Eibartik

Abuztuan haundittu egin jaku familixia. Aspaldi ez-baixan ibili eta gero, abuztu hasieran, etxian zigortuta gendela, hara nun ikusi neban Eibarko basarri batian txakurkumiak eskintzen zittuela.

Ointxe da gure aukeria pentsatu eta hara juan giñan, Gisasola basarriko Jaione eta Mirenengana, gure txikixan bila. Ekainan jaixua, abuztu amaieran jaso genduan eta honezkero familixako kide bihurtu jaku, ziharo. Ardi-txakur, arratoi-txakur eta koli bizardun nahastia, derrigor urten bihar argi eta bizixa. Mimosa potxola bat, esanekua oso.

Dana izan da erreza berakin, izena ipintzia izan ezik. Hor bai bakotxak bere nahi eta gustuak zekazela! Batak Xipi bota zeban eta hurrenguak Nala; urliak Nas eta berendiak Leia. Nik Urrupin nahi neban eta ixa irabazi... baina azkenian kale. Zakurne sabinianua be pasatu jatan burutik, baina hobeto ez.

Azkenian, hamabost bat egunez izen barik egon eta gero, errora jo genduan: Gisasolaneko alabia izanda, Gisa edo Gisats izan biharko litzake bere izena, basarrixan errotik hartuta. Izan be, Gisasola izenan jatorrixa Gisats-ola da eta.

Gisatsa (Cytisus scoparius) gure mendixetan bizi dan landara lorahorixa da, euskera batuan isats izenakin ezagutzen dana. Adar luze eta malguak daukaz, ostro gitxi eta gure arbasuak erratzak (edo 'isatsak') eitteko erabiltzen zeben. Ez ahaztu, erratzeri 'isatsa' esaten detsela hainbat eskualdetan, itsuskixa Eibarren; animalixen buztanari 'isatsa' deitzia be balitteke jatorriz landaratik eta isats-erratzetik etortzia, hedaduraz.

Hara ba, bagenkan izen aproposa gure txakurrandako, bere jaiotetxia, naturia eta bere buztan balzuri kiribila batzen zittuana: Gisats!

Baina hor be ezin ados ipini familixako ordezkarixok eta orduan gisats landarian beste aldaera batzuen bila jo genduan Orotariko hiztegira: gisats, isats, isets, izitx, itxes... eta iats!

Eta halaxe izendatu dogu azkenian Gisats-olaneko alabia: Iats!

(bueno, eta Isats, eta Gisats, eta Sats... bakotxak nahi daben moduan deitzen jarraitzen dogu eta! ;)

Ondo etorri, polittori!

Ba bai, gaur egungo eibartarrontzat ixa ezezaguna da Loidi leku-izena; kalian galdetuko bagendu, inork ez leuke Loidi mapa batian kokatuko. Baina bere sasoian, hainbat urtez eta mendez, garrantzi haundiko toponimua zan Loidi gure herrixan.

Garrantzitsua eta eremu zabalekua. Bolingua eta Txonta arteko ingurua zan Loidi, Arane eta Txomoneko etxien osteko ingurua, parrokixatik hasi eta Urkizuraino, ixa-ixa. Neurri batian Bidebarrixetatik gorako lur guztiak (esan leike Bidebarrixetak ordezkatu zebala jatorriz Loidiko bidia zana). Eta Loidi inguruan zeuazen Loidiburu, Loidiko bidia, Loidi errekia, Loidiko errotia, Loidiko ubidia, Loidiko itturrixa... Kontuan izan hori inguruori izugarri aldatu dala azkenengo 150 urtiotan eta erreferentzia batzuk ez dirala zehatz-zehatzak, baina XV-XVIII. mendeko dozenaka eta dozenaka agirittan agertzen dira horrek leku-izenok (Eibar: Orígenes y evolución XIV-XVI liburutik hartuta, esate baterako: 'huertas, heredades, molino, arroyo y camino de Loidi/Loydi', 20 agiri historikotan aittatuta).

Eibar XV. gizaldi inguruan. Xabier Untzetan marrazkixa (Eibar: Orígines y evolución, 2000). Loidiko errekia agertzen da (gaur egungo Txomo-Urtzaile ingurua) eta Loidiko bidia (neurri batian, gaur egungo Bidebarrixeta ingurua litzakiana).

