Eibartik

Txorizale amorratua eta ornitologo aditua izateaz gain, hegazti-ilustratzaile ezagunenetakoa dugu Lars Jonsson (Stockholm, 1952). Gotland uhartean aurkitu duen paradisutik hainbat liburu ilustratu ditu azken hamarkadetan.

Orain gutxi, bere etxeko leihotik ikusten dituen hegaztien gida bat argitaratu du: Vinterfaglar (2015), ingelesera 2017an itzulia (Winter Birds) eta gaztelaniara aurten bertan, Aves que veo en invierno (Errata naturae, 2019).

Eta liburuan zer aurkituko? Gida ornitologiko oso berezi bat. Hegaztien bizimodu eta ibilerak izugarri ondo ezagutzen dituen aditu batek idatzitako testu gozagarriak. Natura behatu, maite eta ulertzen duenaren begiradarekin idatzitako testu zehatzak. Eta horrekin batera, marrazki bikainak. Ez da alperrik munduko hegazti-ilustratzaile onenetakoa.

Marrazkien xehetasunak harrigarriak dira, hegaztien begirada, izaera, lumadia, kolore-tonuak... Jonssonek berak aipatzen duen bezala, hegaztien esentzia jasotzen saiatu da irudi hauetan.

Edizio landua, hainbat datu jakingarri hegazti arruntenen (eta ez hain arrunten) bizitzaz eta irudi gozagarriak. Neguko arratsaldeetan patxadaz irakurtzeko opari ederra.

Aves que veo en invierno, Lars Jonsson (Errata naturae, 2019)

Oh. Gaztelaniazko edizioaren kontrazaletik hartua.

Lars Jonsson es dibujante, escritor y ornitólogo. Hace años compró una vieja granja en la isla de Gotland, a unos cien kilómetros de la costa sueca, y se trasladó allí a vivir con su familia. Tuvo que hacer algunos arreglos, especialmente a la hora de transformar el destartalado granero en un taller de artista, pero mereció la pena. Al fin y al cabo, un lugar como Gotland siempre había sido el sueño de un hombre como Jonsson. La isla es una meseta de piedra caliza, batida por los vientos del Báltico, que se derrama, en una dirección y otra, por impresionantes acantilados. Y, sobre todo, es el refugio natural de multitud de especies de aves, muchas de las cuales residen allí y otras la utilizan como inexcusable parada en sus viajes migratorios. ¿Qué mejor lugar para un artista apasionado por la ornitología?

Desde su reformado granero, Jonsson ha ilustrado numerosas guías de campo por las que está considerado uno de los mejores dibujantes de aves del mundo. Sin embargo, un buen día pensó que le gustaría hacer una guía «distinta». Una guía que fuera y no fuera una guía. Una guía que le permitiera al lector aprender a reconocer las aves más destacadas del continente (prácticamente todas presentes en nuestro país) y, a un tiempo, que estuviera ilustrada con una libertad estética y un desarrollo artístico muy superiores a los de cualquier otra guía. Una guía con la que aprender cosas fundamentales sobre esas aves, pero en la que encontrar también el tipo de historias que no aparecen en las guías, como, por ejemplo, los relatos curiosos que ha escuchado y las anécdotas que él mismo ha vivido a lo largo de décadas dedicado a dibujar todo tipo de seres emplumados, a tratar de comprenderlos y a establecer así una auténtica conexión con ellos. El resultado es este impresionante volumen que celebra y explora la belleza de las aves, y la pasión ilimitada que algunos humanos sentimos por ellas.

«Intento capturar el ave en un tiempo y lugar precisos para crear una presencia absoluta, para romper la barrera entre nosotros y lo salvaje. Sólo cuando me siento fuertemente conectado con mi entorno soy capaz de llegar a algo que merezca la pena. Esa necesidad  de conectarse en un sentido más profundo con la naturaleza me lleva a pasarme largas horas observando y realizando mis esbozos en el campo. El lápiz y los pinceles son mis herramientas para expresarme como ser humano y, con suerte, rozar con las yemas de los dedos la relación antigua y misteriosa que mantienen el hombre y la naturaleza».

Negu gorria denean, nahikoa da etxeko leihoan intxaur, hur edo kakahuete gutxi batzuk lagatzea, bizitzaz borborka betetzeko. Baita Eibar bezalako herri hazi samar eta industrialetan ere.

Txio txikiak eguneroko bisitari ditugu; hormatxoriak pareko zuhaitzetatik etortzen dira gosaltzera; txepetx, kaskabeltz eta buztangorrien kantu eta joan-etorriei begira ere adi-adi egoten gara.

