (gabai arre mediterraneoa, atlantikoa, Cabo Verdekoa...); edo koartzatxo itzaina Bubulcus ibis edo Ardea ibis izendatu behar ote genuen.

Zorionez, mundu mailako 5 erakunde nagusiak elkartu dira, tartean taxonomia kontuetan aditu handienak, eta zazpi urteko lanaren ostean munduko hegaztien lehenengo zerrenda orokor eta bakarra argitaratu dute, AviList, taxonomia, sistematika eta nomenklatura bateratuarekin. Dena sarean, irizpideak argi, prozesu gardena, eta informazio guztia txorizaleontzat eskuragarri, online eta urtero-urtero eguneratzeko aginduarekin. 2025. urteko ekaineko zerrenda izan da lehenengo bertsioa eta une honetan 11.131 hegazti espezie onartzen ditu AviList zerrendak, 2.376 genero, 252 familia eta 46 ordenatan banatuta. Albiste handia, hartara!

Albistea foro eta webgune guztietan azaldu da (hemen Cornell, eBird, BirdLife eta Avilist webguneetako albisteak), eta euskaraz zabal landu da Txoriak.eus webgunean: "AviList: munduko hegazti guztien aurreneko zerrenda bateratua".

Nire aldetik, hartara, AviList zer den eta zein garrantzitsua den azaldu ordez, abagunea aprobetxatuko dut gai honekin lotuta dagoen beste kontu bat aipatzeko, labur bada ere: munduko hegazti-zerrenden historia eta txori-espezie kopuruak. 

Munduko hegaztien zerrendak: abiapuntua

Aristotelesek eta beste autore klasiko batzuek egindako aipamenez aparte, zoologia modernoaren abiapuntua Lineoren "Systema naturae" (1758) lana izan zen. Lineo edo Carolus Linnaeus naturalista eta zientzilari suediarra izan zen (1707-1778) eta taxonomia modernoaren oinarriak ezarri zituen, talde taxonomikoen kontzeptua garatuz eta gaur egun arte iraun duen sistema binomiala ezarriz. Berea da esaldi famatu hau, "Nomina si nescis, perit et cognitio rerum", alegia, "Izenik ez badakizu, beraietaz dakizuna ere desagertzen da". Bizidun guztientzat izenak ezartzen saiatu zen (izen zientifikoak) eta berea da izaki bizidunen aurreneko antolaketa eta zerrenda sistematiko modernoa, non 554 hegazti-espezie identifikatu eta zerrendatu zituen, bakoitza bere izen zientifikoarekin.

Lineoaren zerrenda oso mugatua zen, garaiko ezagutza eta baliabideen oso menpekoa eta Europako espezieak jasotzen zituen batez ere. Hasierako zerrenda horren ostean, Ernst Mayr biologo alemaniarraren lana aipatu behar da; 1946an argitaratutako "The number of species of birds" (Auk 63:64-69) artikuluan 8.616 espezie identifikatu zituen. Eta ondorengoa ere bota zuen: "txori-espezie berriak aurkitzeko garaia amaitzear dago". 

Bien bitartean, James Peters ornitologo estatubatuarra ere lanean hasita zegoen. Berak 1931. urtean hasitako lana beste batzuek bukatu zuten bere heriotzaren ostean eta 16 liburukitan munduko hegazti guztiak biltzeko saiakera egin zuten 1931-1987 urteen artean. Petersek beste ehunka espezie erantsi zizkion Mayersen zerrendari eta, ematen zuenez, 16 liburuki horietan zeuden munduko hegazti-espezie guztiak. "Kitto! Hauxe da dagoena!" pentsatuko zuen Petersen lantaldeak 80. hamarkada zoriontsu hartan.

Genetikaren, biologia molekularraren eta bioakustikaren indarra

Dena genekielakoan, lasai asko geunden txorizaleok 1990. urte buelta hartan, baina harrezkero, eta batez ere XXI. mende hasieran, iraultza handi pare bat zeuden gertatzear zientziaren esparruan. Ordura arte, batez ere ezaugarri morfologikoetan oinarritzen zen txori espezieak banatzeko eta sailkatzeko modua (museoan gordetako aleen azterketen bidez), baina azken hamarkadetan ikusi da hori ez dela nahikoa.

Batetik biologia molekularraren eta genetikaren iraultza gertatu da. Ikerketa-metodo berriei esker bizidunen genomak aztertzeko eta alderatzeko aukera sortu zaigu. Hegaztien genomak aztertzen hasterakoan, ikerlariek berehala ikusi zuten morfologikoki ia-ia berdinak ziren hainbat hegazti, genetikoki aldenduta zeudela. Eta, alderantziz, morfologikoki ezberdinak ziren zenbait hegazti, genetikoki berdin-berdinak zirela (morfo ezberdina izan arren, espezie berbera zirela, alegia). Filogenia modernoak erakutsi zuen hegaztien zuhaitz ebolutiboan uste baino askoz ohikoagoak izan direla ezberdinen arteko konbergentziak eta berdinen arteko dibergentziak, espezie mailako sailkapena uste genuena baino aaaaskoz konplexuago bilakatuz. 

Beste iraultza handi bat bioakustikaren alorrean gertatu da. Teknologia berriei esker, gero eta errazagoa izan da hegaztien soinu eta kantuak grabatzea, gordetzea, konparatzea eta aztertzea. Gainera, teknologiak merketu ahala, grabazio horiek egin eta partekatzeko aukera herritar guztien eskuetara iritsi da eta, horren ondorioz, duela 20 urte nekez imajina genezakeen audio-grabazio bildumak ditugu, gehienak online, libreak eta dokoak (Xeno-canto eta MacAulay library, adibidez). Eta grabazio horiek garrantzi handikoak izan dira espezieak identifikatzeko eta deskribatzeko orduan. Hemen ere, genetikarekin gertatu den bezala, ikusi da espezie berekoak zirela uste zen hainbat txoriren kasuan, oso desberdin abesten duten taldeak daudela, elkarrengandik banatuta eta hibridaziorik gabe. 

