Kalamuatik Txargainera

Otsailean hil zen Itziar Laspiur Zabala, luzaroan Eibarko AEKn irakasle izandako emakume indartsua. Familia euskaltzale apasionatukoa, Kontxa AEK-ko irakasle beteranoaren ahizpa, eta Imanol Eibarko euskararen adituaren arreba. Ezinbestekoak herriko euskalgintzan.

Irakasle izan nuen urte bitan alfabetatzen. Zorrotza eta umoretsua, lan pila bat egiten genuen berarekin. Behe urratsetan zebiltzan nire lagunek jokoak egiten zituzten bitartean, guk diktaketak, aditzak eta atzizkiak lantzen genituen. Inbidiaz begiratzen nien, baina helburua poesia euskaraz irakurtzea zenez, ezinbestekoa zitzaidan Itziarrek prestatutakoa fin egitea. Bere begirada zoli eta sarkorrak behatzen zigun, eta behar genuena antzematen. Bihotzez eskertzen diot egindako lana!

Itziar eta Kontxa asko daude Euskal Herrian, gau eskoletan hasi zirenak hizkuntzari zioten maitasunarengatik, militantzia hutsez, pasioz, borondatea zutela didaktika bakarra. Eurei esker askoz euskaldun gehiago gara. Ikastoletako andereñoek jaso zuten errekonozimendua, egindako urteak onartu zitzaizkien Gizarte Segurantzan. Baina euskaltegietako irakasle isil historikoei inork egin die gorazarre? 22. Korrikan Karmele Jaiok mezu ederrean “gure jainko txikiak” aitatu zituen, baina euskalduntze-alfabetatzeko aitzindaririk ez. Pena handia eman zidan AEK-k antolatutako ekitaldia izanda, gainera. Ezkutuan eta isilik. Itziar gure jainko txiki horietako bat da.Inoiz ez diot eman eskerrik irakasle bati, nahiz eta irakasle donge bati zutabe osoa eskaini behin; hortaz, Itziarri omenaldia izan dadila beste maisu-maistra eredugarri batzuk gogoratzeko, esker onez.

Itziar Gallastegik libre adierazteko aukera eman zigun. Lengua ikasgaian koaderno bat zegoen ikasleon eskura. Bertan nahi genuena idatz genezakeen, askatasun osoz: poemak, kritikak, salaketak, esaldi politak… eta egun konkretu baten altuan irakurtzen zituen. Gelako liburutegitxoa ere sortu zuen liburu bina eroanda. Truke zoragarria, hori guztia OHOko (EGB) 7. mailan. Idazketa eta irakurketarekiko pasioa ikasteko bide eraginkorra. Beti adeitsu eta pazientziaz.

BUPen eta COUn izan nuen Maite Azpilikueta, matematikako irakasle ezin hobea. Azalpenak bikain ematen zituen, pausoz pauso esplikatzen zigun nondik atera eta ebazten ziren deribatu, integral, matrize, parabolak… Argi eta espantu barik. Serio, baina ez gogor. Matematikak dibertitzeko ere balio lezakeela deskubriarazi zidan, zenbakiekiko pasioa.

Morfosintaxiaren misterioak argitu zizkidan Tere Irastortzak (bai, poetak) zapatu goizetan Bergarako UNEDen, sakontze mailan ibili nintzenean. Esaldi amaigabeetan kateatzen gintuen, umorez eta gertutasunez. Eta Ariadna modernoa balitz lez, hariari jarraituta esaldia piezaz pieza desmuntatu, eta aztertzeko gai izaten ginen. Berak irakatsitako gauza asko erabiltzen ditut gaur egun ikasleei kontzeptu gramatikalak azaltzeko, eta funtzionatzen du pasioak!

Eta gizonezko bakarra, Julen Arexolaleiba euskara eta soziolinguistika irakaslea Eskoriatzako Irakasle Eskolan. Isil eta apasionatua. Eskertu nahi diot nigan konfiantza izan, eta nuen euskaltzaletasuna bideratzeagatik. Ez dauka preziorik.

Irakasle asko izan ditut, ia denek irakatsi didate zerbait. Baina gehien eragin didatenak pasioa jarri dutenak izan dira, irakaskuntza pasio barik ez delako ezer.

Gipuzkoako Hitzan

noiz esan didate asko begiratzen diodala iraganari. Baliteke. Egia esatera, etorkizuna inkognita da, orainaldia presenteegi dugu, eta pasatutako sasoian baino ezin genitzake begiak jar gertatutakoa ondo aztertzeko. Tira, artikulu hauetan sarritan gertatzen zaidala esango nuke, agian igandean hasten naizelako idazten, ostiralean publika daitezen, eta testua harilkatzeari lehenagotik hasten natzaiolako. Beraz, orainaldia zaidana, argitaratzerako, lehenaldi bihurtu da!