Azken egunotan, txantxangorri bat (Erithacus rubecula) dator ia egunero. Goizaldeko eguzkiak parez pare jotzen duenez, balkoiko kristala ispilu bihurtzen da, eta bere ibilerak zelatatzeko aukera ematen digu, berak ez gaituelako ikusten.

Hur-hurreko begirada horri esker, bere aho barruko hagintxo modukoak ikusi dizkiogu, eta bere lumadiaren finaz harritu gara; ohartu gara buru-kaxkoan marrazki txikiak dituela eta moko inguruan lumatxo fin-finak. Eta bere mokokada eta ibilera jolastiekin gozatu dugu.

Esan bezala, nahikoa da janari apur bat lagatzea etxeko leihoan edo balkoian, denbora gutxira bizitzaz betetzeko. Txori, erle, erlamando, marasma, ehun-zango, mitxeleta eta sits. Eurek ere eskertuko dizute. Gehienbat neguan.

Txantxangorria, txindorra, papogorria, txotxolongorria (Erithacus rubecula)

Euskal Herriko txoririk ezagunenetakoa dugu txantxangorria, dozena erdi izen badituena euskaraz, barrena. Txindorra (Bizkaian), papogorria (Iparralde-Nafarroa-Araban), txotxolongorria (Sakanan), txantxakoa, anttonpapargorria, bulargorria, lepagorria... 

Izenik gehienetan bere bularraren kolorea aipatzen da, nabarmena baitu papar gorri-laranja bizia. Mitologia kristauaren arabera (euskaldunen artean ere sarri entzun dudana), txindorraren paparreko orban gorrixka hori Jesukristoren odolak sortua da. Jesus gurutzean iltzatuta zegoela, txantxangorria hurreratu omen zitzaion laguntzera, eta kristoren odol tanta batek eman omen zion papargorriari bere bularraldeko orbain laranja deigarria. Hori dela eta, txantxangorria txori sakratua izan da euskaldunentzat, maitatua eta ehizatu ez dena. Lotsabako samarra ere bada, eta oso erraz hurreratzen da gizakiarengana, berdin herrietan zein basoan.

Sinpatiko itxura duten arren, euren begi sakon-ilunekin eta begirada kuriosoarekin, txindorrek pertsonalitate gogorra dute, karakterra, nolabait esateko. Gehienbat euren artean. Territorialak dira (baita kumatze-garaitik kanpo ere), eta sarri ikusiko ditugu elkarri segika eta liskarrean. Hori dela eta, ia urte guztian zehar kantatzen dute, batez ere arrek, euren lurraldea markatzeko. Txantxangorri izenaren hasierako "txan-txan" hori ere, beharbada, onomatopeikoa izan daiteke, horixe baita txantxangorrien ohiko deia, txrrrriiiii luze batzuekin batera. Kantua berriz, txorrotxio alai eta metaliko samarra da.

Euskal Herrian urte guztian zehar bizi da, lurralde eta eskualde guztietan. Hala ere, neguan ugaritu egiten dira Europa iparraldetik etorritako populazioei esker eta dozenaka ikusiko eta entzungo ditugu.

Hemen gera bedi, nire artxibo edo katalogorako (Letterbox bidez jasota, 2018an moduan). Zorretan genituen klasiko batzuk, seme-alabekin ikusitako hainbat, errepikatutako beste horrenbeste eta kaskarren bat ere bai.

Isiltasuna eta bakardadea ditu maite Elenak. Edo hori uste du, behintzat, Beatriz zaintzaile ekuadortar gazte eta alaia bere bizitzan agertu arte, azken urteetako bizimodu bakartia eta heriotzaren zain igarotako orduak irauliz. Izan ere, eguzkia eta hodeiak ere maite dituelako Elenak, eta ez duelako merezi hilobira haserrerik eta askatu gabeko korapilorik eramaterik.

Eleberriaren ardatz den Elena atso zitalaren pertsonaia, bere izaera, historia eta gogoetak, ondo daude egituratuta. Kontrapuntua egiten dion Beatriz neskamearena ere bai, neurri batean. Osagarri diren pertsonaia eta historiak, ostera, borobilegiak eta forzatuzegiak dira, aukeran. Gustura irakurri dut, hala ere.

Musika airean, Karmele Jaio

Oh.: Kontrazaletik hartuta.