Iraultza horien ondorioz, garai batean finkoa eta aldaezina zirudien munduko hegaztien zerrenda izugarri hasi zen aldatzen, urtero-urtero, XXI. mende honen hasieratik aurrera. Euskal Herrian ohiko den kaio hankahoria, esate baterako, 90. hamarkadan Larus cacchinans izendatzen genuena, Larus argentatus bilakatu zitzaigun bapatean, eta Larus michahellis ondoren, kaio hauskara superespeziearen sailkapenak findu eta hobetu ahala; eta mundu mailan, une honetan ia 10 espezietan dago banatuta garai batean espezie bakarra zen kaio ezaguna.

Horri gehitzen badiogu herrialde tropikaletan egindako laginketak eta ikerketak izugarri handitu direla eta espezie tropikalen inguruko ezagutza exponentzialki hazi dela, ez da arraroa Mayren eta Petersen garaiko 8000-9000 espezieko zerrenda, 10.000 espeziera igotzea laster batean, eta 11.000 espeziera ondoren.

Hegaztietan gertatutakoaren antzekoa jazo da gainontzeko taldeetan ere, noski (datuak ez diren arren horren argiak eta onartuak). Adibidez, 2005 urtetik hona, ugaztun-espezieen kopurua %20 inguru hazi da eta anfibio zein narrastiena %50 inguru.

Hartara, esan bezala, aldaketak ugaritu eta azkartu egin dira azkenaldian eta horrek nolabaiteko kaosa ere sortu zuen zerrenda eta sailkapenetan. Anabasa hori orrazteko asmotan, erakunde edo ikerlari-talde bakoitzak bere irizpideak hartu zituen eta bere zerrenda "ona" sortzen hasi zen, eta zerrenda aldaezin bakarraren garaitik, zerrenda aldakor anitzetara igaro ginen, bakoitzak berea. Zenbat buru, hainbat aburu.

Hegaztien sistematikaren alorrean azken 2-3 hamarkadak 'kaosaren garaia' izan direla esan dezakegu. 

Clements, Howard & Moore, IOC eta HBW/BirdLife zerrendak

Munduko hegaztien zerrendei dagokienez, 90. hamarkadaz geroztik 4 izan dira mundu mailan erreferentziazkoak izan direnak. 

1. Clements Checklist of Birds of the World. 1974. urtean argitaratu zen paperean lehenbizikoz eta liburu formatuan 2007an azkenengoz. Urte hartan Cornell Lab of Ornithology erakundeak hartu zuen bere ardura eta harrezkero online dago eta ia urtero eguneratu izan da; sarean argitaratzen eta urtero eguneratzen hasi zen lehenengo zerrenda izan zen. Cornell Unibertsitateak eta bere ekosistema osoak darabilen zerrenda da (Merlin Appa, eBird, Birds of the World eta abar). 
2. International Ornithological Community (IOC) World Bird List. Hasiera batean ingelesezko izen arruntak estandarizatzeko eta bateratzeko pentsatutako proiektua izan zen (2006), baina gutxinaka taxonomiarantz jo zuen eta azken urteotan hauxe izan da mundu mailan gehien jarraitu den zerrenda. Besteak beste, Wikipediak darabilen zerrenda da IOC. Hau ere azken urteotan online aurkitu daiteke eta urtero eguneratu izan da. 2025. urtean 15.2 bertsioa argitaratu du.
3. Handbook of the Birds of the World (HBW) and Birdlife International Illustrated Checklist of the Birds of the World. 2014-2016 bitartean papelean argitaratua, harrezkero urtero eguneratu izan da online. Zerrenda honek ere garrantzi handia dauka, mehatxatuta dauden espezieen IUCN zerrenda gorriak erabiltzen duelako eta nazioarteko legedi eta kontserbazio-hitzarmen askotan erreferentziazko zerrenda delako.
4. Howard & Moore Complete Checklist of the Birds of the World. Hauxe izan zen munduko hegazti guztiak liburu bakarrean biltzeko lehenengo saiakeretako bat, 1980. urtean, eta bere garaian garrantzi handia izan zuen. Hala ere, 2014an eguneratu zen azkenengoz eta azkenaldian indarra galdu du eta erdi-utzita dago. AviList proiektuan ere ez dira sartu.

Zerrenda global bateratu bakarrerantz (2018-2025): AviList

Kaosaren garaiak utzitako ondorioak, beraz, nabarmenak izan dira azken urteotan. Nahasmena handia izan da ornitologo, txorizale eta zientzilarientzat. Desadostasun horiek arazoak sortzen zituten hegaztiak babesteko legedietan, ikerlarien arteko datu-trukaketetan zehaztasun falta zegoen, taxonomia-eztabaidak etengabeak ziren... Azken batean, egoera horrek saltsa handia sortzen zuen ornitologiaren inguruko alor guztietan, dela ikerketan, dela dibulgazioan, dela kontserbazio-lanetan. 

Adibide bat ematearren, eguneko harraparien artean espezieen %32an desberdintasunen bat zegoen munduko 4 zerrenda nagusien artean. Ez zen, beraz, ahuntzaren gauerdiko eztula. Hegazti guztiak kontuan hartuta, 1500-2000 espezie inguru ziren zerrenda batetik bestera aldatzen zirenak.