Erramu igande goizean, ordenagailu aurrean jarri beharrean telebista aurrean eseri nintzen Korrikaren amaiera ikusteko, eta buruan egituratuta nuen artikulua pikutara bidali zidan Donostian ikusitakoak. Igande horretakoak zein aurreko hamar egunetan sentitutako guztiak. Zuendako dagoeneko iragana da, baina askori eragin zigun hausnarketa ezin dugu ahaztu, positiboegia delako oroitzapen hutsetan lagatzeko.

Korrika guztietan ez dut ikusi lekuko eramailerik irribarre egiten ez duenik. Poza, zirrara, urduritasuna dabil airean. Gure herri serio eta beix honetan ezohikoa. Baina lortzen da, lortzen dugu. Indar eta energia positiboz betetzen gara Korrikarekin, elkartasun sentsazioa infinitua da, denok bat eginda, bat gara. Ilusionatuta. Baina gero, zer gertatzen da positibitate eta poztasun horrekin? Galdu egiten dira.

Euskaldunok etengabe gabiltza etengailua piztu eta itzali Korrika moduko ekintzekin. Sakatzen dugunean mundu argitsu bat isiotzen dugu, ia-ia itsutu egiten gaituena. Baina gutxira amatatu egiten da, eta ilunpetan geratzen gara berriro, ipurtargiak argituta bakar-bakarrik. Kontua da ikaragarri kostatzen zaigula etengailua zapaltzea, esfortzu handia delako aktibatzea. Zenbat batzar, txosten, diru-eskari… atzera ere martxan jartzeko. Zenbat eginahal burokrazian alferrik galduta.

Zelan gorde genezake sortutako energia eta entusiasmo hori? Pila erraldoiak beharko genituzke edo alimaleko ontziak indar hori gorde, eta urtean zehar erabiltzeko, gogoa beherantz doanean gure hizkuntza eta herriaren defentsan dihardugunean. Zerbait dugu beharrezko suhartasun eta afan hori kanalizatzeko, zeozer egin ezean urardotu egiten da-eta.

Antza denez, biurtekoak dira euskaldunok martxan jartzeko zikloak. Korrika eta Euskaraldia. Urte birik behin aktibatzen gara. Inoiz ez gara hutsetik hasten; hala ere, iruditzen zait potentzia beheregi izaten dugula zikloaren hasieran, eta hortaz, egin beharreko esfortzua handia beti. Ostera ere Sisifo!

Iraganaldi hurbiletik, gertuko geroaldira; hurrengo igandean Aberri Eguna izango da, etzi. Urtero Pazko igandean ospatzen da egun hori. Data absurdoa dela esan dut askotan. Mugitu egiten den eguna, opor aste baten erdian. Badakit Jesusen piztuera eta Euskal Herriarena lotu nahi zituztela Aberri Egunaren sortzaileek, baina ez du funtzionatzen, are gutxiago gaur egungo gizartean. Gainera, partidu politikoen eskuan, zatikatua egiten da. Ospatzeko eta pila energiaz kargatzeko ez du askorik balio nire iritzian. Eta gure herriaren egunak horretarako izan beharko luke, batez ere.

Beraz, Pazko igandean izan beharrean, hobe Erramu igandean —Korrikaren amaiera egunean, alegia— ospatzea Aberri Eguna, euskaldunon eguna. Orduantxe inoiz baino herriago baikara. Data mugikorra eta biurtekoa, baina ilusionagarri eta indargarriagoa.

Biba urte bikoitietako Erramu domeka!

Gipuzkoako Hitzan

Euskara ikasten dabiltzan askok lotsa izaten dute klasean euskaraz hitz egiteko. Esango nuke nagusitan bigarren hizkuntzaren bat ikasten dabilen ugariri gertatzen zaiola. Baina emozio horrek ez du batere laguntzen helburua lotzen, ezinbesteko delako hizkuntza berri hori ahotan hartzea, berbak ahoskatzea, esan nahi dena adierazten ahalegintzea, hanka sartzea, buruan sekulako korapiloa egitea… Nahi eta nahi ez praktikatu behar da. Horregatik, arazoa orokortuta badago talderen baten, Kirmen Uriberen poema-kantu hau jartzen diet: Lagun bat (haur kanta).

