Osasungintza
Donostia ospitaleko zerbitzuburuak ikusi ditugu erresidentziaren ate nagusian protestan. Irudi harrigarria benetan, mediku arduradun horiek, hain zuzen, establishment-aren parte direlako, eta osagileen kolektiboa ez delako errebeldeena, nahiz eta iraultzaile ikonikoena, Che Guevara, sendagilea izan zen. Bitxia, ezta?
Beharbada, aspaldiko kontuengatik da medikuak establishment-arekin lotzearena. Herrietan, antzina, apaizak eta alkateak boterea zeukaten eta agindu ere egiten zuten, indar biziak zirelako, berorika hitz egiten zitzaien, eta “don / on” ere jarri izenaren aurrean, estatusa adierazteko.
Denbora horiek pasatu dira, zorionez, baina eskola zaharreko medikuen artean halako kontuen usain batzuk geratzen direla esango nuke, batez ere “elitean”.
Hori guztiori buruan nerabilela, hara non iritsi zaidan Marta Macho anestesistaren —Osakidetzako oposizioetan iruzurra salatu zutenetako baten— Eldiario.es-eko artikulua. Machok dio “kasketaldia” dela arduradun horiena, Osakidetza oraingo egoerara eramatea ahalbidetu dutela, eta euren boterea murrizteko arriskua ikusi dutenean, protestatu egin dutela.
Artikuluan gogor jotzen du ospitaleko atarian egon direnen kontra. Berak barrutik bizi du, eta esperientzia latz batetik dator, gainera. Erabiltzaile hutsa naizen aldetik, inguruan dauzkadan osasun langileen partetik kontu batzuk hala direla esango nuke. Dena dela, pribilegioak galtzeko beldurrak protesta eragin balie ere, osasun sistema publikoaren gainbeheraren sintoma argia delakoan nago.
Bestalde, sektoreko profesionalek aspaldi salatzen dihardute Osakidetza desegiten ari direla, lan-karga handitu zaiela duela urte askotik eta urterik urte, eta lan baldintzak okertzen dabiltzala pandemiaren aurretik ere.
Osasun sistema publikoa kolokan dago, eraso etengabea sufritzen du, eta hortxe dago datua: 2019tik 2021era %6,4ko igo zen osasun aseguru pribatua kontratatu zutenen kopurua. Albiste beltzak eman komunikabideetan osasungintzaz, eta ostean aseguru pribatu merkeen iragarkiak egin. Zerk egin lezake kale negozio biribil horretan?
Hori gutxi balitz bezala, EAEko irrati-telebista publikoko erakundeak telemaratoiak antolatzen ditu, aurten esklerosi anizkoitza ikertzeko. BIOEF izeneko fundazio publiko batek jasoko du dirua. Alegia, karitatea erabiliko da fundazio publiko batek iker dezan. Limosna eske dabiltza, finantzaketa nahikorik ez dutelako. Beraz, Eusko Jaurlaritzak ez ditu diruz ondo hornitzen… Atera kontuak!
Zoritxarrez, udazken honetan ospitale bat baino gehiago bisitatzea tokatu zait, laguntzaile, eta eman diguten tratua ikaragarri ona izan da. Osakidetzak profesional bikainak ditu, baliabide ederrak, momentuz. Osasungintza publikoa daukagu, eta sekulako altxorra da hori, defendatu beharrekoa. Pribatizazioa antidemokratikoa da, pribilegiatu batzuendako bakarrik. Zaindu dezagun erabat gaixotu aurretik.
Euskal Olinpiar Jokoak
Azkue fundazioko irudia
Zubi absurdo honen “arkuetako” baten argitaratu(ko) da artikulua. Espero dut norbaitek Durangora bidean irakurtzea, edo bueltan. Feriara ilusioz beteta joaten gara, ikusiko ditugun aspaldiko lagunak nortzuk izango diren asmatu guran. Erosiko ditugun disko eta liburuen zerrenda birpasatzen, “aspergarrien” standetan topatuko dugun joiatxoarekin amesten, disfrutatuko ditugun kontzertuen orduak kontsultatzen, eta gure kulturaren joritasuna miresten. Sekulako betekada hartuko dugu aurten ere.
Durangon hasiko da euskaldunon Olinpiar Jokoetako azken txanpa, hilabete eta erdi luzetxo honetako hondarreko probetako bat. Errigorako Gabonetako kanpainak eman zion hasiera maratoi honi, Ikaskoli Zuberoako ikastolen aldeko otzararekin batera. Ondotxoan, Irulegiko Eskuaren albisteak txapliguak, metaforikoki, jaurtiarazi zizkigun, ia euforia puntu batekin. Hori guztiori Euskaraldiaren atarian, txapa, aho eta belarri ibili gara asko egunotan euskaraz bizi eta prest ginela adierazteko. Amaieran, Euskararen Eguna, ostean Durangoko Azoka, eta errematerako Bertsolari Txapelketa Nagusiko finala. Uf! Akabua! Zelako tripakada!