Ondorio nabariena datuak trukatzeko orduan sortzen zen. GenBank DNA-bankuan datuak partekatzean (DNA sekuentzien nazioarteko errepositorioa), adibidez, inkongruentzia taxonomikoak azaleratzen direlako, ikerketa zientifikoen emaitzen azterketa eta interpretazioa zalantzan jarriz. Edota sarean aurkituko ditugun datu-base erraldoien arteko datu-trukaketa eta emaitzen interpretazioa izugarri zailduz, dela GBif, eBird, Macaulay Library, Xeno-canto, iNaturalist eta beste horrenbeste.

Egoera horretaz jabeturik, mundu mailako eragile nagusiek batzar garrantzitsu bat izan zuten 2018an Vancouverren eta erabaki zuten behar-beharrezkoa zela munduko hegazti guztien zerrenda adostu eta bateratu bakarra izatea, eta horretarako sortu zuten Working Groups Avian Checklist (WGAC) lantaldea. Lehenengo urratsak nekesak eta mantsoak izan ziren, baina 2020az geroztik bilerak eta koordinazio-lana arindu egin dira eta horrelaxe sortu da AviList, munduko hegazti guztien zerrenda bateratu eta bakarra. 

Orain arte nahiko ixilpean eramandako lanak argia ikusi du 2025eko ekainaren 11an, informazio guztia AviList.org webgunean argitaratu dutenean, batez ere Munduko hegaztien zerrenda bateratu hori. Horrekin batera, prozesuaren inguruko informazio orokorra, aurkezpen-bideoa eta beste zenbait atal ere zabaldu dituzte, eta iragarri dute lantaldean hartutako erabaki guztien txostenak eta bozketen emaitzak ere online ipiniko dituztela udazkenetik aurrera, gardentasun osoz. 

Emaitza ez ezik, prozesua bera ere izugarri gustatu zait: elkarlana eta adostasuna bilatzea, komunitate osoaren onerako diren irizpide argiak ezarri eta plazaratzea, egindako lana gardentasunez aurkeztea...

Horregatik guztiagatik, erreferentziazko lana izango da AviList hau, munduko beste bizidun-talde batzuetan ere aplikatzeko modukoa. Izan ere, hegaztien kasuan nolabaiteko anabasa bazegoen, sakonen ikertutako animalia-taldea izanda... zer ez dago ugaztunen, arrainen, anfibioen eta narrastien kasuan!?!? (ornogabeak ez aipatzearren!). 

Eta neurri batean, gure intereseko gaietara ekarrita... munduko hegaztien euskarazko izenak finkatzeko orduan ere, AviList zerrendarako erabili diren metodologia eta irizpideetako asko ere oso baliagarri izan dakizkiguke. Behin urrats bat emanda, goazen hurrengoak luzatzera!

................

Argazkia: Richard Crossley, CC BY-SA 3.0, Wikipedia.

Hegazti habiagileen jarraipen-programa da SACRE (Seguimiento de Aves Comunes Reproductoras), Espainia mailan SEO erakundeak kudeatua. Duela 10 urtetik hartzen dut parte, Eibar inguruko eremuaren jarraipena eginez (besteak beste, aurretik blog honetan 2018, 2019 eta 2023 urteetako datuak, adibiderako).

Neguko hegaztien behaketa-programa SACIN deitzen da, eta hegazti habiagileen udako behaketa-programak, berriz, SACRE. Beste jarraipen-programa eta Atlas proiektu zehatz eta sakonagoak ere badira, jakina, Euskadiko hegazti habiagileekin egin genuena, esate baterako, irudi zehatzagoa ematen dutenak; baina SACRE eta SACIN ere eraginkorrak dira, besteak beste, metodologia erraz samarrarekin eta esfortzu txikiarekin, gure inguruan bizi diren espezie arruntenen jarraipen historikoa egiteko eta populazioen dinamika orokorra behatzeko. 

Jarraipen-programa bakoitzak bere metodologia darabil. SACREri dagokionez, behatzaileok aurrez zehaztutako 10*10 km-ko lauki bat aukeratu behar dugu (nire kasuan Gipuzkoako WN4080 laukia, Eibar-Elgoibar-Etxebarri hartzen dituena) eta 20 behaketa-puntu zehaztu behar dira (irizpide zientifiko eta metodologiko batzuk jarraituz). Ondoren, urtero ibilbide berdina egin behar da, 20 puntu horietako bakoitzean 5 minutu geratuz eta ikusten eta entzuten diren hegazti guztiak zenbatuz (espezieak eta kopuruak).

Txantxangorria (Erithacus rubecula).

SACRE segida historikoa, WN4080 (Eibar-Etxebarri-Elgoibar) 2015-2025

Behatzaile bakar batek toki jakin batean behatutako espezieak ez dira ezeren adierazgarri. Horretarako hartzen dira ehundaka lagunen datuak hogeitaka urtean, eta horiekin bai azter daitezke joerak. 

Baina tira, 10 urteko segida batek ematen digu, gutxienez, Eibar - Markina - Etxebarri - Elgoibar ingurumari honetako espezie nagusiak zeintzuk diren (Markina-Xemein oso zeharka ukitzen dut). 2015ean hasitako ibilibide honetan guztira 70 espezie desberdin identifikatu ditugu (ikus azpiko taula) eta horietako 15 hauek dira 100 ale baino gehiago zenbatu dituztenak; lasai asko esan liteke gure inguruko udako espezierik arruntenak direna: sorbeltz arrunta, etxe-txolarrea, basahatea, zozoa, txepetxa, etxe-usoa, txonta, belabeltza, txantxangorria, uhalde-enara, kardantxiloa, enara ipurtzuria, txinbo kaskabeltza, kaskabeltz handia, txio iberiarra.