Leiho ondoan ematen du eguna Elenak, kalera begira, munduan egin beharrekoak eginda dituelakoan. Seme-alabek Ekuadorreko neska bat ekarri diote, etxeko lanetan laguntzeko eta etxetik ateratzera animatzeko. Elenak, baina, bertan geratu nahi du, bere oroitzapenei atxikia.

Maitasuna eta gorrotoa, adiskidetasuna eta zeloak, bizinahia eta etsipena… Sentimenduen nobela da Karmele Jaioren bigarren eleberri hau, pertsonaien nortasuna fintasunez deskribatzen duena eta, oroz gain, bizitza den sinfonia erraldoiaren handitasuna azpimarratzen duena, bere gazi-gozo eta kontraesan guztiekin.

Mendira joan, gailurreko postontzian txartela utzi, eta besteren batek aurrez lagatakoa jaso. Euskal Herrian orain dela 100 urte baino lehenago hasitako tradizioa, umetatik ezagutu duguna. Beste herrialde batzuetan ere existitzen da, jakina, baina gutxitan dauka Euskal Herrian duen indarra. Tontorrik txikienean ere aurkituko dugu postontziren bat eta 1000tik gora ei daude Euskal Herrian barrean, guztiak ere 1915ean Anboton jarri zuten lehenengo haren oinordeko.

Hasiera batean, igoera bat benetan egin zela ziurtatzeko asmatutako sistema zen postontzi eta txartelena, eta mendi-lehiaketak sortu eta ugaritzearekin batera zabaldu zen postontzi-sarea XX. mende erdi ingurutik aurrera. Mendizale batek tontorrean bere txartela laga, eta hurrengo mendizaleak jasotzen du, aurrekoaren igoera nolabait zertifikatuz. Harrezkero, dinamika hori izugarri zabaldu da, eta igoerak balioztatzeko sistema baino, tradizio bihurtu da euskal mendizaleontzat.

Aste honetan, esate baterako, 6 txartel "itzuli" dira nire eskuetara. Azken hilabeteotan igo ditugun beste horrenbeste menditan utzitako txartelak dira. Eta ez da makala txartelok egindako ibilbidea: guk txartela gailurreko postontzian laga, beste mendizale batek jaso, horrek bere klubera bialdu, klubak zigilua ipini eta postaz gure klubera igorri, eta amaitzeko, klubeko beste mendizale batek niri eman.

Zertarako? Ezertarako ere ez. Baina ez egidazue esan ederra ez denik. Ohitura honek beste mendizale batzuekin lotzen nau, oraingo zein duela 100 urteko mendizaleekin.

Berezia eta sistematikoa, ugaria eta anitza

Halaxe definitzen du Óscar Masó eskalatzaile eta ingeniariak bere azken liburuan (Libros de cima, Desnivel, 2018) Euskal Herriko postontzien sarea eta txartelak uzteko ohitura.

Masóren hitzak oso-oso libreki itzuliz eta ekarriz:

"Beste leku batzuetan ere badira antzeko ohiturak, baina ez dut ezagutzen inon horrelako jarduera sistematikorik eta denboran horrenbeste iraun duenik. Euskal tradizioa berezia da, eta metodikoa. (...) Inon ez dut aurkitu Euskal Herrian dagoen postontzi ugaritasunik, are gutxiago hemen dagoen aniztasunik, dela diseinuetan, koloreetan edo tamainetan. (...) Ez da bakarrik mendizaleek euren hitzak idazten dituztela gailurrean, paper edo koadernoetan, beste leku batzuetan ohiko dena. Euskal Herrian mendizaletasuna sustatzeko azpiegitura zabal bat sortu da, urteetan zehar eta modu egituratu kontziente batean".

San Adrian, Urbasa.

Allerru-Jaizkibel.

Samiño.

Mirutegi.

Gorostiaran (Aizkorri).

Toloño.

1677an argitaratu zuen Piarres Etxeberri "Dorre" lapurtarrak Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa izeneko lana, gure inguruko itsasoetan egoki nabigatzeko hainbat aholku ematen dituen gidaliburua. Hortxe aurkituko dugu, ziurrenik euskarazko txori-izenak biltzen dituen lehenengo zerrendatxoa dena (Txoriak.eus-era ere eraman dugu, jakina). Sei izen besterik ez, baina arrazoi historikoengatik aipagarria, besteak beste, lehenengoz (eta agian azkenengoz euskal idazle klasikoen artean) XIX. mendean desagertu zen pottorro handiaren (Pinguinus impennis) aipamena egiten duelako.