“Bada gorroto dudan lagun bat. / Zuhaitzean gora egin nahi dudanean / ‘ez, ez, ez, hobeto ez’, esaten dit, / ‘laprast eroriko zara lurrera’. (…) Bada gorroto dudan lagun bat. / Lagun horren izena Lotsa da. / ‘Ez, ez, ez, inola ez’ esaten diot gauero / ‘bihar ez dizut kasurik egingo bada'”.

Hori eskatzen diet, hurrengo klasean jaramonik ez egiteko lotsari, enbarazua baino ez delako euren ikasprozesuan.

Erraza da esatea, baina ez dago norberararengan sarritan. Izaera kontua ere bada. Batzuk lotsati eta herabeak dira izatez, beste batzuk lotsabakoagoak. Baina lotsorra ez denak ere badu zerbait lotsa-emagarria zaiona. Inor ez dago salbu, zoritxarrez. Dena den, adinean aurrera joan ahala, esango nuke denok galtzen dugula, pixka bat behintzat, ahalkea. Agian gehiago ezagutzen dugulako geure burua, beharbada edadeak ziurtasuna ematen digulako. Ikasketa da, besteek gutaz zer pentsatuko duten gero eta gutxiago arduratzen gaituenean egiten dena.

Lotsa beldurra da, oso intimoa eta azaltzeko gaitza, kasu askotan. Beldurra. Izan nuen irakasle bat askotan esaten ziguna beldurrak euskaraz lau gradu zituela: ikara, lotsa, beldurra eta izua. Laborriaz ez zigun ezer esan. Hiztegi Batuak diosku lotsa elea beldurra izendatzeko erabiltzen dutela Iparraldean. Begirune eta errespetu esanahia ere badu, pudorea ere bada. Hala dio akademiak. Beldurretik errespetura bide bakarra ikusten dut nik: zigorra eta errepresioa. Ikara eragiten dit prozesua imajinatzeak.

Euskaltzaindiak oraindik ez du auzo-lotsa berba jaso bere hiztegian. Hitz hori ikasi nuenean ikaragarri gustatu zitzaidan, bikain azaltzen duelako sentitzen dugun ahalke esplikaezin hori, pareko norbaiten jarrerak edo jokaerak eragiten diguna. Ez da gure barne mamuek sortzen digutena. Lotsagarri geratzen diren horiek, erridikulua egiten dutenek, pizten dute gugan inoren lotsa hori. Nerabezaroan denak lotsatzen gaitu, eta batez ere gurasoek, familiakoek eragiten digute lotsaria. Denborak osatzen du senideek emandako lotsaizuna. Gerora ahohandi ezjakinek, batez ere, sortzen digute auzo-lotsa handia.

Gure herrian lotsagabe asko egon arren, segitzen dugu herabe eta motz izaten, nerabezaroan lez. Gure diskrezio legendarioak kikildu egiten gaitu beste batzuen lotsa galtzearen aurrean, arautik kanpo dauden horiek egiten dituzten kontu imajinatiboak mespretxatzeraino. Nabarmentasun horiek atentzioa emateko egiten dituztelakoan gaude, gure mediokritatearen erakusgarri. Ez gaitezen irten gure beixtasunetik, ez gaitezen lotsagorritu. Lotsa onekoak izan gaitezen; hau da, moduzkoak eta apalak, eratsuak. Euskaldun apal eta jatorrak.

Zerk lotsatzen zaituzte zuek? Askatu zarete lotsaren morrontzatik?

Gipuzkoako Hitzan

Egun gutxi falta zitzaizkidan 18 urteak betetzeko. Erreferenduma zegoen, baina ez genekien boto eskubiderik geneukan; izan ere, bertsio ugari zebilen gure artean. Batzuek zioskuten urte horretan hemezortzi eginez gero, eman genezakeela; beste batzuek ezetz, beteta izan behar genituela; hurrengo urtean izango genuela boto eskubidea ere entzun genuen… Badaezpada, joan egin nintzen esperantzaz betea. Mahaian, irakurtzen zuen bokalak nire izenaren atzean M bat zegoela esan zuen (M de menor), baina presidenteak erantzun zion: erroldan badago, bozka lezake.

Pozarren eman nion ezetza NATOri, adingabea izanda. Gutxirako balio izan zigun, ordea, orain 36 urte martxoaren 12an ezetz esateak boto kutxetan Katalunia, Hego Euskal Herria eta Kanariei. Espainiaren mende gaudenez, baiezkoa gailendu zen han, eta denok sartu gintuzten NATOn. Lehenengoz botoa ematearen poza eta emozioa lanbrotu zen emaitzak ikusita.