Espezie forestalak edota eskaera anbiental gutxikoak dira gehienak, eta bestela, herriguneei lotutakoak (sorbeltzak, txolarreak, usoak, basahateak, enarak...).

Bestalde, 9 espezie behin bakarrik ikusi ditut eta, horietako batzuk, behintzat, esango nuke ez direla WN4080 eremu honetan kumatzen, pasean ikusi ditudala, kasualitatez: liztorjale eurasiarra, miru gorria, gabiraia, zuhaitz-belatza, kuliska txikia, lepitzulia, pitxartxar nabarra, baso-txinboa eta okil beltza.

Azken hori, okil beltza, izan da 2025eko izarra, duda barik. Lehenago ere behatu izan dugu Eibar alde honetan, inoiz Galdaramiñon, inoiz Arrate inguruan... baina aurtengoa izan da SACRE programan agertu den lehenengo urtea, azkenaldian Euskal Herrian izan duen zabalkunde nabarmenaren ondorio. Kasu honetan, esango nuke bikoteren batek dagoeneko baduela habia gure eskualdean.

Okil beltza (Dryocopus martius).

Eta hona hemen 10 urteko segidaren laburpena. 

 * 2024an bisitaldi bakarra egin ahal izan nuen.

Esan bezala, 70 espezie dira guztira (6.048 txori). Horrek ez du esan nahi espezie gehiago ez denik bizi gure eskualdean, baizik eta metodologia, behaketa-puntu eta data hauetan zaila dela aurkitzea, besteak beste gautar guztiak (hontz zuria, urubia, zata...), eta habitat zehatzagoetan bizi diren beste zenbait, esate baterako etze-txinboa (Kalamuako magalean aurki daiteke, baina SACRE programan ez gara bertatik pasatzen).

Taulan ikusten den beste kontu bat dabehatutako espezie eta ale kopuruak pixkat bat gora egin duela urteekin. Ziur nago horrek ez duela adierazten WN4080 lauki honetako txoriak ugaritu egin direnik, baizik eta hegaztien kantuak identifikatzeko nire gaitasuna handitu egin dela azken 10 urteotan eta horrexek eragin duela irteera bakoitzean detektatu eta identifikatutako espezie-kopurua apur bat handitzea. 

Sai arreak (Gyps fulvus) ez du habiarik egiten gure eskualdean, baina sarri ikusten dira Urkiola aldetik etorritako aleak.

Bukatzeko, hemen 2025eko maiatzean eta ekaina hasieran egin ditudan aurtengo 2 bisitaldietan WN4080 laukiko 20 behaketa-puntuetan ikusi/entzun ditudan espezieak eta ale kopuruak. 

• Koartza hauskara 1
• Basahatea 58
• Miru beltza 2
• Sai arrea 21
• Zapelatza 2
• Arrano txikia 2
• Belatz gorria 1
• Zuhaitz-belatza 1
• Uroiloa 1
• Kaio hankahoria 1
• Etxe-usoa 21
• Pagausoa 5
• Usapal turkiarra 1
• Sorbeltz arrunta 182
• Okil berde iberiarra  1
• Okil beltza 1
• Okil handia  1
• Uhalde-enara 27
• Haitz-enara 1
• Enara arrunta 14
• Enara ipurtzuria  26
• Uda-txirta 3
• Buztanikara horia 7
• Buztanikara zuria 9
• Txepetxa 30
• Txantxangorria 33
• Buztangorri iluna 12
• Pitxartxar burubeltza 5
• Zozoa 59
• Birigarroa 12
• Sasi-txoria 1
• Txinbo kaskabeltza 30
• Txio iberiarra 9
• Erregetxo bekainzuria 10
• Euli-txori grisa  3
• Pinu-kaskabeltza 1
• Amilotx urdina 5
• Kaskabeltz handia 12
• Garrapoa 3
• Gerri-txoria 7
• Eskinosoa 1
• Mika 9
• Belabeltza 34
• Erroia 2
• Etxe-txolarrea 144
• Txonta 20
• Txirriskila 2
• Txorrua 8
• Kardantxiloa 12
• Gailupa 2
• Hesi-berdantza 1

Okil handia (Dendrocopos major).

Aurreko batean erlamino fin-fin bat ikusi genuen etxe barruan bueltaka. Altzarien ertzetara hurreratu, han-hemen begiratu... Harritu gintuen bere jarrerak (zerbaiten bila zebilela ematen zuen) eta harritu gintuen bere gerri finak, erlaminoa izateko ere, fina baino finagoa. Ez zen gure artean ohiko diren liztor edo erlamino (1) horietako bat, espezie berezia zen (hemen alboko argazkikoaren antzekoa).

Tira, joan zen erlamino hori eta hara non egun batzuetara, leihora hurreratu eta hanketan buztin zatiak eta hildako marasma mordoa aurkitu ditugun. Kontxo! zer ote nekropoli hau?

Gora begiratu, eta leihoaren ertz batean buztinezko egituratxo batzuk aurkitu ditugu. Anfora itxura dute, tapa eta guzti, eta 12-14 inguru dira. Batzuk dagoeneko apurtuta daude, leihoa ireki-ixtean guk geuk zartatuta. Beste batzuk ostera, oraindik oso-osorik.  

Liztor buztingileak leiho ertzean eraikitako anfora itxurako egiturak.

Ezustekoak ez dira hor amaitzen. Hautsitako anforak eskuetan hartu eta barruan dozenaka marasma edo armiarma txiki daude. Kontxo! anforak elikagaia biltegiratzeko erabili ditu hemen norbaitek!

Erlabio edo liztor buztingileek elikagaiz betetzen dituzten euren kapsulak, kasu honetan marasmaz, liztor-larbak elikatu ditezen.