Baina betekada hori gurea baino ez dela esango nuke, Euskal Herriko hainbat herritarrek sumatu ere ez dutela egiten esango nuke. Guretako ariketa bizia dena, eurendako existitu ere ez dela egiten begitantzen zait. Hain hurre, baina hain urrun gaude!
Halere, zein intentsoa izan den euskaldunondako urte amaiera! Bigorexiak jota, muskuluak egin eta erakutsi beharra dugula igartzen da gurean. Baina Olentzero datorrenerako, furiada pasatuta, eta atzera ere hustuta. Gureak ez baitira 100 metro lauak, gurea maratoia da, arnasa luzekoa, hain modan dagoen esamoldea. Mendeak daramatzagulako. Mendea esan eta zelako alferra eragiten duen, ezta? Eta, asteon lagun batek bota zidan moduan, artikulu pesimista bat irakurritakoan: zein da, orduan, irtenbidea? Zer proposatzen du? Nire lagun horrek arrazoia dauka, zein da soluzioa? Ai, baneki! Aspaldi geundeke beste egoera baten!
Larunbat goizean entzun nion Imanol Magrori Euskadi Irratian, euskaldunok erdaldunak erakartzeko seduzitzeari buruzko sasoi bateko estrategiaz. Esan zuen seduzitze hutsarekin ez dugula ezer lortzen gaur egun, Euskararen Legea ere aplikatu egin behar dela bere osotasunean, eta ez dela oraindik egiten. Bat nator Magrorekin, limurtzearen estrategiarena ere inoiz ez zaidalako gustatu, agian izenagatik, agian seduzitu berbak emakumeondako daukan pisu sinbolikoagatik (lentzeria sexya eta takoiak datozkit burura entzuten dudanero!). Badirudi ez dugula merezi lortu nahi dugun helburua, eta “amarruak” erabili behar ditugula erdaldunak gure “tranpetan” jaus daitezen, duela berrogei urte legea indarrean sartu arren. Gainera, Adostasunetik da Eusko Jaurlaritzak aurten erabili duen leloa Euskararen Egunerako. Esango nuke adostasun hori planta hutsa dela. Izan ere, hemen ia denok gaude ados euskara bultzatzearekin, baina, adibidez, lanpostu publikoetako eskakizunen kontra daude asko, nahiz legean egon. Edo Jaurlaritzako sailburu batzuk erdaldunak izatea. Akordioa hain zabala izan balitz, ez lirateke euskaldunak izan beharko? Seduzitu ez ditugun seinale ote?
Bitartean, zuek segi Olinpiar Jokoetan liburu, musika eta lagunez gozatzen Durangon eta handik ekarritako uztaz. Hori ere bestelako maratoia da eta!
Pozak eta konplexuak
Rozalen abeslariak disko berria atera du. Hori, berez, ez da nobedadea, jardunean dagoen kantariak sarri egin behar izaten duen lana delako; berritasun barik birarik ez, komunikabideetan ere ez agertzea dakarrelako. Beraz, oihartzun gabe kontratu gutxi, eta jotzeko arazoak. Ahanzturak estalitako makinatxo bat omen dago horrela.
Disko horrek, bat gehiago izan beharrean, badu berezitasunik: Espainiako Estatuko hizkuntza ofizial guztietan kantatzen du Rozalenek, bera Gaztela-Mantxakoa izan, eta bere karrera gaztelaniaz egin arren. Korrientea beharko lukeena, berezi bihurtuta. Bitxia egiten zaigu, bai, galegoz, katalanez eta euskaraz kantatzea espainiar elebakarrak, gure hizkuntzak koofizialak badira ere, subofizialak direlako praktikan, horrela esaterik badago. Beti menpe eta bigarren mailako; hori, erabiltzen direnean. Horregatik, sentsibilitatea duen baten batek kontuan hartzen dituenean gureak, pozarren jartzen gara, eta, miretsita, esker ona adierazten dugu. Larregi, batzuetan.
Eskertze eta harritze masiboek gutaz asko diote, nire ustez, eta Felipe VI.aren erresumaz ere asko esaten dutela begitantzen zait. Borboiaren menekoek behin eta berriro aldarrikatzen badute ere Galizia, Katalunia eta (Hego) Euskal Herria Espainia direla, askok ez dute onartzen beste kultura eta hizkuntza batzuk ditugula, eta euren kultura eta hizkuntzadun baino ez gaituzte nahi. Hori dela eta, gure hecho diferencial (bereizten gaituen hori, kontu bereizgarria) aintzat hartzen duenak, izan abeslari, izan dendari, zoratzen jartzen gaitu, sare sozialak betetzen ditugu gure poz horrekin eta loreak etengabe botatzen dizkiogu. Gu kontuan hartzen gaitu horrek, espainiartzat onartzen gaitu, gure berezitasunekin, garen modukoak, alegia. Ez dakit hori ere gustuko dudan, anbibalentzia dut horrekin. Eta gutaz dioena penagarri samarra ere bada: inork ez gaitu maite, eta batek onartzen bagaitu garen modukoak, total eskertuta egoten gara, limosna jasotako eskaleak bagina bezala.