Ez dakit Josefa Gervasia Agirrebengoa, Josefa Suinaga eta Maria Josefa Atxa emozionatuta zeuden. Indalezio Ojanguren Kajoitxu-k atera zien argazkian oso serio agertzen dira. Eibarko Aginaga bailarako hiru andreok ere lehenengoz eman zuten botoa, erreferendum baten, gainera. Emakumeen boto eskubidearen ikono bihurtu da erretratu hori: adin desberdinetako hiru andre buruko pañelua jantzita, botoa eskuan, beste emakume bat mahaiko presidente, eta denari begiratzen Maria Magunazelaia txirrindulari trebea. Andreak dira zentrua, gizonak periferia fotografia horretan. 1933an izan zen, emakume euskaldun batzuek bakarrik erabili ahal izan zuten lehenengoz boto eskubidea. Batzuek, zeren Hego Euskal Herriko emakumeek lortuta bazuten ere, Araba, Bizkai eta Gipuzkoan baino ez zen egin Estatutuaren plebiszitoa.

1933. urte hartan, ez zuten imajinatuko denbora laburrean gerra izango zutela etxean. NATOn egoteak ere gerraren parte izatea ekarri izan digu. Ez 36an bezala, baina gure diruek eta politikek gudak eragin eta babesten dituzte. Ezetz bozkatu arren, militarismoaren begi-begian gaude azken 36 urteotan.

Orain urte bi ere hizkera belikoa nagusitu zen nonahi martxoaren 14an Pedro Sanchez Espainiako presidenteak etxeratze agindua eman ondoren. Erreferendum barik etxeratu gintuzten 2020an. Duela gutxi izan zen, baina, era berean, aurreko bizitza baten izan zela ematen du. Begirada atzera botaz gero, irudiak datozkit akordura, prentsaurreko infinituak, gaztelaniaren nagusitasuna oharretan, komunikazioan egindako hanka sartzeak, militarrak agertzea telebistan lan hutsalak egiten, baina salbatzaileak balira bezala. Eta gerra hizkera birusaren kontra egiteko.

2022ko martxoan, baina, benetako gerra dago Europan. Gerla hotza izan zitekeena, errea da. Interes ekonomiko larregi, arkeria handiegia. Nork duen luzeagoa erakutsi nahian. Eta betikoa, jende arrunta da sufritzen duena, hil eta zauritzen dena, etxe barik geratu eta euren herrietatik ospa egin behar duena.

Martxoa Martius-etik omen dator, eta hori Mars-etik, Marte gerraren jainkoaren omenez. Gerraren jainkoak hilabete bat merezi zuen? Noren buruan sartzen da hori? Asterix eta Obelixek arrazoi zuten: erromatar hauek zoratuta daude!

Gerrarik ez.

Gipuzkoako Hitzan

Musikaren gainean genbiltzan berbetan klasean. Batzuek reggaetona entzuten zutela esan zuten. Nik, ordea, erritmo errepikakor hori ezin nuela eraman komentatu nien. Orduan, batek galdetu zidan: “Zuri zein musika mota gustatzen zaizu, ba? Zuri euskal musika, fijo”. Euskal musika, euskara irakaslea estereotipo hutsa delako. Kategoria bakarra beste batzuen artean. Euskaraz egiten dena, berez, omen delako kategoria, zaku berean Benito Lertxundi, Amaia Zubiria eta Fermin Muguruza. Berdin-berdinak dira eta. Eta euskaldun militantea izanez gero, denak gustatu behar. Horrelakoetan konturatzen naiz zein urrun sentitzen gaituzten, kale eta espazio berberak okupatzen baditugu ere, galaxia desberdinetako planeta banatan bizi bagina lez. Izu eta atzerakada puntu bat ere ematen dit eurek (aurre)ikusten gaituzten moduan geure burua imajinatzeak, izpiritu aratz euskaldun hutseko sen eta arimadunak, esentzien zaintzaile zorrotz eta zurrunak. Xahu eta perfekziozaleak. Pixka bat Gerturik daukagu odola liburu zoroan Sagastizabalek profilatutako euskaldun purua bezala. Uf!

Baina gutako asko zortziko narrasekoak izan, basatzan txipli-txapla gustura gabiltzanak; lohitu, nahastu eta (ustezko) zikinkerietan disfrutatzen dugunak. Ezinbestean, gehiegitan jausi, zauritu eta lupetzaren zipriztinekin zikindu garelako. Esan liteke traketsak eta trauskilak garela, baldresak eta baldanak, gogoz zein buruz. Hala tokatu zaigu, eta asumitu egin dugu: osinetan sartzea plazera da. “Nabil, eta nabilelako nago hain zikin”, Lurdes Iriondok kantatu zuen lez.