Toponimua desagertu egin jaku, baina eraikinen aztarrenen bat heldu da gure garairaino. Esate baterako, Loidiko errotian aztarnak Urkuzuko lanekin agertu dira eta Loidiko itturrixa be balitteke Urtzaile kalian daukaguna izatia (edo haren itturriburua, biharbada). Izan be, ahoz jaso ahal izan dogun lekukotasun bakarra horixe izan da, 'Loidikoitturrixa' (Mari Tere Iturrikastillo, 1992; "Eibarko hiri-toponimia"). 1834ko agiri baten arabera, Urtzaile inguruan egon bihar zan hori itturrixori: "Término de Ibarreco Curuce Azpia, confinante por mediodía con el río de Loidi y por norte con el camino real".

Urtzaile kalian aspaldi agortuta dagon itturrixa. Sasoi bateko Loidiko itturrixan ondorengua?

Loidi Etxebarri basarrixa eta toponimo baten ordezkapen historikua

Toponimo garrantzitsua, hartara, antxiña-antxiñatik eta hainbat mendez. Zelan desagertu zan, ba, orduan, Loidi toponimua? Kulpia Joseph izeneko gizon batek euki zebala emoten dau.

Izan be, seguru asko, gaur egun Txomo edo Urtzaile kalia dagozen lekuan, Loidiko erreka eta itturrixan aldamenian, Loidi izeneko basarriren bat egongo zan auskalo-noiz. Nik dakidala ez dago basarri horren lekukotasunik (eta ez da agertzen XIV-XV. mendeko Eibarko basarri-zerrenda historikuetan), baina 1736ko dokumentu batian Loidi Etxebarri basarrixa aittatzen da lehenengoz pixkat goratxuago, Bolingua gainian; beste dokumenturen batian Loidigoiti izenakin be agertzen da hori basarrixori berori. 'Etxebarri' zein 'Goiti' espezifikatzailiak iradokitzen dabe lehenago beste Loidi basarri bat (edo etxe bat, behintzat) egon bihar zala, pixkat beherago, Urtzaile inguruan.

Esan doten moduan, XIX. gizaldira arte hainbat dokumentotan agertzen dira Loidi toponimua eta Loidi Etxebarri (edo Loidigoiti) basarrixa. Baina 1741. urteko erroldan aittatzen danez, Loidi Etxebarriko jauna Joseph "El Catalán" zan eta, hara nun, XIX. gizaldittik aurrera, Loidi toponimua desagertu eitten dan eta Katalangua bihurtuko dan, idatziz zein ahoz.

Aldaketa hori nahiko azkarra izan zan, gainera. 1812ko agiri batian agertzen da lehenengoz Katalangua basarri-izena idatzitta, baina lehenago be Katalangua izango zan eibartarren ahotan, jakina, Joseph "Katalanan" sasoittik. Handik gitxira basarri horren inguruko lurrak be halaxen agertzen dira: Katalanburu, Katalangoaldea, Katalangoetxeburua eta abar. XIX. mendeko agirixetan oindiokan Loidiko errekia eta itturrixa be aittatzen dira tarteka, baina gitxika-gitxika Katalan(gua) nagusittuko da eta Loidi desagertuko. Basarrixan izena ez ezik, inguru guztian izena be ordezkatuko dau eta gaur egungo basarrittar nausixentzat hori inguru guztiori Katalangua da, eta ez Loidi.

Eta halaxe, zelan bihurtu zan Katalango, oso denpora gitxixan, ordura arte gizaldiz gizaldi Loidi izan zana.

Egixa esateko, Katalanguak Loidi parajeko goiko zatixa ordezkatu zeban. Beheko partian, zuzen-zuzenian, desagertu egin zan, herriguniak janda. Holaxen, XX. mendeko urbanizaziñuak azkenengo ikutua emon zetsan Loidi inguruari eta bertako toponimixiari. Bidebarrixeta zabaldu zan, errekia estali, Urtzaile kalia eraiki, errotia tallar bihurtu, taillar barrixak jaso, itturrixa barriztu (eta lekuz aldatu?)... Eta gaur egun inguru horretan topatuko dittugun kale eta leku-izenak barrixak dira, azken mendeko aldaketen eta industrializaziñuan ondorixua: Urtzaile kalia (Aurrera fundiziñuan eraginez holan izendatu zebena), Txomoneko etxiak, parkia eta parkina ('Txomo' gatxizeneko gizon batek taillarra euki zebalako bertan), Bidebarrixeta (izenak berak diñuan moduan, "barrixa" dana), eta abar.

Katalangua be ezin esan bizi-bizirik dagon toponimua danik. Gerra ostian etxebizitzak egin zittuen Katalangua basarri gaiñian, Katalanguagoikua izenez ezagutzen ziranak (ikusi hemen azpiko argazkixa). Dozena erdi familixa bizi ziran bertan, baina etxebizitzak zein basarrixa 1970 inguruan bota zittuen autopistia eitteko (Iparragirre, Urkiguena, Tutulukua eta Kaskarrain basarrixekin batera).