Aurreko astean beste berri batek ere bete zituen gure sare sozialak, elkarrizketak eta egunkarien azalak. Irulegin aurkitutako Brontze Aroko eskuak hautsak harrotu ditu gure artean. Pozak eztanda egin zuen, zorionekoak ginela adierazi zigun aurkikuntzak. Hemendik aurrera sorioneku-k garela esan beharko dugun arren. Izkribuak —horrela dei geniezaioke?— euforia piztu zuen, eta berba bakar batek, denok ulertzeko modukoa izanda, euskara edo antzinako euskara bazela azpimarratu nahi izan du askok.
Baina bada, gero! Beti esan izan digute euskara hizkuntza milenarioa zela, Europako zaharrena. Eta orain, horrela izan litekeela froga litekeenean, baskoiera dela esan adituek! Beti beldurrez, beti tentuz, badaezpada ere; izan ere, aurreko gorabehera arkeologikoek, eta segurtasun ezak zuhurtzia handiagoarekin jardutea ekarri dute.
Jarrera horiek ere pena eragiten didate. Pena, gure hizkuntza komunitateak zenbat sufritu duen adierazten duelako, euskaldun izateagatik zer jasan duten hiztun askok. Gainera, sufrimendu horrek konplexuz beteta gaudela ere esan gura du. Gutxietsi eta mespretxatutako komunitatea (izan) garela adierazten du. Ahalduntzeko sasoia da, aurrera egiteko modu bakarra delako. Euskaraldia izango ahal da bitarteko egokia!
Suziri eta tximeleta txinatarrak
Aurreko baten telebista eta komunikabide ia guztiek gaztigatu ziguten suziri txinatar deskontrolatu baten ibilbidean zegoela Euskal Herriaren hegoaldea. Arriskurik ez omen zegoen, baina badaezpada Nafarroako aire espazioa itxi zuten. Badaezpada. Askori Asterix eta Obelixen herrixkako biztanleen beldur bakarra piztu zitzaion: zerua geure buruen gainean jaustea!
Azkenean suziri donge hori Ozeano Barearen hegoaldean erori zen, Nafarroako kosta bako lurretatik oso urrun, zorionez. Hala eta guztiz ere, jakinda Iberiar penintsula ibilbidean baino ez zegoela, lau haizeetara zabaldu zen albistea. Milaka kilometrora jo zuen lurra, baina baten bati eragingo zion ondoeza. Eta gure buru gainean jausten bada?
Urrun, urrunegi gertatzen dena gurean notizia bihurtzen da. Desosegua eragiten badu, hobeto. Egia da munduan dena dagoela konektatuta, eta dominoaren fitxak bezala, bat mugituz gero dena amildu litekeela. Tximeleta efektua ere baderitzo horri, eta Wikipediaren arabera, esaera zahar txinatarrean du oinarri izenak: “Tximeleta baten hegalen mugimendua munduaren beste muturrean sentitu daiteke”, edota “tximeleta baten hegalen mugimenduak munduaren beste aldean ekaitza eragin dezake”, bai eta “tximeleta baten hegalen mugimendu soilak mundua alda dezake” ere. Txinatarrek irudi poetiko pila bat bai, baina suziri deskontrolatuak ere bai.
Egunotan Xarm el-Xeikh hirian elkartuta ibiliko dira munduko ia agintari guztiak COP27 goi bileran. Txinatarrek ez dute euren buruzagia bidali. Ez dakigu suziritara joan ote den edo tximeleta hegoei begira geratu ote den Xi Jinping Errepublikako presidentea. Goi agintari batzuk joan dira bere ordez. Indiak eta Errusiak egin duten moduan. Kontua da NBEk goi bilera hori klima aldaketari aurre egiteko deitu duela. 2ºC-ra ez igotzea zuen helburu 2015ean Parisko goi bileran sinatu zuten hitzarmenak. Duela zazpi urte. Era berean, egunotan jakin dugu azkeneko zortzi urteak inoizko urterik beroenak izan direla. Horrek, ordea, ez du beldurra sortzen, ez dugu pentsatzen zerua buru gainean jausiko zaigunik.
Beldurtzekoa da, baina, zortzi urte hauetakoa. “Eguraldi ona” esaten dugu eguzkitsu eta bero egiten duen egunetan, nahiz eta urtarrilean egon. Mediterraneoko irudiak erakusten dizkigute telebistek, eta “zelako inbidia!” ere entzuten da halakoetan. Beldurra eman beharko liguke horrela pentsatzeak, eta iruditeria kolektiboan zein sartuta dagoen ideia horrek ere urduri jarri beharko gintuzke, behintzat.
Beldurra aitatu dut, baina ez dakit beldurra ote den bidea. Beharbada Galiako herrixka xelebre hartan bezala, beldurra izan beharko genioke zerua buru gainean erortzeari, era metaforikoan, jakina. Munduaren akabera iragartzea, Harmagedon-en gaudela zabaltzea ere ez da komeni. Apokalipsia aldarrikatzeak ere ez du balio ezertarako. Baina batzuk badabiltza distopiarik ankerrenak beteko direla esanez. Mad Max filmean egongo garela sartuta.