Idazleak, Ternuko kostaldea deskribatzeko orduan, Bankuko xorien ezagutzak izeneko ataltxoan, sei txori-espezie aipatzen ditu: dukak, gorrak, xukutun-xoriak, usoak, potorroak (alzidoak) eta marloiñak (kaioak). Azken hirurak badakigu zer diren; lehenengo hirurak ez, ordea, ez baitira berriz agertzen inolako hiztegi edo hegazti-zerrendatan.

Hala ere, duka horren inguruko deskribapena nahiko garbia da, eta nire teoria botatzera ausartuko naiz, naturalistikoa ez ezik, baita linguistikoa ere: dukak Atlantiko iparraldean bizi ziren pinguino edo pottorro erraldoiak dira (Pinguinus impennis), eta baliteke transkripzio arazo bat ere egotea izenean, eta benetako izena *aukak izatea (dukak horren ordez).

Goazen azalpenetara.

Dukak (*aukak?): desagertutako pottorro handiaren lehenengo aipamen historikoa

Halaxe diosku Etxeberrik:

Jakiteko duzu noizere hurbiltzen baitzare Ternuago lehorretikan 100 lekoetarat kausituko duzu xori bels handi batzuk, zeina ezin bola baitaiteske eta euskaldunek deitzen tuste dukak, hek ikusten tutzunean bankarrengatik guardia emanen diozu zure buruari eta guardia emanaraziko zure iendeari.

Beltz, handi eta hegan egin ezin dutenak. Aukerarik sinesgarriena honakoa iruditzen zait: dukak Pinguinus impennis dira, XIX. gizaldian betirako desagertu zen pottorro handia.

Marinel europarrek Antartika aldea exploratzen hasi arte, hauexek ziren "benetako" pinguinoak (gaelikotik, pen gwyn). Europarrek ezagutzen zituzten pinguino bakarrak, alegia. Alzidoen familiako espezierik handiena zen; metro beteko garaiera zeukaten eta 5 kg-ko pisua. Eta ezin zuten hegan egin.

Atlantiko iparralde osoan bizi zen garai batean pottorro handia (XV. mendeko lekukotasun idatziak daude alzido handi hauen inguruan), Floridan hasi eta Mediterraneoraino. Hegazti honen aztarna arkeologiko aberatsenetakoak Euskal Herrian bertan ditugu, Lekeitioko Santa Katalina kobazuloan.

Gaur egungo pinguinoek bezala, pottorro handiak ezin zuen hegan egin eta, horren ondorioz, oso hegazti erraza zen ehizatzeko. XV. gizaldirako Ipar Atlantikoan bakarrik geratzen zen, eta XVI. mendean Europatik desagertu ziren.

Islandian, Groenlandian eta Kanadan geratu ziren atzenak, azkenengo ale ezaguna 1852an Ternuan ikusi zelarik. Gizakiak betirako suntsitutako beste espezie bat, Tasmaniako tigre martsupiala, dodoa edo Ameriketako uso migratzailea lez.

Esan bezala, XVI. gizaldirako desagertuta zegoen Europan, baina Ternura eta Islandia aldera joaten ziren euskal arrantzaleentzat espezie ezaguna izango zen eta, horrela, euskal literaturan aipatzen den lehenengo espezie bihurtu da, gezurra badirudi ere.

Baina dukak ala *aukak?

Harrezkero, ez dugu aurkitu dukak bezalako izenik pottorroentzat. Eta hala izanik, egia ote XVII. gizaldiko itsasgizonek duka deitzen zietela? Ez ote akats tipografiko bat, eta XVI. mendeko euskaldun haiek ezagutu zituzten hegaztiak aukak izatea? Izan ere, horixe baita txori hauen izena ingelesez (auk) eta aspaldikoa bezain ugaria da euskal marinel eta arrantzaleek ingelesezko (eta beste hizkuntza batzuetako) maileguak hartzearena, Islandian bezala Ternuan ere.

Gainera, ez da ahaztu behar, Etxeberriren lanean hainbat itzulpen-arazo eta akats tipografiko nabarmen daudela, eta litekeena da hau ere horietakoa izatea. Orduan, dukak, berez, aukak balira?

Tira, seguru asko ez dugu sekula jakingo, baina hortxe nire teoria (beharbada zoroa): euskal literaturan aipatzen den lehenengo hegaztia dagoeneko desagertuta dagoela, eta ingelesezko mailegu baten bidez heldu dela guregana, transkripzio-akats eta guzti.

Oh.: Argazkiak, Wikipedia.

Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa

Liburu hau da jxasoco nabigacionecoa Piarres Etxeberri Dorre lapurtarrak 1677an argitaratutako itsasgizonendako gidaliburua da. Jatorriz, ehun urte lehenago Martin Oihartzabal marinel ziburutarrak frantsesez idatzitako lanaren itzulpena ("Les voyages aventureux du Capitaine Martin de Hoyarsal, habitant du çubiburu", 1579), nahiz eta Etxeberrik zenbait atal erantsi zizkion, lehenengo orrialdean argitzen digunez, "escararat emana, eta cerbait guehiago abançatuba".

Klasikoen Gordailuan aurkitu daiteke osorik (baita faksimila ere PDF formatuan). Eta Oihartzabalen  frantsesezko bertsioa hemen.

Atalez atal, gure inguruko kostaldeetan arazorik gabe nabigatzeko argibideak eskaintzen ditu. Oihartzabalek ez du Ternuko hegaztien berririk aipatzen, baina Etxeberrik erantsitako ataletan Ameriketako kostaldearen inguruko informazioa gehigarria ere idatzi zuen, eta azpiatal horien artean dago gorago aipatu dugun hegazti-zerrenda txiki hori, Segidan dire Bankuko xorien ezagutzak, alegia, hemen transkribatzen dudana (Klasikoen Gordailutik kopiatuta, inolako aldaketarik gabe).

Seguidan dire Bancuquo chorien eçagutçac

Iakiteko duzu noizere hurbilzen baitzare ternuago leihorretikan 100 lekoetarat kausituko duzu xori bels handi batzuk, zeina ezin bola baitaiteske eta eskaldunek deitzen tuste dukak, hek ikusten tutzunean bankarrengatik guardia emanen diozu zure buruari eta guardia emanaraziko zure gendeari.

Iakiteko duzu noizere hurbilzen baitzare bankurat, ikusiko duzu xori xuri haiñitz zeiñak deitzen baituste eskualdunek usoak eta ondoan kausituko duzu komunski xori beltz batzu batzuk zeiñak baitute moko luxea eta sabel xuria halakoak gutitan frogatuko duzu dabilzala bankuas hagitz atherat lekat bankuaren kantalean edo bankuas leihor aldetik baizen hartarakotzat halakoak iksten ditutzunean zunda etxea ahal dezakezu agian ondoa atrapatuko duzula.

Iakiteko duzu baldin zundatzen baduzu bankuas esteko partetik kantalean Bakaillauko Irlaren gaiñean eta atrapatzen baduzu zunda izanen duzu leihorrat 60 edo 70 lekoa.

Iakiteko duzu noizere hurbilzen baitzare leihorrat atrapatuko tutzu Potorro flotak 8 edo 10 edo 12 edo gehiago tropa bakotxean eta hala ikusten ditutzunean guardia emanen diozu leiohorrari.

Iakiteko duzu ikusten baitutzu xori xuri handi batzuk marloiñak baino handiagoak eta lepho luzeak zeiñak deitzen baituste eskaldunek gorrak, baita halaber xori belz batzuk zeiñek baituste xango gorriak, zeinak deitzen baituste eskaldunek xukutun xoriak; hek ikusten ditutzunean etzara hagitz urrun izanen eta egiñen diozube zeben buruei guardia.

Liburua osorik aztertzeko:

• Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa (Klasikoen gordailuan)
• Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa (Faksimila PDF formatuan)

Aingeru Epaltzak (Iruñea, 1960) ez du izango beste euskal idazle batzuen sona eta oihartzunik, baina niri neuri izugarri gustatu izan zait beti eta esango nuke harribitxi ugari utzi dituela bere ibilbidean zehar, hala nola, Tigre ehizan (1997ko Euskadi Saria), Erresuma eta Fedea trilogia zoragarria (2006-2013) edota orain aipatzen dihardudan Ur uherrak (1991) eder hau.

Ur uher bezain itogarriak Nafarroako mendialdeko herri ttipi honetan aurkituko ditugunak. Bakardadea, aurreiritziak, inkomunikazioa, ezin ikusiak... Epaltzak ikuspegi kupidagabe eta satirikoarekin eraikitzen du 80ko giro sozial eta politikoa erretratatzen digun eleberria, Juanito "Kulunka", Jaxinto "Arraska" eta Billieren historiaren bidez.