Gaur egun ez Katalangok eta ez Loidik ez dauke ixa lurrik be existitzen jarraitzeko. Etxiak eta errepidiak ordezkatu dabe sasoi bateko inguru lohitsua. Ez lurrik eta ez erreka baztarrik bizirik jarraitzeko (ikusi OSM mapetan).

Katalango, behintzat, Santa Agedako kopla zaharretan geldittuko jaku betirako, sasoi bateko paraje haren eta bertako bizilagunen lekuko:

Bedeinkatua izan dadilla
Etxe hontako jendia
Pobre ta umillak izan arren
Badake borondatia.
Lekamendi ta Bolingo
Erdi–erdixan Katalan,
Etxe txikiak ei dira baiño
Hamen badago zer eman.

Azken-berbak eta eskaeria

Eibarko udalian kale-izenak berraztertzeko asmua dagonez, biharbada txarra ez Loidi berreskuratzia hor inguruko kale, pasabide edo parkeren batendako. Edo Loidiko itturrixa konpondu eta plaka txiki bat ipintzia, Joseph 'Katalana' eta inguru horretako lohigunia goguan.

.................................

Oharrak eta itturrixak: datu guztiak Eibartarren Ahotan proiekturako eta Eibarko mapa toponimikorako egindako ikerketetan batu genduzen; agiri historikuen inguruko informaziño osagarrixa Eibarko hiri-toponimia (1995) liburuan datoz (XVIII-XIX mendiak); Eibar: Orígenes y evolución XIV-XVI liburuan be sarri aittatzen da Loidi (XV-XVII mendiak); ahoz jasotako lekukotasunen artian Migel Zarrabe eta Mari Tere Iturricastillo aittatu bihar dira eta, gehixenbat, Katalanguan jaixotako Eloisa Narbaiza, Eibarko mapa toponimikua osatzeko orduan lekuko garrantzitsu izan genduna.

Katalangua basarrixa (lehenago Loidi Etxebarri edo Loidigoiti), Bolingua gaiñian. Autopistia eitteko bota zan 1970 inguruan, goragoko etxebizitzekin batera.

Txomoneko etxiak, parkina eta parkia. Hamen inguruko lurrak ziran Loidi izenez ezagutzen ziranak. Ego errekia eta Loidi errekia alkartzen ziran inguru horretan eta ez da zaila paraje lohitsu bat irudikatzia bertan, mendi-magal horren azpiko lautadatxuan.

Urtzaile kaleko itturrixa. Hauxe izango zan sasoi bateko Loidiko itturrixan ondorengua, seguru asko. Garbitzeko premiñia be badaka, biharbada plakatxo bat gehittuta, Loidiko parajia eta Joseph 'Katalana' goguan.

Urkuzuko Pedromango etxien inguruan etxe barrixa eraikitzeko orduan, Loidiko errota zaharran aztarrenak agertu dira (gaur egun Urkizu 2-4 zenbakixa). Loidiko errotia edo 'Valerionekua' Urkuzu hasieran egon zan XIX. mende amaierara arte eta Loidiko errotatik hartzen zittuan urak, Bidebarrixetako etxien azpittik doian ubide baten bidez. Ubide horren hondarrak agertu dira Urkuzuko obrekin. Ikusi Javier Martín Lapeyran bloga gai horretan sakontzeko.

Loidi ingurua izango litzakiana, gaur egun (OSM mapetatik jaitsitta).

Eibarko Udalak ezohiko udalbatza egin zuen joan zen eguen arratsaldean Coliseo antzokian. Udala osatzen duten 4 alderdiek, aho batez, "Ahanzturarik ez" adierazpen ofiziala onartu zuten eta omenaldia egin zioten 1920ko hamarkadan eta 1930ekoan Eibarko alkate izan zen Alejandro Telleria "Alkate Txikixari".

Eibarko Udalaren adierazpen instituzionala: Ahanzturarik ez.