Beldurrak paralizatu egiten du askotan, eta azken judizioko tronpeta jotzen hasiz gero, zertarako ezer egin planetaren alde? Itxaropen izpirik ez badago, zertarako borrokatu? Esperantzara kondenatuta gaude, erremediorik gabe, nahi badugu, behintzat, Txinako tximeletaren hegaldia sentitu planetaren beste muturrean. Betiere buru gainean zerua erortzen ez bazaigu, Tutatisen izenean!
"Adixo", kaixo, agur
Kaixo, lagunok, hemen nago berriro. Diosala egiteko kaixo baino gehiago gustatzen zait epa esatea (zuzentzaileek barkatuko didate intsumiso txiki hau: epari hatxerik ez jartzea). Edo ieup! edo aupa!. Baina kaixo? Ez dut batere gustuko. Inguruko inongo zaharrei ez diet entzun jardun korrientean kaixo-rik. Niri arrotza zait, eta “euskarago” delakoan zabaldu da olioa ur gainean bezala. Hain arraroa zen gure gazte denboran, ezen gure herrian badagoen los kaixos deritzon kuadrilla bat, ikastolakumeak eurak, eta antza denez, beti kaixo esaten zutenak, kontu egizue.
Agur berba arruntagoa zait, baina antza denez, hori ere ez zen erabiliena, eta txutxu-mutxu bat baino errazago hedatu zen. Lehen aitatutako zahar horiek beraiek adixo esaten digute, eta Gipuzkoako kostaldeko zenbait herritan ayo agurtzen dute. Iparraldera salto eginda, adio ere entzuten da. Beraz, beharbada tradizionalagoa izan liteke adio berba.
Kaixo eta agur euskalduntasunaren ikur badira ere, euren jatorria ez omen da hain jatorra, hipergarbizaleek ez badakite ere. Agur augurium latineko hitzetik ei dator, eta hain da gurea ezen Madril aldean ere erabiltzen zuten lehen. Bai, castizoek abur esanda agurtzen zuten! To eta no euskalduntasunaren ikurra!
Etimologiekin jarraituta, ez dakit aitatu behar dudana benetakoa den, gurean etimologiak dibertitzeko ere erabili izan direlako. Ez ahaztu “txortan egin” short time-tik datorrela esaten dutela, edo Bartzelona, bart ze lo ona-k eragin ei zuela… Horrelako makinatxo bat daukagu, ondo daudenak barre egiteko eta jolasean ibiltzeko, baina seriotik gutxi dute. Blanca Urgellek asteazkenetan BERRIAn argitaratzen dituen artikulu zoragarri horietako bateko gai aproposa da, duda gabe.
Etimologia apokrifo horien artean, kaixo-k ere badu berea. Beti entzun izan dut kaixo ¿qué hay, txo? esamoldetik zetorrela. Erositako prezioan saldu dizuet! Eta hala balitz, kaixo-k ere euskararen esentziak gordeko lituzke! Ironieraz nabil, jakina!
Esentziarik esentzia gabiltza, ezer nahikoa euskalduna ez dela iritzita, baina gehiegitan erdararen morrontzan: hiztegia ustez aratz eta garden, barbarismo barik, baina esamolde, gramatika eta berba berriak gaztelaniaren galbahetik pasatuta, orain arte erabili izan ditugunek nahikoa ondo adieraziko ez balute legez.
Era berean, euskara bitxikerien eremua da. Gogoratu gaitezen sare sozialetan zabaldu zen And I think it’s beautiful lelo hartaz, hitzen ustezko bitxikeriak erakusten zituena, beste hizkuntza batzuetan gertatuko ez balitz bezala, gurea naifa eta arraroa, esanahi ezkutuz betea. Mistifikazio horrek gero eta atzerakada handiagoa eragiten dit, uste dudalako mitoak ez digula normalizazioan lagunduko.
Horrek ez du esan nahi berba ederrik ez dagoenik, edo hitz batzuk gogokoagoak ez ditudanik. Ez, baditut, beste hizkuntza batzuetan ditudan moduan; adibidez, gaztelaniaz boj (ezpela) asko gustatzen zait. Euskaraz harreman berba dut gogoko, agian gehiago hartu-eman, erlazioa adierazteko modu ezin ederragoa adierazten duelako. Baina gaztelaniaz relacionarse existitzen denez, nahikoa ez harremanak izan eta abarrekin, eta *harremandu munstroa sortu dugu! Ze nezesidade! Hori da euskararen esentziak zaintzea, lagunok!
Hamabost egun barru, epa! Eta bitartean, hartu-eman osasuntsuak izan!
Adixo!