Wikipediara jo eta hantxe aurkitu dut anforen egilea. Hain zuzen ere, aurreko egunean etxe barruan bueltaka aurkitu genuen liztor gerri-fina, Eumeninae taldeko liztor buztingilea. Eumeninoak liztorren Vespidae familiako subfamilia bat dira. Oso talde zabala da eumeninoena (200 genero eta 3000 espezie), gehienak hori-beltzak eta ehiztari bakartiak. Gizakiontzat ez dira inolaz ere arazo edo arrisku. Inguruko hizkuntzetan liztor buztingile (2) izena ematen zaie (potter wasp, avispa alfarera, guêpe potière, Töpferwespen, eta abar), hain zuzen ere, talde honetako zenbait espeziek buztinezko egiturak egiten dituztelako, ontzi, anfora edo katilu itxurakoak, arrautzak errun eta larbek euren bizitza bertan pasa dezaten, goxo-goxo, amak lagatako elikagaia janez.

Hautsitako anforen barruan bilatuta, gehienetan oraindik ez zen larbarik ageri, marasma hilak baizik ez, baina pare batean liztor-larba lodikoteak aurkitu genituen.

Liztor buztingile arren bizitza laburra eta bizkorra da, emea ernaldu eta kitto, aste gutxitako bizitza. Emeena, aldiz, luzeagoa eta lanez betea. Izan ere, lokatza, lurra eta ura erabilita, buztinezko egitura huts horiek eraikitzen dituzte. Barruan arrautza bana errun, eta laster jaioko den larba elikatzeko janariz betetzen dituzte kapsulatxoak, gehienetan armiarmak edo beste intsektu batzuen larbak (kakalardo eta tximeletenak, adibidez).

Ez da ahuntzaren gauerdiko eztula, miligramo batzuetako pisua daukan intsektu txikiarentzat. Zenbat joan-etorri buztina lortu eta 10-15 anfora horiek eraikitzeko; gero arrautza bana errun; amaitzeko, dozenaka eta dozenaka mamorrotxo ehizatu, kapsulak bete eta etokizuneko larbei elikagai nahikoa lagatzeko. Baita amaieran tapa perfekto batekin itxi ere. Ikaragarria!

BBCko dokumental honetan ederto ikusten da, David Attenborough-ren ahots ahaztezinarekin.

Esan bezala, 12-14 kapsula inguru aurkitu genituen leihoan. Erdiak-edo hautsi egin ziren leihoa ireki-ixtearekin batera. Beste erdia bertatik askatu eta albora pasa genituen. Hautsitakoen artean, pare bat ziren barruan larba zeukatenak; gainontzekoetan armiarma hilak baizik ez (larba ez zen jaioko edo). Hemen irudi batzuk. 

....................

(1) Liztor, listafin, erlabio (erlamino) edo kurumino (kurubio), lau izenak sinonimo dira eta laurak erabiltzen dira Euskal Herrian zehar Vespidae familiako kideak izendatzeko (avispa ES; Guêpe FR).

(2) Ez dut aurkitu euskarazko izen arrunt espezifiko eta estandarizaturik eumeninoentzat, baina esango nuke liztor buztingile (edo ontzigile) egokia izan daitekeela. Halaxe erabili dut artikulu honetan, behintzat. Dena dela, ez da hau proposamen zehatz bat: familia osoa ondo aztertu beharko litzateke liztor, liztortzar, listafin, kurumino eta erlabioen izen arruntak behar bezala zehaztu ahal izateko, jakina. 

Zientzia dibulgazioarekin lotutako irratsaiorik garrantzitsuena dugu Norteko Ferrokarrilla, astero Euskadi Irratian entzun dezakeguna, Guillermo Roa eta Elhuyarren eskutik.

Duela aste batzuk Willyren gonbita jaso nuen eta hantxe izan naiz aste honetan, animalien euskarazko izen arrunten inguruan berriketan. Nola eta nork ezartzen ditu animalien izen arruntak? Noiz eta zergatik? Berdina da euskaraz eta munduko hizkuntza nagusietan? Bada irizpide orokorrik? Eta munduko animalia guztiek behar ote dute euskarazko izen arruntik?

Eta gai orokorren ostean, batez ere hegaztien euskarazko izen arrunten inguruan jardun dugu, azkenaldian Euskal Batzorde Ornitologikoaren baitan antolatu dugun "hegaztien euskarazko izen arrunten lantaldean" zertan gabiltzan azaltzeko, hainbat erakundetako dozena bat ornitologo ari baikara gaiaren inguruan lanean. Ordu erdik ez du ematen xehetasun guztiak kontatzeko, jakina, baina oso gustura aritu naiz azken 3-4 urteotan egin dugun lana eta, batez ere, txorien izen arrunten inguruko kontuei buruz berriketan Guillermorekin. Beti geratzen zaizu xehetasun eta azalpen gehiago emateko gogo-nahia, baina tira, nik uste errepaso polita egin dugula. Elkarrizketatzailea ona denean beti da dena errazagoa ;)

Hegaztien euskarazko izen arrunten egoera zein den jakin nahi duenak, historia pixka bat eta egungo egoera, aurrera begirako premia eta asmoak eta, oro har, Euskal Batzorde Ornitologikoan zertan gabiltzan ezagutu nahi duenak, irratsaioan aurkituko du argibideren bat eta Batzordearen webgunean informazio zabalagoa, noski.

Hementxe, irratsaioaren podcasta, Nahieran plataforman eta Guau plataforman.

Hemen nator aurten ere iaz ikusitako hegaztien laburpen-zerrendarekin, azken urteotako ohiturari jarraituz (2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021, 2022 eta 2023). Datu guztiak eBird aplikazioaren bidez jaso eta gordeak; euskaraz duzue eBird, gainera, ez ahaztu!