Alejandro Telleria, Alkate Txikixa

Gizon txikia zen, Eibarko grabatzaile bat, eta beste askok bezala,  kezka sozialak eta herri hobe bat egiteko ilusioa zuen; horrela heldu zen 1920an herriko alkate izatera, harik eta, 1921eko otsailean, argitalpenen kontrola ez zuela bete eta sediziora bultzatu izanaren akusaziopean, kargutik kendu eta auzitegi militar batek epaitu zuen arte, Ejertzitoaren aurkako irainak zeuzkan orri solte batek Alkatetzaren zigilua zeramalako. Azkenean, 1922an absolbitu zuten. 1931ko apirilaren 12ko hauteskundeetan berriro alkate hautatua, handik bi egunera Errepublika aldarrikatu zen Eibarko udaletxeko balkoian. Haren agintepean eraiki ziren baserri-auzoetako eskolak,  Txontako labaderoa, Untzagako musika-kiosko berria…

 Alkatetzan egon zen 34ko urriko iraultzara arte. Iraultza hartan, 238 eibartar gehiagorekin, 15 hilabetez egon zen Iruñeko espetxean giltzapetuta; azkenean, 1936an amnistia eman zioten. Alkate-makila berriz eskuratuta, Agirre lehendakari hautatzeko laugarren mahaiko hiru kide haietako bat izan zen. Mahai hori Santanderren 1937an fusilatu zuten Florencio Marquiegui Debako alkatearekin partekatu zuen.

Ondoren, gerra iritsi zen; alkateak Eibar hornitzeko eginahalak egin zituen, biztanleria zibil gehiena herritik atera eta tokiko industria mobilizatu zuen;  gero, Santanderrera abiatu zen, handik Sestaora eta, azkenik, Frantziara ihes egiteko ahalegin hura egin zuen, ezerezean geratu zena. Donostian atxilotu zuten, Burgosera eraman, eta, ondoren, Valdenocedako kartzelara; han gaixotu zen. Burgosko ospitalean hil zen 1939ko urriaren 24an. Handik aurrera, ahanztura eta frankismoaren gau iluna.

Ez ditugu gertakari haiek ahaztu nahi; ezin ditugu ahaztu alkate hura eta eskubide guztiak ostu zizkioten Udalbatza hura osatu zuten kide guztiak; gure obligazioa da fusilatu zituzten eibartarrak gogoratzea,  ez ahaztea beren obligazioa betetzeagatik ostrazismora kondenatuak izan ziren udal langileak, desterratu zituzten maistra haiek guztiak, Eibartik ihes egin eta erbestean bizi behar izan zuten pertsona guztiak, beren herrian isiltasun astun derrigortu batean bizitzera behartutako eibartarrak.

Min ematen duten ahanzturak daude, eta ez dute atzera bueltarik. Horregatik, horrenbesteko tristura eta hainbeste heriotza eragin zituzten gertaerak akorduan izateko eta horrelakorik berriro ez gertatzeko, bidezkoa da Alejandro Telleria Estala Eibarko alkatea gogoratzea. Gure herriko alkate izandakoa, bere azertu eta akats guztiekin,  jendearen bizitza hobetzen ahalegintzen diren pertsona guztien ikurtzat har dezakegu;  modu zintzoan, ideal baten alde lan egiten duten pertsona guztien ikur. Inork jasan behar ez dituen egoeretan hil ziren pertsona guztiak gogoratu nahi ditugu, gure historia itsutzen duen ahanzturaren leizean sekula berriro erori ez daitezen.

Martxoaren 28an, etxealdia hasi eta 15 egunera, ondorengo txioa bota nuen Twitterren: "Etxealdiak dirauen bitartean, Euskal Herriko txorien kantuak txiokatuko ditut #TxoriaTxio traolarekin. Labur-labur, txori bakoitzaren kantua nolakoa den, zelan ezberdindu edota txori horren izen onomatopeikoen laburpena".

Badakizue, etxealdiak bultzatuta, gutako bakoitzak bere irtenbideak bilatu zituen egoerari aurre egiteko, ez aspertzeko, jakin ezta zer egin ez egoteko, norbere zaletasunen proselitismoa egiteko. Nire kasuan, eta inguruko hainbat lagunen galderek bultzatuta ("zer txori da? kantu bat entzun dut leihotik? nola ezberdindu ez-dakit-ze espezie?"), Euskal Herriko txori espezie bereizgarrienen kantuak bildu nituen Twitterreko hari horretan eta #TxoriaTxio traolarekin etiketatu, sasoi hartan egunero leihoan abesten/entzuten genuen Laboaren Txoria Txori gogoan.

• Helburu nagusia: gure inguruko espezie nagusien kantuak identifikatzeko baliabideak ematea.
• Irizpide nagusia: arruntak diren eta erraz ezagutzeko moduko kantua daukaten espezieak lehenetsi nituen.
• Baliabideak: 20-30 segunduko bideoak sortu nituen (Xeno-canto.org-eko audioak eta Wikipediako argazkiak erabilita) eta Txoriak.eus-eko fitxetako azalpenekin osatu nituen #TxoriaTxio hariko txioak (espezie bakoitzaren kantuaren ezaugarri nagusiak eta txori bakoitzak dituen euskarazko izenen azalpenekin, batez ere izen horiek onomatopeikoak direnean eta txoriaren kantuarekin nolabait lotu daitekeenean). Sortutako eduki guztia cc-by-sa lizentzia librearekin zabaldu dut eta bideoak Youtubeko playlist batean ere bateratu ditut.