"Déjà vu" sentsazioa
"¿Qué harías tú en un ataque preventivo de la URSS? Uuuurs, uuurs ¡No sé!” (Zer egingo zenuke zuk SEBSen eraso prebentibo batean? Ez dakit!). Lelo hori buruan darabilkit etengabe azken asteotan. Polansky y el ardor taldearen kantu ezagunaren esaldia da. Tira, ezaguna 1983an, argitaratu zen urtean, Gerra Hotz betean, gazte eta nerabe ginenondako. Orduko albistegiek ere, gaur egunekoek bezala, misil kontuak eta gerraren hotsak zekarzkiguten. Bizipen errepikatuaren sentsazioa kendu ezinda nabil ni. Orduan ere etsai bat behar zen, eta beldurra eragitea zen helburua, orain legez.
Abestiari URSS kendu, eta Errusia jarriz gero, errepika orain erabiltzeko modukoa da. Errusia da-eta etsai hori, misilez beteta dagoena, eta gu guztion kontra jo nahi duena. Bide batez esan, orduko SESBren errepublika nagusia zela Errusia. Urteak pasatu eta berdinetan gaudela ematen du, ia lau hamarkada geroago. Albisteak entzun eta “hau bizi izan dut” errepikatzen dut neure kautan. Aitzakia perfektua armetan gastua igotzeko eskatzeko, orduan sasoian bezala. Beraz, esan genezake kantu bera dela, edo kantu beraren bertsioa.
Errusia eta Ukrainaren arteko gatazkak —AEBek xaxatuta eta Europako Batasunak bedeinkatua—, baina, ez da déjà vu sentsazioa eragiten didan bakarra. Hertzainak taldeak azken kontzertuak eskainiko ditu. Azken kontzertuak? Egon nintzen azken kontzertuan, barren! 1993an, Donostian! Berriro azkena? Tira, pandemia aurretik ere Euskaldunan izan ginen Gari eta Josu Zabala ikusten. Eta BECera ere joango gara. Hurrengo baten ere elkartzen badira, joango gara, eta hurrengoan, eta hurrengoan… bakean utzi arte!
Horrela nola ez dugu, bada, etengabeko déjà vu sentsazioa izango? Kiribil infinituan gabiltza murgilduta, behin eta berriro antzeko bizipenak ditugula sentitzen dugu, denborak malguki forma balu legez, espiralean. Badakigu guztia ziklikoa dena. Erakusleihoei begiratzea baino ez dago. Prakek gerria mokorrean izan dute, eta orain ia saihets azpian. Baina biak ala biak aspaldian ere jantzi genituen. Dena itzultzen da, beraz; besaburuetako betegarriak (honbrerak) ere bai, kontu egizue!
Aurrekoak moda kontuak dira, friboloak, beharbada, baina ederki ilustratzen dute gure mundua, ia dena inbentatuta dago-eta. Arroparen anekdota hutsa bada ere, badirudi belaunaldi bakoitzak praka motarekin batera galdera berberak egin (eta ebatzi) behar dituela: Zer da euskal literatura? Euskaraz idazten dena ala euskal herritarrek idatzitakoa?
Halakoak irakurrita Munchen Oihua koadroan agertzen den pertsonarena egiteko gogoa izaten dut: esku biekin buruari eutsi, eta ahoa guztiz zabalduta garrasi luze eta ozena egin, desesperazioa adierazteko.
Betiereko beste letania bat da “euskara zaila da” errepertoriokoa: hizkuntza eskakizunak altuegiak dira, azterketak gero eta zailagoak jartzen dituzte… Uf! Baina horiek ez dira behin eta berriro, ziklikoki, itzultzen direnetakoak; isil antzean, murmurioa da batzuetan, baina hortxe dago beti. Beraz déjà vu sentsazioa barik, asperra sortzen didate, eta usain txarra hartzen diet. Agian nire kontuak dira, lagun batek Euskararen Señora ohorezko titulua jarri didanetik buruko haizeak hauspotu dizkit, batek daki!
Ez dakit zer egingo dudan Errusiaren eraso prebentibo baten, baina izan dadila, behintzat, Hertzainaken kontzertuaren ostean, mese…
Gure ileak
Twiterren ikusia
Masha Aminiren heriotza salatzeko Iranen izan diren protesten irudiek bete dituzte sare sozialak. Emakumeak beloak eranzten, erretzen, ile luzea mozten… kale erdian zein etxeetan. Hunkigarriak egin zaizkigu askori. Beste batzuek, ostera, Mendebaldearen propagandatzat hartu dituzte. Jakina, eurei inoiz ez dietelako burua estaltzeko obligazioa inposatuko!
Egia da Khomeinik Irango Islamiar Errepublika ezarri zuenean emakumeak txadorra erabiltzera derrigortu zituztela, eta AEBetan eta Mendebaldean erabili zela aitzakia Iranen aurka egiteko. Saudi Arabian, aldiz, emakumeek ia ez daukate eskubiderik, gorputz osoa estali beharra dute, baina ia inork ez du ezer esaten horren kontra, aliatua delako. Geopolitikaren kaka ustela.