Lokatzetan murgiltzea gustuko dugu. Eta Lokatza podcastak irabazi du Espainiako Ondas saria. Zelako poza jakitean! Gozatua direlako ekoitzitako zortzi atalak; gaiengatik ez ezik, bakoitza egindako eragatik ere bai. Buztin fina lokatzetakoena!

Orain gutxi Goya sariez eta euskaldunez jardun nuen hemen bertan, badirudi espezializatu egin naizela sarietan. Ez legoke gaizki, hemengo sortzaileen lana preziatzen den seinale litzatekeelako. Baina gero jakin nuen en lengua cooficial del Estado atalean saritu zutela, Estatuko hizkuntza koofizialean, alegia. Beraz, katalan, galego eta euskarazko guztien artean onena. Galderak metatu zitzaizkidan: koofiziala ez ote da gaztelania ere? Ko aurrizkiak ez ote du berdintasuna adierazten? Bestalde, zenbat kategoria daude beste hizkuntza ofizial —ko aurrizkia beti ahazten zaie!— horretan?

Ko aurrizkiaren misterioa ez dut argitu, baina Ondas premioek 26 kategoria dituzte podcastetan. 26! Fikzio, ez-fikzio, emakume aktore onena, gizon aktore onena… 26 arte. Koofizialok, ordea, bakar baten hiru hizkuntzak sartuta, epigrafe bakarra denondako. Kategoria bat gara.

Aurretik Lertxundi, Zubiria eta Muguruza aitatu ditut, ez alferrik. Duela 19 urte Euskaldunon Egunkaria indarrez itxi ostean, eurak ere kategoria berean finalista izan zirelako Espainiako musika sarien banaketan. Kategoria bakarra: musica en euskera. Eta txistu-jotzea Muguruzarendako, Guardia Zibilak zarratutakoa gogoan izateagatik. Zurrunak gu omen gara, kategorikoak.

Kategorikotzat gauzkate, kategoria bakar batean sailkatzen bagaituzte ere ko aurrizkia ez dutenek. Baina kategorikoki esan nezake gurean kategoria askotako egileak daudela kategoriakoak direnak.

Zorionak, señorak!

Gipuzkoako Hitzan

Igandea da, nahiz eta leihotik larre berde eta etxe zuri gutxi ikusten den (teilatu gorriak bai, ia denak). Irratian Espainiako Goya saria jaso duten euskaldunei ari zaizkie elkarrizketa egiten. Patu tristea gurea, gero, beti kanpokoen aprobazio bila ibili behar izatea! Dena dela, sari horien esparrua gogoko ez badut ere, poztu egiten nau hemengo profesionalek jasotzeak. Goya zein beste edozein. Ikaragarri alegeratu nintzen, adibidez, udazkenean Miren Agur Meabek Espainiako Poesia Sari Nazionala jaso zuenean. Ondo merezitakoa. Sariaren azken hitzak tristatzen nau: nazionala-k. Itxaro Bordak, esate baterako, ezingo du inoiz irabazi golardo hori, euskaraz poesia idatzi arren; lehenengo saria zezen larruari dagokiolako, eta bigarrenak hexagonoaren hiritartasuna duelako. Biologia versus matematika.

Irrati saiora itzulita, ez nau batere harritu elkarrizketatuak ahotsa erlats izateak, bart merezitako parranda egin duen seinale. Galaren xehetasunen eta pozaren berri eman du. Dena normala, espero litekeena. Horrelako arrakastei dagokien moduan. Ezer berririk ez, dena prebisiblea. Orduan bururatu zait oso interesgarria izango litzatekeela irabazi ez duenari elkarrizketa egitea, benetakoa, sakona. Zer sentitu zuen, zelan bizi izan zituen momentu horiek, nola eutsi zion irribarreari beste baten izena —ez berea— iragarri zutenean, kiroltasunez eta faltsuki. Nik gustura entzun/irakurriko nuke.

Baina galtzailea izatea ez dago modan. Zalantza egiten dut sekula modan egon den. Esango nuke inoiz literaturan edo zineman garrantzia eduki baldin badu, orain galdu egin duela. Looser hitza puri-purian dago, eta zentzurik txarrena du, galtzaile baino gehiago frakasatua esanahia ematen zaiolako. Mespretxuz jaurtitzen da sare sozialetan, iraintzailea Jeff Bezos bailitzan.