Eta txioak haizeak eramaten dituenez, oraingo honetan blogera ekarri ditut udaberriko etxealdian argitaratutako txio haiek, udazkeneko hurrengo txanparen zain.

Euskarazko izenak bi motatakoak:
* Kantuarengatik: txarraskala, txirribirri, txirriskala, txirriskilo, txirriskla, txirristila, txurruskillo, ziringarro, zirrizkila, zirrizkla.
* Elikadura-ohiturengatik: arbitxori, arbiazitxori, nabazitxori...#txoriakhttps://t.co/i3fhzXBsI6

— Asier Sarasua (@asarasua) March 28, 2020

Izenak:
* TXEPETXA (epetxa, petxa, txapetxa...) onomatopeikoa(?) nagusi Hegoaldean.
* ERRE(GE)PETTITTA (erregetxopitta, pettittaerregea...) nagusi Iparraldean.
* ...eta txikikagarri batzuk (han-hemen): amiaputika, larrepittita, aiñarrapitterra...#txoriakhttps://t.co/JAsuUaSUBt

— Asier Sarasua (@asarasua) March 31, 2020

Goiko argazkia, A. Trepterena (Wikipedian).https://t.co/5Ck1e7oSbs

— Asier Sarasua (@asarasua) March 31, 2020

Birigarroa (Turdus philomelos): euskaraz izen bakarra (edo) duten txori gutxietako bat.
Izen bakarra... baina hamaika aldaera: begiarroa, bibilarroa, bidegarroa, bidigarroa, bigarroa, bilagarroa, biligarroa, miligarroa, miñagarroa, mirigarroa... #txoriakhttps://t.co/noibrJMDTz

— Asier Sarasua (@asarasua) April 9, 2020

Bere izenei dagokienez: ia izen bakarra du euskaraz, aldaera txikiekin.
* Zozoa eta xoxoa
* Sasi-zozoa eta zozobeltza
* Zozarra eta zozemea (erraz bereizten baitira)
* Marti-zozoa (martxoan ikusten direnak)

Onomatopeikoa ote? TXOR-TXOR bere kantutik?https://t.co/4OUfD2AdYL

— Asier Sarasua (@asarasua) April 12, 2020

OKIL BERDEA. #TxoriaTxio
Euskal Herriko okilik ugariena. Nahiko handia, deigarria; erraz ikusi ohi da (askotan lurrean, inurriak jaten). Ikusi ez ezik, entzun ere bai, maiz zabaltzen baitu bere irrintzi alai erdi-afonikoa: Kuui-kui-kui-kui-kuiiii.#Txoriakhttps://t.co/tFiLfYgVYZ pic.twitter.com/I82LaLVj75

— Asier Sarasua (@asarasua) April 14, 2020

Hamaika izen ditu euskaraz: txolarrea, txuerra, artatxoria, hormatxoria, murruxoria, dorretxoria, kaletxoria, eliztxoria, parratxoria, burgoia, pardela, mokomotza, metatxoria, patxizarra, lapurtxoria,...

Bakar bat ere ez (?) onomatopeikoa, antza.https://t.co/2plN6HkrWN

— Asier Sarasua (@asarasua) April 16, 2020

Kantu territorialaz gain, TXIN-TXIN ere kantatzen du maiz txontak. Hortik datorzkio hainbat izen: txintxina, pinpintxoria, txointxoina, txuina... eta, inguruko hizkuntzetan bezala (FR, ES, CAT, ARA): pintxana, pintzotea, pintxoea. #Txoriak
Izen guztiak 👇https://t.co/FAnu6YHgWy

— Asier Sarasua (@asarasua) April 19, 2020

Gerri-txori arrunta (Certhia brachydactyla).
Izenak: 👇
* Arbola-txoria, enbor-txoria, gerri-txoria...
* Arrastaloa, atxingorakoa, atzapar-txoria, tarraka-txoria.
* Katanarra (izenik hedatuena).
* Sagutxoria.
* Okiltxoria.https://t.co/ng5bCzhUQ5

— Asier Sarasua (@asarasua) April 24, 2020

Euskaraz makina bat izen dituen hegaztia, asko-eta-asko onomatopeikoak, zelan ez!

Txirri(n)txoria, txirriñoa, zirringiloa, txirrizkiloa, txorrongiloa, txirringiloa, txirritxaldoa, kirrizkiloa, kirriloa, krikua, irra-irra, irriyoa,...