Aurreko irudiak ikusita, beste imajina batzuk ere etorri zaizkit burura: Afganistango emakumeak ihes egin nahian talibanak Kabulen sartu aurretik, zetorkienaren beldur, eta Siriaren menpe dagoen Kurdistanen ISISetik askatutakoan emakumeek nola erantzi eta erretzen zituzten euren jantzi eta buruko beltzak.
Adatsak ezin erakutsi hori ez da bakarrik islamean gertatzen, gutxienez hiru erlijio monoteistetan ere existitzen da. Emakume judu ortodoxoek ilea gorde behar dute. Ez beti paineluz, askok ileordeak erabiltzen dituzte erosoagoa delakoan. Andrazko katolikoek mezatara joateko mantelina jantzi behar zuten duela 60 urtera arte, Vatikanoko II. kontzilioak derrigortasuna kendu zuen arte. Esango nuke eliza kristau ortodoxoetan oraindik andreek buruan zapia eroan behar dutela.
Mojak ere askatu ziren asko belotik, abituak minimizatu eta mimetizatu zituzten, eta tokak kendu. Azkenean kaleko jantziekin ibiltzen hasi ziren. Eskolan gure belaunaldiak bizi izan zuen gure irakasle erlijioso horien eraldaketa. Eurek ere gustura kendu zituzten buruko estalkiak.
Umetan aldaketa horiek bizi izanda, asko harritzen nau (eta batzuetan ikaratu ere bai) ikusteak gure kaleetan gero eta ume gehiagok daramatela zapia. Pasa den astean 5-6 bat urteko neskatxoak zeroala ikusi nuen, eta 10 bat urtekoek gero eta gehiagotan. Batzuek esaten dute askatasuna dela, baina ez dut uste neskatila horien hautua izango denik. Ez da politikoki zuzena esan behar dudana, baina badakit gure herrietan zenbat presio jasaten dituzten zapia eroan nahi ez duten emakume musulmanek. Batzuetan aukera da, baina askotan familiak, imamak eta gertukoek inposatutakoa.
Bai, gure depilazioa bezala. Inork ez gaitu derrigortzen besapeak depilatzera, edota hanketako ileak erauztera. Nire moduan, asko depilatzearen kontra gaude, baina hazi gaituzten eragatik geure buruak ez digu lagatzen sudurretik beherako ilajea erakusten.
Zer obsesio, ezta? Zer du gure ileak? Gerra Zibilaren ostean ere, emakume errepublikarrei frankistek ilea larru-arras mozten zieten zigortzeko eta markatzeko, beste tortura eta eskarnio batzuen artean. Abuztu honetan bertan Kanadako Lisa LaFlamme telebistako kazetaria lanetik bota dute ile zuria uzteagatik.
Zergatik trastornatzen dituzte hainbeste erlijioak eta gizartea gure adatsek eta tximek? Zer dela-eta naturala eta ederra dena estali, erauzi eta tindatzeko betebeharra? Zentzatu eta kontrolatzeko modua delako, agian? Otzan eta burua makurtuta nahi gaituztelako?
Oroitzapenak
Etxe-birgaitze saioak modan daude telebistan azken bolada luzean. Ia beti iparramerikarrak izaten dira programak; beraz, etxeak ikaragarri handiak dira, barruko hormarik ia ez daukatenak (sardinak erretzen ez dituzten seinale) eta aurrekontu astronomikoak dituztenak. Atentzioa ematen dit beti “oroitzapen berriak” sortzea opa dietela saiokoek etxejabeei, ez zoriontsu bizi daitezela, disfruta dezatela etxeaz edo bertan amets guztiak bete dakizkiela (hori ere oso estatubatuarra). Ez, oroitzapen berriak. Harrigarria, benetan.
Zer dira, bada, oroitzapenak? Hain garrantzitsuak dira kultura iparramerikarrean? Txarto itzultzen ote dute eta “bizipen zoriontsu” esan nahi dute? Ez dakit, baina bitxia zait. Izan ere, gomutak hain dira pertsonalak. Gainera, denok ez dugu bizipen bera berdin gogoratzen; are gehiago, batzuek akorduan ere ez dute izaten. Zeharo ahaztuta daukate bizi izandako hura.
Akordua memoriarekin dago estuki lotuta, eta memoria txarrekoek oroipenak eskas. Bestelakoek ere kontu batzuk gogoratu ez. Eta oroitzen ditugunok bihurtzen gara euren buruan fabulatzaile, gezurtitzat hartzen ez gaituztenean behintzat. Duela gutxi gertatu zait niri pare bat bider. Batean, lagun bati azaldu behar izan nizkion duela 25 urte elkarrekin eta beste jende gehiagorekin egindako plan baten nondik norakoak. Irteera hura gogoratzen zuen, baina ez noiz izan zen, nola egin genuen. Hutsik zeukan burua. Nik, ostera, xehetasun pila bat gordetzen nuen memorian. Larregi, agian? Baliteke.