Behean itsatsi dudan infografia polita ere bidali digu eBirdek urte amaieran, urteko laburpenarekin. Horri esker ikusi dut 2024an 90 egunetan irten naizela txoritara, 259 kilometro eginez 102 txoriketa-ordutan. Tira, eBirden apuntatu ditudan behaketak dira horiek.

Euskal Herrian ibili naiz gehienbat, baina hala ere orain arte sekula ikusi bariko 4 espezie behatzeko aukera ere izan dut, etxetik ber-bertan. Zerrenda horretan daude irailean Salburuan ibili zen itsas enara hegalzuria, Europa ekialdeko bisitari ezohikoa, Lamiakon hilabeteak igaro zituen Franklin antxeta iparramerikarra, udazken-negua gurean igaro duen murgilari handi harrigarria eta azaroko zenbait egunetan Mungian lasai-lasai behatu ahal izan zen txio marrabikoa. Ez dira espezie arrotzak Euskal Herrian, baina bai oso tarteka ikusten direnak.

Franklin antxeta (Leucophaeus pipixcan) Andrew C, CCBYSA.

Horiez gain, eguna alaitu zidaten beste zenbait behaketa ere gogoan ditut, esate baterako Gasteizko Gardelegi gainean buru gainetik pasa zitzaidan sai beltz erraldoia, Oiongo labore-sailetako muga batetik begira-begira geratu zitzaidan mozolo arrunta edo udako iluntze epel ederrean Mallabiko Goita auzoan entzun nituen zata eta urubi zalapartariak.

Halaxe ba, beste txori-urte gozagarri bat. Hona laburpena:

• Guztira, urtean zehar: 203 espezie.
• Euskal Herrian: 197 sp.
• Gipuzkoan: 135 sp.
• Araban: 129 sp.
• Bizkaian: 111 sp.
• Ipar Euskal Herrian: 42 sp.
• Nafarroa Garaian: 37 sp.

Mozolo arrunta (Athene noctua) - Carlo Caimi - CC, Link

Arratiarrak izango dira salbuespen, baina esango nuke bestela, euskaldun gehienontzat, Urkiola eta Durangaldeko mendien artean ezezagunenetakoa dela Eskuagatx alderdia, Urkiolatik Dima alderantz geratzen den paraje hau.

Guretzat, behintzat, halaxe da. Mugarra, Anboto, Astxiki, Atxarte... sarri bisitatu ditugu, baina beste alderdi honetara ez horrenbeste, ezta 100 mendien lehiaketan gabiltzanetik ere.

Uda hasierako egun ederrean egin dugu ibilbidea. Pinadi askotxo hasieran eta egurretarako irekitako mendi-pista zatarrak ere bai, baina oro har gozatzeko moduko parajea da Ezkoaga zelaien eta Eskuagatx mendilerroaren bueltan dagoen hau.

Dimako Baltzola auzoko San Lorentzo baseliza alboan hasi genuen ibilbidea, autoa eliza parean dagoen parkinean lagata.

Oso baseliza ederra da San Lorentzoko hau, ondo zaharberrituta, atari edo zimitario ederrarekin, itzal zabaleko belardia inguruan... Iturria ere badauka, joanean edo etorrikoan egarria asetu eta geldialdia aprobetxatzeko.

San Lorentzotik gora pista zabala dago Eskuagatx mendilerrorantz. Pinu-landaketak eta basogintzaren albo-kalteak, hasiera hau ez da oso ederra, baina txiri-txiri gorantz egin dugu, 45 minutu inguruan Ezkoagako zelaietara heldu arte.

Ezkoagan ireki eta edertu egiten da ikusmira. Eskuagatx alde batera eta Arratia bestera, atseden hartzeko toki ederra da.

Aurrera eginez gero Urkiola alderantz jo dezakegu (pare bat ordu bertaraino), baina guk ezkerretara jo dugu, zuzenean Errialtabaso dioen geziari jarraituz.

Eskuagatx mendilerro txikiko tontor-lerroa daukagu begien parean. Errialtabaso / Arrietabaso (1.011 m), Ezkobaratz / Eskuagatx (1.003 m), Kanpantorreta (997) eta abar. Elkarren segidan daude, elkarri pega-pega eginda, bereizgarri handirik gabe; elkarrengandik bereizten nahikoa lan.

Zelaian gora doa bidea. Ez dago oso ondo markatuta eta inguru harritsu honetan erraza da bidea galtzea, baina eguraldi onarekin ez dago beldurrik, aise aurkitu daiteke gorako bidea.

Eskuagatx mendilerroko gainekaldea laberinto karstiko txiki bat da. Tontor batetik besterako bidea nabarra da ingurua ezagutzen ez duenarentzat. Baita deserosoa ere, kareharrizko haitz zorrotzen artean.

Baretzat beltza (Arion ater) ere aurkitu dugu beheranzkoan, kasu honetan arre kolorekoa.

Berriz Ezkoagan, parean dugun Ezkumin / Izoztegui (915 m) igotzeko ere aprobetxatu dugu.

Izoztegitik pare-parean geratzen da Eskuagatxeko harresi karstiko osoa.

Eta Ezkoaga atzean lagata, bide beretik egin dugu San Lorentzorako itzulera.