Izen guztiak: 👇https://t.co/QoDvMWnest pic.twitter.com/XoRJfcZEIG

— Asier Sarasua (@asarasua) April 26, 2020

Izen gehientsuenek bularraldeko kolorea azpimarratzen dute: anttonpapargorria, antxogorria, bulargorria, lepogorria, papargorria, papogorria, txantxangorria, txotxolongorria... Bizkaiko 'txindorra' ahaztu barik. 👇#Txoriakhttps://t.co/ZnG4rfOH5l

— Asier Sarasua (@asarasua) May 3, 2020

ERREKATXINDORRA #TxoriaTxio
Gure hezeguneetako biztanle ohiko samarra. Txori lotsatia, gutxitan ikusiko duguna. Hala ere, zalapartaria da errekatxindorra eta ikusi ez arren, bizkor jakingo dugu gure inguruan ote dabilen, "txuki-txuki-txuki!". https://t.co/xtDGaDAM2W pic.twitter.com/nZBcy0DR83

— Asier Sarasua (@asarasua) May 10, 2020

Izenei dagokienez:
* Onomatopeikoak (asko): bistretxa, istra, karkapitta, pitxartxarra, tratra, txartxara, txinbo karkarra, txintxarta.
* Bizilekuagatik: Larretxoria, mugatxoria, munatxoria, otatxoria. #Txoriakhttps://t.co/wUf2yO1e2o

— Asier Sarasua (@asarasua) June 21, 2020

Txori-urtea makal samar zihoan izurriteak ipini dizkigun mugengatik, baina abuztuan egun gutxi batzuk igaro ditugu Mallorcan, ezustean, eta une egokia izan da hegaztietaz gozatzeko eta Euskal Herrian gutxitan ikusten ditugun espezie batzuk bertatik bertara behatzeko.

Mallorca ez da uharte handia, baina hegaztientzat nahiko leku aproposa da eta edozein txoribururentzat erakargarria. Ez nuen ezagutzen eta ezusteko polita izan da libratu ahal izan ditudan ordu gutxietan ikusi ahal izan dudana. Behean ipini dut ikusitako espezieen zerrenda osoa eta bisitatutako naturguneak. Espezie azpimarragarrienen arten, ostera, goiburuan aipatu ditudanak sartuko nituzke: Eleonor belatza, zertzeta marmolairea, uroilo urdina, kopetazuri gandorduna eta txinbo balearra.

Eleonor belatza (Falco eleonore) eta txinbo balearra (Sylvia balearica) izan dira espezie berezienak, bizitzan lehenengoz ikusi ditudalako. Lehenengoak oso populazio politak ditu uhartean eta, Euskal Herrian ez bezala, aise eta ondo ikusi daiteke hainbat ingurutan, batez ere kostaldean. Txinbo balearra, berriz, endemikoa da Balear Uharteetan; hau da, ez dago beste inon munduan. Hemengo etze-txinboaren antzekoa da eta kostaldean ikusi ohi da gehienetan.

Uroilo urdina (P. porphyrio), zertzeta marmolairea (Marmaronetta angustirostris) eta kopetazuri gandorduna (Fulica cristata) Europako hegaztirik mehatxatuenen artean daude. Doñanarekin batera, Mallorcako Albufera dute bizileku egokienetako bat. Zertzeta marmolairea, esate baterako, izugarri ondo behatu daiteke Albuferan, espezie arrunt samarra ere bada eta.

(Hurrengo argazkiak Wikipediakoak dira)

Azken biak arriskuan dauden espezieak dira, zertzeta marmolairea zein kopetazuri gandorduna, baina Mallorcako albuferan aurkitu dute ugaltzeko tokirik egokienetako bat. Plangintza dago natur parke horretan horien populazioak igotzeko, ahate gorrizta (Netta rufina) eta ahate buruzuriarekin (Oxyura leucocephala) batera. Ahate gorrizta Euskal Herrian ere ikusi daiteke; buruzuriak Espainia erdi-hegoaldean ditu populazio ugarienak eta Mallorcan ezin izan dut ikusi.

Mallorcako naturguneak: Cap Salines, Vall de Bóquer (Tramontana), S'Albufera (Alcudia) eta S'Albufereta (Pollença)

Txoriak ikusi nahi dituenak hainbat txoko aurkituko ditu Mallorcan. Uharte iparraldea alde batetik bestera zeharkatzen duen Tramontana mendilerroa zoragarria da eta hango labar eta bailaretan ohikoak dira txinbo balearra eta Eleonor belatzak, esate baterako. Vall de Bóquer inguruan, adibidez, edo Cúber urtegi inguru osoan.