Xabier Mendigureni hitz batzuk lapurtuz, "irakur ezazue “Ur uherrak”, zoragarria da, libertigarria, ez zaizue damutuko. (...) Mila istorio eta gorabehera ditu, baina nagusiak biltzearren esan dezagun bertsolari zahar, nekatu, behea jotako bat dugula, Jazinto, eta aita Vietnamgo beteranoa duen neska mulata zoritxarrekoa, Billie. (...) Bi galtzaile ditugu, irabazle eta aparretan dabiltzanean ere itsasora eramango dituen ugaldea, erreka, aurkitu ezinik. Porrot pertsonal horrekin nahasian porrot kolektibo baten kontaketa ere bada eleberri hau. Euskaraz inoiz idatzi den satira politiko zorrotzena, barregarriena eta, aldi berean —karikaturak esajeratuak izanagatik hain errealak baitira—, mingarria. Liburu iluna zela esan zuen idazleak eta nik historia triste bat espero nuen. Horren ordez Sharpe euskaldun bat topatu dut, aspaldiko partez barrez lehertzeko zorian jarri nauena. Baina, azken finean, arrazoi zuen Epaltzak: liburu ezkorra da, egiatia delako. Herri hau gainbehera doala ikusi eta hala adierazten dugunean, desdramatizatu egin behar dela esan izan digute. Begiak itxi, bertan-goxo itxaron akabera. Aingeru Epaltzak ez du desdramatizatu, ordea, desmadratu egin du gure egoera pattala, gure izaera txepela; itsasora jo nahi eta putzutik atera ezin den ur-geldia.

Esfingidoak tximeleten arteko familia zabala dira. 200 generotik gora dira, eta 1400 espezie baino gehiago. Euren artean ezberdintasun nabarmenak daude, jakina, baina oro har mitxoleta handiak dira, gorputzez sendoak, gehienetan iletsuak, eta hegaztada bizkorrekoak.

Esfingido bereizgarri eta ikusgarrienetako bat esfinge kolibria (Macroglossum stellatarum) da, Euskal Herrian ohiko dena (ikus amaierako argazkia), eta erraz ezberdintzen dena kolibri baten antzera egiten duelako hegan.

Esfingidoen beldarrak ere handi eta ikusgarriak izan ohi dira. Aurtengo udan aurkitu genuen hau, esate baterako. Baliteke ezkiaren sitsa izatea (Mimas tiliae), esan didatenez. Hamar zentimetro inguru zituen eta, itxura baldarra izan arren, arin eta zoli mugitzen zen beldarra, mugitu ere.

...............................

Kolibri-esfingea, Macroglossum stellatarum. Euskal Herriko esfingido bereizgarrienetakoa. Argazkia: Wikipedia, IronChris, CC-BY-SA 3.0.

Araba hego-ekialdean dago Izki Parke Naturala, Arabako Mendialdea izeneko eskualdean eta Izki errekak sortzen duen ibarrean. 1998. urtean izendatu zuten Natur Parke eta 9.000 hektarea inguru ditu, Bernedo, Arraia-Maeztu eta Kanpezu artean banatuta.

Basoz betetako ingurunea da Izki, hariztiak (%50) eta pagadiak (%25) nagusitzen direlarik. Oso ondo kontserbatutako oihanak dira gainera eta, besteak beste, Izki ingurua da Euskal Herrian okil ertaina (Dendrocoptes medius) aurkitzeko tokirik egokiena (eta ia bakarra).

Mendiei dagokionez, Izki mendilerroan kokatzen dira bere gailurrik gehienak, Gasteizko mendiak izeneko mendilerroraino. Tontorrik garaiena Kapildui da (1.175 m), baita ezagunena ere, Euskalmetek bertan daukan radar eta antenarengatik sarri aipatzen dutelako Euskal Telebistan, baina mendi-buelta bat emateko politagoak dira Arraia-Maeztutik eta Kanpezu ingurutik egiten diren igoerak.

Esate baterako, Arraia-Maeztuko Apinaiz auzotik gora egiten den 6-8 km inguruko ibilbide erraz eta ederra. Handik gora samur-samur igo daitezke San Justi (1.024 m) eta San Kristobal (1.057 m) mendiak, beharbada mendilerro honetan dauden tontorrik ederrenak, hegoalderago dagoen Muela (1.055 m) mendiarekin batera.

Eta halaxe egin genuen guk orain dela aste batzuk, 100 mendien lehiaketarako egiten ari garen igoeren artean. 2015ean hasi genuen Euskal Mendizale Federazioak antolatzen duen "lehiaketa" moduko hau (10 urteko epean Euskal Herriko 100 mendi ezberdin igotzearena), eta Izkin barrena egindako ibilbide hau izan da gure 83. mendia zerrenda horretan.