Gertatu zaidan bestea Ingalaterrako erreginaren heriotzaren harira etorri da. Amamari gertuko batek esaten zion Elizabethen antza zeukala, eta telebistan agertzen zen bakoitzean, “hara, zure lehengusina” esaten zion. Artikulu hau argitaratzen denerako jakingo dut Buckingham jauregikoek hiletara gonbidatu nauten edo ez, gure amamaren oinordekoa izanda. Soineko beltza prest dut, badaezpada.
Gertukoei aurreko paragrafoan kontatutako txotxolokeria barre batzuk egiteko bota nienean, batzuek ez zuten gogoratzen txantxa hura. Beste batek amamari ez, izeko bati egiten ziotela broma. Eta ni hain nago ziur, ezen erregina ingelesa eta amama lehengusina txikiak zirela sinisten hasita nagoen…
Txikitako lagun batek, oso memoria txarrekoak, umetako anekdotak kontatzen nizkionean asmatu egiten nituela esaten zidan barrez, ezinezkoa zelako nik hainbeste gogoratzea, eta berak ezer ez. Beraz, benetan gertatu ziren nik kontatutakoak, ala buruak fantasia batzuk eraiki dizkit? Seguru nago ezetz, baina memoriarena da hain arraroa!
Eta gogoratzen ez dena ez da existitu? Kantan bezala pasatzen da? Yo no me acuerdo, no me acuerdo. Y si no me acuerdo, no pasó (Ni ez naiz gogoratzen, ez naiz gogoratzen. Eta gogoratzen ez banaiz, ez zen gertatu)? Eta gertatu ez bada, zer pasatu da bitartean? Zelan bete genitzake buruko eta denboraren zulo horiek? Momentukoak baino ez du inporta? Historia, letra larriz, eta gure historia xumeak non gelditzen dira gogoratu ezean? Memoria historikoa zertarako?
Gertatu dena ez bada gogoratzen, nora doa gomuta hori? Garbigailuak irentsitako galtzerdiekin? Galdutako belarritakoekin? Askatutako botoiekin? Edo ahanzturak badu txoko sekretu bat gure unibertsoan, non pasarte ahaztuak gordetzen diren?
Zoriontasuna opa dizuet, beraz, baina gorde gogoan.
Aitaren eskopeta
Wikipediatik hartua
Uda izaten da elkartzeko erabiltzen dugun urteko sasoia. Libreago gaudelako oporretan egonez gero, eguna luzeagoa delako eta eguraldiak ere normalean laguntzen duelako. Aspaldian ikusi gabeko lagunak, familia zabala, kanpoan bizi diren horiek batzeko eta elkartzeko aprobetxatzen dugu opor bueltako garaia.
Aurtengoa, batez ere, halakoa izan da, jende asko ez delako azken hiru urteetan bildu COVID-19ak oso gustuko dituelako lagun multzo handiak, besarkadak eta musuak tarteko. Elkartu garenean, zaharrak zaharrago edo makalago ikusi ditugu askotan, ume txikiak koskortuta, ez hain txikiak nerabe, eta haur asko desagertuta, gazte bihurtuta. Besteok berdin-berdin gaude (algarak).
Halako juntadizo batean tokatu nintzen neu ere abuztuan. Talde polita, adin askotakoak elkartuta, belaunaldi bat baino gehiago. Umetan oso pertsona gertukoak, eurekin batera hazi nintzen eta. Orain bizitzak bakoitza bere bidean jarri du, eta udako egun bat izaten da gure elkargunea.
Esan bezala, ume txikiak koskortu dira. Independenteak izatea ez ezik, joera eta itxura propioa eta definitua izatea lortu dute urte hauetan. Hori genbiltzan komentatzen talde txikitxo batean halako umeei begira. Neskatila bat geneukan parean, eta bere gainean geniharduen: zelan hazi den, zein jatorra eta zein guapa den, oso-oso ederra delako. Orduan, gure taldetxoko batek bota zuen neskatila horren aitak eskopeta aldean joan beharko zuela urte batzuk barru gauez irteten hasten zenean, gaztetxo bihurtuta. Momentuan jo eta ma geratu nintzen, ondo aditu (ulertu eta entzun, biak) ez niolakoan. Gaineratu zuen eskopeta mandeuli adurti higuingarriak gainetik kentzeko erabili beharko zuela aitak. Halako batean zuhurtu nintzen, eta gai izan nintzen erantzuteko neskak berak egingo zuela hori, aita eta eskopeta premia barik. Jende gehiago etorri zen, eta aldatu zen gure jarduna iritsi berriak agurtzen hasi ginelako.
Egun luze eta ederra izan zen, eta ahaztu zitzaidan gizonezko horrek botatakoa. Baina etxera heldutakoan, egunaren errepasoa eginda, indarrez etorri zitzaidan pasadizoa behin eta berriro. Egunetan izan nuen bueltaka.
Bueltaka eta hausnartzen ibili nintzen, beharbada oporrek eragiten duten beharrizanen geldiune horregatik, burua kezkaz libreago egonda, xehetasunez gehiago konturatzeko aukera baitugu. Bueltaka, lagun horrek adierazitakoa itzela begitandu zitzaidalako.