Ohar bat, ezertan hasi aurretik

Euskal txorizaleontzat gogorarazpena:

• eBird euskaraz erabili dezakezu, txorizale, ebird.org weba, zein ebird appa) (ikus 2023ko iragarpena)
• eBird erdaraz erabili arren, txorien izenak euskaraz ikus ditzakezu.
• Euskal ornitologo talde zabal bat ari da lanean alor horretan, hau da, Munduko hegaztien izen arrunt ofizialak finkatzen eta gizarteratzen (ikus Batzorde Ornitologikoaren webgunean)

Euskarazko txorien izendegia osatzeko lanak

Iaz ere azaldu genuen bezala (v.2023), aurtengo urrian ere munduko hegaztien zerrenda ofizialak eguneratzeko ordua iritsi zaigu munduko txorizaleoi eta horretantxe jardun dugu azken egunotan Euskal Batzorde Ornitologikoak eta Itsas Enara Ornitologia Elkarteak.

Udazkenero eguneratzen da munduko hegaztien zerrenda ofiziala. Mundu mailako erreferentzia taxonomikoa diren Clements eta IOC zerrenda eguneratzen dira sistematikoki eta, horren ondorioz, sarean dauden hainbat plataformatakoak ere eguneratu beharra dago, adibidez Wikipediako edota eBird-eko zerrenda, munduko 11.150 espezieen kokapen taxonomikoa eta izen zientifikoa egokituz (post honen amaieran azalpen gehiago).

Eta izen zientifikoak eguneratzearekin batera, eBird plataformak izen arrunten zerrenda guztiak ere eguneratzen ditu, ingelesezkoekin hasi eta munduko 50 hizkuntza baino gehiagotan, tartean euskarazkoak.

Hartara, hegaztien zerrendak aldatu eta handitu ahala, hegaztien euskarazko izen arruntak ere egokitu egin behar dira etengabe eta baita izen berriak proposatu ere, orain arte euskarazko izenik izan ez duten espezie horientzat. Kontuan izan, orain gutxira arte, 500 txori espezie besterik ez zirela euskarazko izen arrunt espezifiko ofizial bat zeukatenak, munduan dauden 11.000 espezieen artean.

Arazo historiko hori gainditzeko, Euskal Batzorde Ornitologikoaren baitan lantalde txiki bat ari gara lanean 2020. urteaz geroztik gai horretan, besteak beste, hegaztien izenak finkatzeko irizpideak zehazten, familia eta genero mailako txostenak eta proposamenak egiten (ikus Jacanidae familiarena, adibiderako) eta, azken batean, munduko hegaztien izen arrunten gaia sakon aztertzen. Hiru dira lantalde horren helburu nagusiak:

1. Zerrendak egokitu urtero berritzen den taxonomia berrienera. 2024an, adibidez, enara ipurgorria 3 espezietan banatu da eta euskarazko izena eman behar izan zaie hirurei, Euskal Herrian ikusten denaren izen zientifikoa aldatzearekin batera (Cecropis rufula da, orain, Euskal Herrian ikusten dugun enara ipurgorria, "enara ipurgorri eurasiar" izendatu duguna).
   
2. Izen oker edo desegokiak identifikatu eta zuzendu. Esate baterako, 2024an munduko Anseriforme guztiak gainbegiratu eta egokitu ditugu, Elhuyarrek 2001ean egindako proposamenean oinarrituta.
   
3. Izenik ez duten txori espezieentzat proposamenak egin, Euskal Herritik hasi eta esparru geografikoa zabalduz (Iberiar Penintsula, Europa, Mendebaldeko Paleartikoa eta Mundua). Euskal Batzorde Ornitologikoaren webgunean dituzue orain arte hartutako erabaki guztien txostenak zuen esku.

Enara ipurgorri eurasiarra (Cecropis rufula), mundu mailako aldaketa taxonomikoaren ondorioz egokitu behar izan dugun izenetako bat.

2023ko eguneraketan argitaratu genituen gure lehenengo proposamenak eta aldaketak, eta orduantxe jaso genituen, esate baterako, txio erregetxo, papagai bulargris, zozo bekainzuri, mozolotxo eurasiar, hegatxabal adardun, buztanikara txukotkar, antzandobi nubiar edo leiotrix mokogorri bezalako izen berriak.

Azken urteotan egindako lanaren jarraipen gisa, 2024an euskarazko beste 300 espezie-izen inguru gehitu ditugu zerrendetara, beti proposamen bezala, Europako hegazti guztien euskarazko izendegia osatzeko asmoz. Horrela, azken izen batzuen faltan, gure kontinentean inoiz behatu diren 1100 txori espezieek dute dagoeneko euskarazko izen arrunta. Zerrendari azkenengo ikutuak eman eta Gabonak aurretik emango dugu lan guzti horren informazio zehatzagoa sare eta hedabideetan.

Laburbilduz, beraz, eBirdeko zerrenda eguneratu dugu eta hantxe aurkituko dituzu lantalde honek egin dituen proposamenak. Gainera, Txoriak.eus webgunean ere gehitu dugu datu-base osoa, euskal txoriburuek bilaketak egin ditzaten, erreferentziak bilatzeko edota proposamenak eransteko.

Matxardamoko beltza (Anastomus lamelligerus), Ciconiidae familiako 6 genero eta 20 espezieak izendatzeko egin ditugun proposamenen arteko bat.

2024ko eguneraketa taxonomikoa, urtero berritu behar baita munduko hegaztien zerrenda

Gorago aipatu dugun bezala, Clements eta IOC erakundeek urtero eguneratzen dute munduko hegaztien izendegia eta eBird plataforma ezagunak ere bere urteroko eguneraketa taxonomikoa egin du aste hauetan. Udazkenero egin ohi duen moduan, aurten ere bere plataformako espezie-izen guztien zerrendak eguneratu ditu, eta eBird plataformaren euskarazko atala daramagun taldekideok ere parte hartu dugu lan horretan.