Hego-ekialdeko kostaldea, berriz (Salobrar de Campos, Cap de Ses Salines, Cap Blanc, Mondragó...) itsas hegaztiak ikusteko leku ederra da eta baita beste espezie batzuk ere: kutturlio mokolaburra, harkaitz-txolarrea, belatxingak, Eleonor belatza eta beste hainbat.

S'Albufera (Sa Pobla)

Baina Mallorcako tokirik esanguratsuena S'Albuferako parkea da. Valentziako Albufera ezagunagoa da txorizaleon artean, baina Mallorcakoa ere leku ederra da eta hegaztientzat berebiziko garrantzia daukana. Muro, Sa Poble, Pollença eta Alcudia bezalako leku turistikoen artean kokatua, hezegune hau oraindik nahiko egoera onean dago eta ehunka hegazti-espezieren bizileku (eta pasabide) da.

1988an izendatu zuten Parke Natural, Natura 2000 sarean dago, eta Ramsar eta SPA (Hegaztientzat Babes Bereziko Gune) ingurune ere bada. Baleareetako hezegunerik handiena da (1.647 hektarea) eta animalia talde askorentzat oso bizitoki garrantzitsua da (arrainak, odonatuak, lepidopteroak...). Hegaztiei dagokionez, 303 espezie ikusi ahal izan dira bertan, 64 habiagileak dira eta hegazti migratzaileentzat naturgune baliotsua da, izan neguan zein pase-garaian.

Parkeak sarrera bakarra dauka eta baimena eskatu behar da sartu ahal izateko (doakoa, harreragunean eskatzen da, Sa Rocan). Adi, urte-sasoiaren arabera ordutegia murritza izan daiteke (informatzea komeni da) eta harreragunea ez dago parkeko sarreran, aparkalekutik 1.200 metrora baizik, parkearen erdigunean. Hortaz, komeni da joan aurretik informatzea eta denborarekin joatea.

Parkeak azpiegitura eta behatoki egokiak ditu. Sa Rocako harreragune inguruan 3 ibilbide txiki daude (kilometro ingurukoak) eta 6 behatoki, guztiak ere zabalak, erosoak eta ondo seinalizatuta: Sa Roca, Cibollar, Ses Pardes, Gran Canal...

Gainera, parkearen perimetro guztia egin daiteke txirrindulaz (11 km) eta oso interesgarriak dira parkeko bazterretan dauden beste zenbait ingurune, hala nola, Es Forcadet, S'Amarador eta, batez ere, Son Bosc. Azken hori araztegi baten alboan dago eta izugarria izan zen ordu bete eskasean ikusi genuen hegazti multzoa, besteak beste, 18 argioilar, 12 abozeta eta 6 atalar, bertatik bertara.

S'Albufereta (Pollença)

Albufera "handiaren" iparraldean, 6-8 kilometrora, Albufera txikia dago, S'Albufereta. Hedaduraz (eta babes mailaz) txikiagoa, baina hau ere oso interesgarria hegaztiak behatzeko. Izan ere, garai batean ingurune bakarra osatuko zuten biek, baina gizakiak banatu egin ditu urteetan zehar, errepideak eta etxebizitzak eraiki ahala.

Naturgune hau ere erosoa da bisitatzeko, behatoki gutxi baina egokiak ditu eta hegazti-espezie zerrenda behatu daiteke bertan.

Bukatzeko, hementxe duzue Mallorcan behatutako espezieen zerrenda, eBird aplikazioan kargatu eta bertatik jaitsita. Oraingoan, gainera, euskarazko izenekin, eBird euskaratzea lortu dugu eta! (horri buruz zabalago, hurrengo batean).

Mallorcan behatutako hegazti espezieak

Ekialde Hurbileko (eta Magrebeko) 14 herrialdetan kokatutako 14 kronika bildu ditu Mikel Ayestaranek Oriente Medio, Oriente roto liburuan. Siria, Iran, Afganistan, Yemen, Libia... Ayestaranek bizitza erdia darama munduko eremu liskartsuenean lanean eta bere begiek bistakoaren zati txiki bat dakarkigu Península argitaletxeak 2017an argitaratutako lan honetan.

Txatal solteak dira, Xavier Aldekoak "Océano África" hartan kiribildutakoaren antzera, garai eta herrialde ezberdinetan jasotako lekukotasunak, baina guztiak batzean Ekialde Hurbilean gertatzen ari denaren ikuspegi orokorra irudikatzen lagunduko digutena.