Asumituta zeukan gizonezkoek jazarriko ziotela neskari gauez, hori delako dagoena. Gainera, defentsa aitari baino ez zegokiola, neska ez zelako gai izango higuingarri horiei aurre egiteko. Edertasun kanonak hori dakarrela, zatarragoak direnek ez dutela hainbeste eraso sufritzen. Iruzkin bakar batean heteropatriarkatua laburbilduta.
Koskortutako neskatila zoragarria ikusten nuen nik, berak emakume gazte erakargarria, gatazka iturri izango zena urte batzuen buruan, eta begirada horrek kezkatu ninduen, batetik bere generoaren zein irudi zeukan (gizonak berdin erasotzaileak), eta bestetik aita rolaren aitakeriazko begiradak. Asteak pasatu dira, eta oraindik ere ileak lazten dizkit.
Baten batek pentsatuko du gaindimentsionatu dudala lagunak egin zidan komentarioa, baina hain barruan sartu zitzaidan! Gainera, aitaren eskopeta baino hobea ez litzateke mutiko, mutil eta gizonezkoak heztea ez jazartzeko?
Swahiliz
Swahili alfabetoa
Iruñeko sanferminetan beti dago harritzen gaituen zerbait. Jai luzeak direlako, edota milaka pertsona joaten direlako, beti daude anekdota eta susedidoak. Gainera, bertan egon barik ere, beste guztiok jakitun egoten gara, gertatutakoa komunikabideetan aireratu eta zabaltzen delako, abuztuko albistegietako aurrerapen gisa, udan notizia emankizunak urritu egiten direlako. Aurtengo jaietan ugaria izan den esatari batek eman digu perla, tamaina handikoa, eta perlagintzan oso trebea den arren, Television Españolan botatakoa Pelegrin perla bezain handia, gutxienez, izan da.
Kaliforniarrak lan bi okupatu ditu telebista publiko bitan sanferminetan: ETB1en euskaraz, eta entzierroetan, TVEn, gaztelaniaz. Espainiako telebista publikoan, iragarki batean, euskaraz hasi zen, baina hauxe tartekatuta: “Voy a hablar en suajili” (Swahiliz mintzatuko naiz).
Swahiliz! Gure hizkuntzan jarduteari swahiliz aritzea dela esan! Hainbeste diosku esaldi horrek esatariaz! Alde batetik, ez dakiela zer den swahilia. Afrikako hizkuntzarik garrantzitsuenetakoa da, lingua franca lanak egiten dituena Afrika mendebaldean, guretako ingelesa lez. Milioika pertsonaren bigarren hizkuntza da. Beraz, ez da mintzaira arraroa, ezezaguna eta misteriotsua. Agian, gure belarri zuriendako bai, swahili izenaren sonoritatean baino geratzen ez garelako, oso afrikarra eta primitiboa begitandu lekigukeelako. Jakina, ikuspegi kolonial zuria agerian lagatzen du. Salakot kaskoa baino ez zitzaion falta buruan metxa horidunari.
Beste aldetik, euskaldun baten ahotik halakoak botatzea mingarria da, eta audientzia erdaldun baten aurrean, askoz mingarriagoa. Zer dio gutaz barre txiki batekin swahiliz hitz egiten dugula adierazteak? Hizkuntza arraro, urrun eta ulergaitza esan nahi duenean swahiliak? Jator ustean ibili, ikusleari keinua eginda, baina jatorkerian jardun, gure hizkuntza maite ez dutenen jokoan jausita. Etsaien sarean harrapatuta, Etxarlako usoen moduan. Eurek jotako musikarekin dantzan egin. Baina beti irribarre artean, sinpatikoak garela jakin dezaten.
Dena den, Lesakako oihularia ez da bakarra zeregin honetan, zoritxarrez. Beste askok ere mespretxatzen dute euskara antzeko kontuak adierazita. Izan ere, zelan gustatzen zaion euskal hiztun komunitateari euskararen antzinatasuna, zailtasuna eta arrarotasuna aldarrikatzea! Nahikoa ez balitz bezala hizkuntza gutxitua izatea. Plus bat jarri behar diogu, itxura denez, errespeta gaitzaten, aintzat hartua izan dadin.
Baina badakigu zelako kaltea eragiten dugun halakoetan? Nork nahi du ikasi hizkuntza zaila? Zeinek egingo du esfortzua mintzaira arraroa eta modaz pasatutakoa bereganatzeko? Zertarako berba egin hizkera zaharra beste hiru hizkuntza indartsu eta boteretsu izanda inguruan?
Geure buruari harriak botatzen dizkiogu etengabe. Lehenengo gramatika argitaratuaren izenburuak dena dio: El imposible vencido (Ezina egina). Larramendik apologia egin nahi zuen, baina betiere euskara begitan hartuta zutenen argumentuen tranpan jausita, guregan zuten begirada kolonialean estropezu eginda, gu ere errepikatzera kondenatuta.
Inoiz ahaldunduko ote gara? Lagako ote diogu inoiz beste batzuk eta geure burua gutxiesteari? Ikasiko ote dugu inoiz swahilia?