Galtzaile (perdedor, looser) berba iraintzeko erabiltzen denean, asteburuetan bazkalosteko telefilm estereotipatuetako pertsonaiak datozkit burura: AEBetako institutu batekoak, futbol amerikarreko taldeko kapitaina, animatzaileen jefea, marjinatuak, frikiak, arraroak, ikastunak… Mundu bitxia gure begietan, gero eta espazio handiagoa duena gurean (graduazio ekitaldiak, dantzaldiak…). Poliki-poliki estatubatuarren bizitza estiloa tarte zabalagoa hartzen dabil, xurgatuko bagintu bezala, kanpai-prakek ura nola; barrenak bustitzen hasi eta denboratxora belaunetaraino blai.

Irabazle ote da besteari galtzaile esaten diona? Ez dakit, bada. Irabazle, garaile, arrakasta duena ematen didate hiztegiek. Nik, ordea, kasu honetan triunfatzaile gogokoagoa dut, Xabier Amurizaren eskolakoa bainaiz hiztegi kontuetan. Triunfatzea arrakasta izatea baino gehiago da. Eta lehen Bezos aitatu dut, Amazonen jabea irabazlearen adibidetzat. Munduko aberatsenetakoa da, askorendako trunfatzaile hutsa. Hor dago koska, milioiduna izateak automatikoki bihurtzen du arrakastatsu? Askoren ustez, bai. Eta atzera ere datozkit bazkalosteko lo-kukuak telebistaren aurrean nerabe iparramerikarren gorabehera absurdoak ikusten.

Zoritxarrez, gurean ere hori da askoren ametsa: negozioa edozeren gainetik. Agian, euren begietan nahiago dut looser-a izatea.

Espainiako Zutabeen Sari Nazionalean finalista geratuko banintz, irratikoei gustura emango nieke elkarrizketa sentitua!

Gipuzkoako Hitzan

Sasoi arraroak bizi ditugu, serioak eta tristeak direla esan genezake. Egia da pandemiak dena kutsatu duela, eta umorea garraztu digula. Baina, era berean, esan nezake ni umoreak eta irribarreek salbatu nautela tristura pandemikoaz, lagunen babesarekin bat eginda, amalgama ederra izan da aurrera egin ahal izateko.

Esan bezala, umoreak babestu nau momentu txarretan, edo umorean topatu dut abaroa txarto egon izan naizenean. Umore barik ezingo nintzateke bizi. Barreak eta algarak ezinbestekotzat ditut bizitzan, elikatzea bezainbeste, lo egitea legez. Ironia eta gag-a, txisteak eta pasadizoak. Eta parean dugun pertsonaren irribarrea, nahi eta nahi ez.

Barre eta irribarre gutxi egiten dugula iruditzen zait, muturbeltz samarrak garela orokorrean. Aurpegi luze eta lehorrak ikusten ditugu nonahi: potea zerbitzatzen digun tabernarienetan, leihatilan dagoen funtzionarioengan, edo autobuseko gidarien artean. Egia da denok ditugula egun txarrak, munduarekin haserre gaudenekoak. Neure burua ere jasangaitz egiten zait egun batzuetan, eta dena txarto dagoela iruditzen zait, pottokin marmartia bihurtuta, guztiarenkontra egunak bataiatuta ditut halakoak. Baina, zorionez, egun solteak eta bakanak izaten dira. Batzuek, ordea, jarrera hori dute bizitzaren aurrean: aurpegi luzea, ezpainak estututa, bekokia zimurtuta. Tratuan takar eta desatsegina. Zer kostatzen da, bada, irribarre txiki bat egitea? Edo adeitasun keinuren bat agertzea egun arruntetan? Jende aurrean lan egiten duten pertsonek, batez ere, egin beharko luketela/genukeela esfortzua begitantzen zait.

Irribarrea eta umorea ez dira kontu bera, badakit. Baina irribarre gabe ez dago ez irririk, ez barrerik. Beraz, oinarritik hasiko gara, irriño egitetik, jokatzeko modu asko aldatuko liratekeelakoan nago-eta, hainbat pertsona erosoago eta lasaiago sentituko liratekeelako, barre-irriarekin ere errespetua adierazten delako. Gure lehengusu primateekin komunean dugu, gainera: irribarre bidez parekoa kidetzat onartzearena, irribarre eginda taldekoa dela esaten diogu, humanoa dela aitortzen dugu keinu horren bidez.

Gure panorama dagoen moduan egonda, irribarreak inoiz baino garrantzi handiagoa daukala begitantzen zait, juntura sozialak koipezteko balio duelako, jendearen arteko hartu-emanek kirrinka egin ez dezaten, giza interakzioak suabeagoak eta lauagoak izan daitezen. Krispazio egoera honetan erresumina handitu ez dadin, baretzeko ere balio du. Beraz, zeharo komenigarria da.