Esan bezala, Apinaiz (gazteleraz Apellaniz) auzunetik hasi genuen ibilbidea. Herrixka polita da, lasaia, 250 biztanletik gora izatera heldu zena, baina gaur egun erdiak-edo dituena. Parking bat dago eliza ostean, eta handik gora hainbat ibilbide daude markatuta Natur Parkean barrena.

Apinaiz (Arraia-Maeztu, Araba).

Herri erditik igaro, eta seinalak jarraituz berehala aurkitu genuen gure ibilbidea. Ez du inon markatzen San Justi edo San Kristobal, baina bidea zabala da eta Mendiak APPa eskuan eramaten dugunez, hango mapekin ez dago galtzerik.

Lehenengo metroak haritz eta pago artean egiten dira, bide zabal batean zehar, eta kilometro bat egin aurretik urtegi txiki honetara helduko zara. Ugaratxoz eta zapaburuz beteta zegoen. Putzua inguratuz, gora jarraitzen du bideak.

Behin urtegia igarota, bidexka pixkat estutzen da eta basoa desagertuz doa gutxika-gutxika. Errekatxo baten arroari jarraituz egiten du gorantz bideak, haitzek sortzen dituzten egitura geologiko ederren magalean.

Bideak ez dauka inolako zailtasunik. Garbia da, ez dauka malda handiegirik, eta luzea ere ez da, berehala helduko garelako goiko ordokira.

Bidegurutze honetan hainbat mendi-bide ezberdin hartu daitezke. Gu aurrerantz egin genuen, zuzen, han barrenean zuhaitz artean ikusten den San Justira igotzeko asmoz.

Zati luze batean igeltsuz (?) estalitako ingurua gurutzatu behar da. Ipurua eta txilarra dira landaretza nagusia. San Justira heldu ahala, ostera, berriro agertuko zaizkigu pagoak. Zabaluneetan durdurak (Turdus viscivorus) eta pirripioak entzun ditugu; behin basoetan sartuta, garrapoak, okilak eta kaxkabeltxak nagusitzen dira.

San Justira garamatzan bidexkak hegoalderantz egiten du lehenengo eta, gero, bueltan-bueltan, tontorreraino eramango gaitu. Tontorra ez da nabarmenegia, baina ikuspegi ederra dago hegoalderantz, Bernedo ingururantz, eta bere atzean geratzen den Toloño mendilerrorantz.

San Justiko (1.024 m) postontzian txartela laga eta gero, igotzeko erabili dugun bidea ezkerretara utzi, eta iparrerantz egingo dugu, goiko ordokian barrena. Txiri-txiri egiten da San Kristobalerainoko tartea. Oso gora-behera gutxirekin, eta ikuspegi ederra lagun. Beherago aurkitu ditugun ipuru eta txilarrekin batera, pinuak eta ametzak ere aurkituko ditugu bidean. Hegaztien artean, sai arreak bazka bila dabiltza; belatxingak beti bezain zalapartatsu, eta abenduren bat (Buteo buteo) ere igaro da gure gainetik.

Ez dago galtzeko arriskurik. Eskuineko sakanetik igo gara, eta orain aurrera egiten dugu, goragotik, San Kristobaleraino (1.057 m). Oraingoan, Izkiko parkearen ekialdea ikusiko dugu parean, Arraia-Maeztuko haran zabal eta ederra.

Hemen ere, ohiko argazkiak atera, txartela laga postontzian, eta beheranzko bidea hartuko dugu.

Jaisteko ez dago inolako arazorik. Mendi zabala da San Kristobal, eta bakoitzak erabaki dezala nondik jaitsi nahi duen. Atzera egin eta malda txikiagoko lekutik, ezkerrerantz jo eta mendi-buelta luzatuz, edo zuzenean parkinerantz jo, guk egin genuen moduan.

Gorago aipatu dugun moduan, Apinaiz ingurua eta San Justi eta San Kristobal mendiak ez dira mendilerroko garaienak ezta igoenak ere. Natur Parkerako sarrera "ofiziala" ere hegoalderago dago, Korres inguruan (eta han ere oso ibilbide politak daude), baina mendi-gailuerrei dagokienez, seguru asko hauexek izango dira parkeko igoerarik politenetakoak. 6-8 km inguru dira, malda gutxikoak, eta haurrekin ere eroso egiteko modukoak.  