Izan ere, Itsas Enara Ornitologia Elkartean zenbait urte daramatzagu dagoeneko eBirden euskarazko alderdia kudeatzen, bai webgunearen eta apparen interfazeak euskaratzen, bai munduko txorien euskarazko izendegia eguneratzen eta argitaratzen Cornellen zerbitzu guztietan (eBird, BOTW eta Merlin).

Aldaketa garrantzitsuena eguneraketa taxonomikoa izan ohi da. Urtero-urtero, urtearen lehenengo sei-hilabetekoan, hegaztien taxonomian aditu diren ikerlari eta erakundeek munduko espezie guztien errepasoa egiten dute, txorien sistematikan eta filogenian epe horretan izan diren ikerketak gainbegiratuz eta, alor horietan dagoen ezagutza berrian oinarrituta, munduan dauden hegazti espezie guztien zerrenda eguneratzen dute (izendegia eta hurrenkera).

Izan ere, kanpotik begiratuta kontrakoa dirudien arren, animalia-talde baten zerrenda ez da behin betikoa, eta uste baino aldaketa gehiago egiteko proposamenak izan ohi dira urtero ornitologoen aldetik. Espezie batzuk desagertutzat eman daitezke, beste batzuk 2-3 espezietan banatu ikerketa genetikoen ondorioz, beste batzuen kokapen taxonomikoa aldatu egiten da (gehienetan genero-izenean aldaketak eraginez, beste batzuetan baita familia mailakoak ere).

Aurtengo ehunka aldaketen arteko gehienak Asiako eta Ozeaniako txori-taldeetan gertatu dira, baina Europako eta Euskal Herriko zenbait espezie ezagunen taxonomia ere aldatu da. Esate baterako, hasieran aipatu dugun moduan, enara ipurgorria 3 espezietan banatu da eta Euskal Herrikoaren izen zientifikoa aldatu egin da (Cecropis rufula deitzen da orain), garai bateko 3 txoka txiki espezieak (Acanthis flammea, A. hornemanni eta A. cabaret) espezie bakarrean bateratu dira (A. flammea) eta orain arteko hontz zuria (Tyto alba) 6 espezietan banatu da. Ikusten duzuenez, espezie arruntetan ere gertatzen dira aldaketa taxonomikoak.

Etengabeko gainbegiratze eta berrantolatze horren ondorioz, beraz, munduan dauden 11.150 txori espezieen zerrenda aldatu egiten da (neurri batean) urtero-urtero eta ornitologiaren munduko Plataforma eta ikerlari guztiek zerrenda horietara egokitu beharra daukate, Cornell Unibertsitateak kudeatzen duen eBird Plataformak, adibidez.

Erreferentziazko zerrenda taxonomiko bakarrerantz

Kontu hau konplikatze aldera, ornitologoen artean ez dago erabateko batasunik eta mundu mailan erreferentziazko 3 zerrenda erabiltzen dira, eta horietako 2 urtero eguneratzen dira, Clements zerrenda eta IOC zerrenda.

Zorionez, azkenaldian lantalde zabal bat sortu da International Ornithologists' Union erakundearen barruan, Working Group Avian Checklist izenekoa, eta dagoeneko pare bat urte daramatzate elkarlanean erreferentziazko zerrenda bakarra osatzeko. Benetan berri pozgarria, hemendik epe laburrera munduko txorizale, ornitologo eta erakunde guztiak zerrenda bakar horren arabera antolatuko baikara.

Itsas enara hegalzuria (Chlidonias leucopterus), 2024ko udazkenean Euskal Herrian izan dugun ezohiko bisitaria, Salburuan igaro baititu zenbait aste Europa ekialdeko espezie honek.

Mitxelekote ederra da Apolo tximeleta (Parnassius apollo). Tamaina ertain-handikoa, 60-80 mm ingurukoa, hego zuriak ditu, orban beltz eta gorriekin (gorriak atzeko hegoetan; hegan dagoela bakarrik ikusten zaizkio). Gorputza iletsua da eta antenak beltzak.

Mendi inguruneetako espeziea da eta 800 - 2.300 metro arteko altueran bizi da, hantxe aurkituko duelako beretzat egokia den habitata: harkaiztiak, larreak eta, batez ere, mendiko belardi irekiak. Ezinbesteko du inguruan Sedum sp. generoko landareak izatea, horixe baita tximeleta honen beldarraren elikagai nagusia. Helduek maiatza eta uztaila bitartean egiten dute hegan (lekuaren, garaieraren eta sasoiaren arabera) eta loreetako nektarra xurrupatuz elikatzen dira.

Eremu zabalean bizi den arren, Europa eta Asiako mendilerro nagusietan, gero eta urriagoa da, bizitzeko behar duen habitata desagertzen ari delako. Horregatik egin zigun ilusio berezia Pirinioetan geundela kapelean pausatu zitzaigunean, lasai-lasai, bideo eta argazkiak ateratzeko baimena emanik.

Esan bezala, gure inguruko mendilerro gehienetan aurkituko dugu, Pirinio, Alpe, Karpato eta abarretan. Euskal Herriari dagokionez, Pirinioetan ez ezik, Araba, Nafarroa eta Gipuzkoa arteko mendilerroetan ere ikus daiteke, Aizkorriko Parke Naturalean, adibidez, betiere 800 metrotik gorako altueran.

Irudietako alea Tena ibarrean ikusi genuen, 2.000 metroko garaierara, Anayet mendiaren magalean.

IUCNren Zerrenda Gorrian "Ia mehatxatua" gisa sailkatuta dago, bere populazioak nabarmen murriztu direlako azken hamarkadetan. Habitat galera eta klima aldaketa dira bere mehatxu nagusiak eta Europar Batasunean babestutako espeziea da

Apolo tximeleta (Parnassius apollo), Tena ibarrean.

Apolo tximeleta (Parnassius apollo), Tena ibarrean.