Irribarrea da konfiantza giroa eraikitzeko lehenengo pausoa, harremana atseginagoa ere egiten du. Solaskidea aintzat hartzen dela ere adierazten da aho-ertzak gorantza eginda. Dena onura.

Giro irribarretsuan irribarretik barrera salto egitea txiste edo hitz-jokoez ez da gaitza. Errazago egiten dira broma eta adarjotzeak. Hortaz, algararako bidea egin liteke inongo problema barik. Eta egunerokoaren parte bihurtu barrea, etxean eta familian, lanean eta komunikabideetan. Barrea ez delako fribolitatea, oso gauza serioa baizik. Gatza eta piperra izan ditzagun errutina horretan.

Algarak eta karkailak bota behar ditugulako, tripako mina izan arte barre egin. Osasuntsua izateaz gain, pozago biziko garelako, animoan eragingo digulako eta gizarte adeitsuagoa lortuko dugun konbentzimendua dudalako.

Barrea guztiondako!

Gipuzkoako Hitzan

Asko kostatzen zait izenak ikastea eta gogoratzea. Ikaragarri. Eta adinean aurrera egin ahala, askoz gehiago. Arazoa da, edo behintzat oztopoa, nire lanean. Urtero ikasle multzo ederra ezagutu, eta ikasturte osoan pertsona horiekin hartu-emana izan behar, baina izenak nahastea eta ahaztea ez da ganorazkoa. Denbora luzea eta esfortzu handia egiten dut buruan sartzeko, baina askotan ez du funtzionatzen. Desastrea.

Denboragarrenean ikasle ohi bat ikusi, eta sarritan hortxe ibiltzen naiz burmuineko zokorik kiribilduenetan bere graziaren bila. Topatzen ditut bere beste zenbait kontu: zein erraztasun edota zailtasun zituen, kontatu zuen anekdota bitxia, non bizi zen… baina izena garuneko kaxoiren baten galduta izaten dut. Kaxoi diot konturatu naizelako izenak sailkatu egiten ditudala. Itxuraren araberako klasifikazioa: euskaraz, gaztelaniaz, polita, klasikoa, arrunta, berria, ama birjinarena… horrela nahi barik gordetzen ditut. Eta tiradera horietan ibiltzen naiz bila: euskarazkoa eta sabindarra, gaztelaniazkoa eta klasikoa… Batzuetan funtzionatzen dit eta aurkitzen dut.

Izenak gutaz asko esaten duela iruditzen zait. Edo, hobeto esanda, gure inguruaz informazio asko ematen duela uste dut. Adibidez, gure amaren belaunaldikoak ia denak dira Maria: Ana Mari, Rosa Mari, Mari Asun… Horrelako izenen bat entzun bezain laster, pertsona zein adin tartetan dabilen antzeman genezake. Batzuetan hanka sartuko dugu, baina asmatu ere askotan asmatuko dugu.

Mari Asun izeneko emakume asko neuzkan inguruan umetan. Munduko izenik txarrena zela begitantzen zitzaidan. Zelan liteke Asun jartzea pertsona bati? Ez nekien Asun Asunción zenik; jakina, umea nintzen. Pentsatzen nuen asunengatik zela, etengabe pikatzen gintuen landarearengatik. Haurtzaroan “belar” gorrotatuena, gure sasoian behintzat. Gure ama Rosa Mari izanda, lore izena, zergatik ez beste bat asuna? Logika hutsa! Guraso krudelak behar dira, gero, erretzen duen landare gaiztoarekin bataiatzeko ume hanka-gorria!

Esan dudan moduan, gure inguruaz asko esan lezake izenak; izan ere, jarri egiten zaigu jaiotzen garenean, inposatu esan genezake. Ezagutzen dut baten bat Pako izatetik Javi izatera pasatu dena, baina Francisco Javier zen erregistroan. Edo Camino zena, Maria bihurtuta. Gaztelaniatik euskarara pasatutakoak ere bai, baina beren buruari izen berririk jarritakorik ez. Gaitzizen edo txigarriren bat onar genezake, eta gure egin. Dena den, horiek ere besteek ezarritakoak izaten dira. Transexualen kasuan, ordea, eurek erabakitzen dute zein izen izango duten. Eta izen aukeratze horrek sekulako jakin-mina eragiten dit: pertsona horrek zeren arabera hautatzen duen, zein identifikazio eraikitzen duen izen horrekin, noiz erabakitzen duen izen horrek bera izendatuko duela. Prozesu zaila delakoan nago, baina ederra ere baderitzot bilatze lan horri, nork bere izaera kontuan izanda, bere burua bataiatzea dakarrelako. Benetan garrantzitsua, aspaldiko esaera zahar batek ederki azaltzen duen moduan: “Izena duenak, izana ere badu”. Badena bakarrik izendatzen dugulako.