Euskal Herriko bosgarren mendirik garaiena da Kartxela, bere 1.979 metroekin. Baita ederrenetarikoa ere, Ezkieta (1.905m) eta Binbaletarekin (1.757 m) osatzen duen zirko txikia ikusgarria delako eta tontorretik bista ikaragarriak daudelako. Ia-ia Euskal Herriko gailur garrantzitsu guztiak ikus daitezke bertatik.

Santa Garazi (Zuberoa) eta Uztarroze (Erronkari, Nafarroa Garaia) artean dago, Otsogorrigañak, Barazeak, Ezkietak, Keletak eta Larrondok osatzen duten mendilerro zirkularrean.

Santa Grazitik zuzenean igo daiteke, 5 ordu inguruan; baita Uztarroze ingurutik ere Mintxateko ibarrean barrena (3-4 orduan), baina igoera ohikoena Belagua aldetik egiten da, autoa Juan Pitoko bentan edo goragoko aterpetxean lagata. Handik, GR-12 ibilbidearen ondotik igaroz, eta Binbaleta (1.757 m) magaletik zehar, nahiko erraz helduko gara Kartxelara, 5 km eta 2 ordu inguruko ibilbidean.

Igoera Juan Piton hasi genuen. Parkinetik Keleta (1.905 m) tontorra ikusten da. Kartxela bera atzerago ostenduta geratzen da. Harantz goaz!

Ibilbideak ez dauka galerarik. Parkinean bertan garbi adierazten da igoera. Bidea ere argia da, markaz josia eta jarraitzeko garbia. Lehenengo zatia baso batean zehar egingo dugu, pagoak nagusi.

Basotik irten bezain azkar, Keletak, Ezkietak eta Binbaletak osatzen duten zirko txikira helduko gara. Gutxinaka-gutxinaka gero eta ikuspegi zabalagoa izango dugu, metroetan gora egin ahala.

40' inguru igo ostean, igoerako lehenengo mugarrira helduko gara: Arrakogoitiko lepora. Iparraldera begiratuta, han behean barrenean, Kakuetako Arroila dakusagu, Zuberoan. Eskumatara eginez gero, Lakhura (1.877 m) ingururantz jo dezakegu, eta handik Eraizeko lepora. Guk, berriz, ezkerrerantz egingo dugu, mendebalderantz, Binbaleta azpitik igaro eta Kartxelako oinera eramango gaituen bidezidorretik. Zati hau GR-12a da.

Oraintxe dator ibilbidearen zatirik gogorrena, seguru asko. Aldapa gogortzen hasten da, parean Keleta eta Ezkieta ikusten ditugun bitartean. Hala ere, ez da ere munduko maldarik pikarrena; nork bere erritmoa hartu eta aise gainditzen da zati hau.

Behin Binbaletako lepoa gaindituta, azken zatia falta zaigu. Beste 15-20 minutuko igoera besterik ez da falta Kartxelako gailurra harrapatzeko.

Ikuspegia sekulakoa da une oro.

Orain bai, azkenean begien aurrean azaldu da Kartxela mendiaren tontor harritsua. Azken metroak dira.

Tontorretik dagoen ikuspegia demasa da. Pirinioak alde batera, itsasoa parean, Zuberoa eta Nafarroako gailurrak ez ezik, Gipuzkoako gehienak ere begi bistan ditugu.

Postontzian Eibarko Klub Deportiboko txartela laga (100 mendien lehiaketa egiten dihardugu eta), eta mokadutxoa. Hamaiketakoa ondo irabazita daukagu. Ez da leku txarra indarberritzeko.

Beheranzko bidea gailurrerian zehar egingo dugu, gailurrez gailur. Ezkieta (1.905) eta Keleta (1.906 m) dira hurrengo tontorrak. Malkartsuak, baina ez bereziki zailak gailurreria guztia egiteko.

Ezkietan ere ireki dugu Mendiak APPa eta igoera markatzeko aprobetxatu dugu, zelan ez!

Bide nagusiak aurrera egiten du, bueltan-bueltan Arrakogoitiko leporaino. Guk zuzenean jaistea erabaki dugu, legar artetik. Bernek igarriko dute bihar!

Ahuntz-bidea da, eta sarrioak agertu zaizkigu ezker-eskuma, ea zertan gabiltzan euren ingurumarietan.

Azken zatia besterik ez da falta. Belarrak eta txilarrak agertzen dira harri txingarren ordez, beherago belargune zabalak. Handik behera, berriro helduko gara Arrakogoitiko lepora, eta igotzeko erabili dugun bide beretik jaitsiko gara autoraino.

Egun ederra izan da. Leku ikusgarria, eta lagun artean. Ezer hoberik!