Horregatik egiten zait hain gogorra nire ezintasun hori, desizendu egiten ditudalakoan pertsonok. Hala ote?

Gipuzkoako Hitzan

Urte amaieran itsasoa ikusteko gogoa sortu zitzaigun, eta Debari egin genion bisita. Hondartza ingurua jendez lepo zegoen, eta harean, taldetan, pertsona asko, batzuk bainujantzian, gainera. Larregi abendu hondarrerako; eguzki izpi bat ikusi bezain pronto arropa eranzten duten suediarrak ziruditen, eguraldi onaren emozioak gainezka eginda. Eguraldi ona esan dut? Ai, ene! Hogeitaka gradu izatea Gabonetan ez da eguraldi ona! Tragedia da, baina Espainia eta EAEko teleberriak ikustea baino ez dugu ez dela horrela konprenitzeko, pozarren ematen dituztelako irudi zoriontsuak, akabuaren iragarpena badira ere.

Aurreko kasuan, ona adjektiboa erabiltzea diskurtsoa bihurritzea da, negatiboa dena positibo bihurtzea. Tradizio luzea du gurean, agintariek gastu eta inbertsio nahieran erabiltzen dutenean, adibidez: “AHTa egiteko X milioi euro inbertituko dira. Kulturan X mila euro gastatuko dira”. Baten batek manipulazioa esango dio, eta hala da. Baina bihurritzea gehiago gustatzen zait, hain da grafikoa!

Ez da kontu berria, esan dudan bezala. Eufemismoak hor ditugu, “kaka egin” esan beharrean “obratu” edo “libratu” esan behar genuela erakutsi ziguten, zatarra zelakoan lehenengo modua. Eta hain modan dagoena, zahar hitzarena. Ezin esan pertsonak zaharrak direla, zaharrak trapuak direlako. Noiztik nora? Ez ote da gaztelaniatik hartutako mania bat? Euskaltzaindiaren hiztegian lehenengo adiera hauxe dakar: “Pertsonez eta izaki bizidunez mintzatuz, adin handia duena”. Kito!

Hizkera beti erabili izan da jendea markatzeko, nolabait esatearren. Estatusa emateko edo kentzeko, jatorria eta ikasketa maila erakusteko… Ez dezagun ahantz lanbide bakoitzak bere teknolektoa duela, beharrezkoa dena, jakina, baina askotan estatusa markatzeko erabiltzen dena: “Nik badakit, zuk ez”. Horren ondorioz, txostengintza hizkera sortu da, oparoa gure artean, batez ere euskalgintzan eta ezker abertzalean. Poliki-poliki berba egiteko modu hori sustraitu egin dela esan genezake, eta dotore idatzi nahi denean, jende askok eredu hori errepoduzitzen du, bihurritua eta ulertezina, Koldo Zuazo hizkuntzalariak “Marteko euskara” bataiatu zuena, euskara martzianoa, alegia. Neohizkuntza ere esan izan zaio. Izen bat zein bestea, biak itzelak.

Baina euskara aldrebes horrez gain, baditugu hizkera bihurrituaren beste adibide batzuk, gehiago dutenak “eguraldi onaz” neohizkeratik baino. Gobernuetan daudenek erabiltzen dute normalean. Adibidez, basogintza. Baso izendatzen dituzte pinuak sartuta dituzten mendiak. Euskaltzaindiak baso hitza honela definitzen du: “Batez ere zuhaitzez betetako lurraldea; gizakiak lantzen ez duen eremua”. Gizakiak lantzen ez duen eremua! Beraz, pinua bota matarrasan eta eukaliptoa sartzea ez da basoa sortzea.

Ingurugiroarekin edo klima aldaketarekin lotutako beste baten berri izan dugu egunotan: energia nuklearra energia berdeen artean sartzeko proposamena egin dute. Adjektiboa aldatu eta listo, garbiketa berdea egin nahi diote Europako (gutxienez) mugimendu ekologistaren ikur izan denari. Eta konbentzituko dute jendea, hitz bihurritu hauek tantarik tanta melatzen gaituztelako, zirimiriak lez. Iritziz aldaraztea lortzen dute, mihia trakestu, eta ulermena oztopatu. Ondorioz, pentsamendua bihurritu. Kontuz!

Gipuzkoako Hitzan