Beharbada ikuspegi orokorrago eta sakonago bat jasotzea nahiko genuke, gosez eta egarriz lagatzen gaitu Ayestaranek, baina ez da samurra Ekialde Hurbilean azken 20-30 urteotan gertatutako guztia biltzea 220 orrialde laburretan. Hala ere, esango nuke helburu hortatik gertuago dagoela Ayestaranen hau, Aldekoaren hura baino.

Euskaraz ere badu antzeko lan bat Ayestaranek, "Ekialde Hurbila, muinak eta ertzak" (2017), Ane Irazabalekin eta Karlos Zurutuzarekin batera idatzia. Gaztelaniaz 2018ko beste bat, "Las cenizas del califato". Horiek ere kontuan hartu beharko hurrengorako.

Esan bezala, gustura irakurri dut eta ulertzeko zail egiten zitzaizkidan hainbat kontu argitzeko balio izan duten hainbat pista eman dizkit, Ekialde Hurbilean bizi duten kaosa ulertzen lagundu didatenak. 2017an idatzita egon arren, uste dut gaurkotasun osoz irakurri daitekeela, zoritxarrez egoera ez delako ia ezertxo aldatu harrezkero. Gomendagarria.

"Oriente Medio, Oriente roto", Ayestaran, 2017

Kandahar( Afganistán), 2010
Como si de una agencia de viajes se tratara, el Centro de Operaciones del Sur de Afganistán maneja cientos de solicitudes de periodistas de todo el mundo que quieren acompañar unos días a las fuerzas de la OTAN. Estados Unidos es el país que más promueve y respalda esta forma de trabajo en la que el informador se convierte en uno más dentro de las bases y sale a patrullar todos los días asumiendo los riesgos de cualquier soldado. (…). Después de nueve años de operación, el Pentágono ha resucitado la figura de Osama Bin Laden (…). Una motivación imprescindible para unos hombres a los que nueve años con los frentes afgano e iraquí abiertos están pasando una cara factura psicológica. No es la primera ocasión en que trabajo destro de unidades militares, pero ésta es la primera vez que accedo al corazón del territorio talibán con las fuerzas internacionales. Mientras que trabajar con los españoles es un dolor, porque tienen que pedir permiso para todo al Ministerio de Defensa de Madrid, con los estadounidenses el trabajo del periodista está perfectamente gestionado por el personal de comunicación dedicado a la información pública. España tiene a sus fuerzas en el oeste del país, zonas con insurgencia pero lejos de los bastiones talibanes. Los militares, a las órdenes de los políticos, se ven obligados en ocasiones a no recibir a los enviados especiales que aparecemos por allí y darnos con la puerta de la base en las narices. El Gobierno de Madrid no quiere muertos, no quiere utilizar la palabra “guerra”…; nada que ver con unos estadounidenses que desde el comienzo del conflicto saben que no pueden contar con aliados como los españoles, con tantas líneas rojas que no pueden casi ni disparar. Aquí el papel de cada país en la coalición se mide por el número de muertos, por la sangre que han derramado los ejércitos.


Jerusalén (Israel), 2017
Israelíes y palestinos libran el conflicto más longevo, pero no el de mayor intensidad. La invasión de Estados Unidos en 2003 dejó un Irak partido entre kurdos, suníes y chiíes, lo mismo que ocurre en la Siria posterior a 2011, donde se podrá reconstruir la destrucción causada por los años de guerra, pero será mucho más complicado recomponer la relación entre sectas y confesiones. Irán se ha erigido en la gran potencia en la sobra y ha extendido su influencia a Bagdad, Damasco, Beirut y Saná, siempre a través del apoyo a los grupos chiíes de cada país, una lección del imán Jomeini que los actuales dirigentes de la república islámica explotan a la perfección. Los iraníes participan en la guerra de forma indirecta: una fórmula más eficaz que el envío de tropas regulares. Arabia Saudí, el guardián de los dos lugares más santos para los musulmanes, Meca y Medina, recela del avance chií y, junto a Catar, no tiene reparo en financiar a cualquier grupo que le sirva para frenar a los iraníes, sin importar de quíen se trate o qué ideología promueva. Aparentemente, Israel permanece al margen, pero está en medio de esta guerra regional en la que se posiciona del lado saudí para formar un frente común ante los iraníes y no ha dudado a la hora de atacar objetivos en Siria, según denuncia el Gobierno de Damasco, para acabar con armas que llegan a Hizbulá, y que pueden representar una amenaza para su seguridad. Las autoridades judías ni confirman ni desmienten este tipo de ataques. “No nos gustaba lo que había, pero tampoco nos gusta lo que puede venir después de Al Asad, así que lo que más nos beneficia es que se sigan matando”, reconoció ante la prensa un alto mando militar israelí en los primeros años de la guerra de Siria. Sus deseos se han convertido en realidad. En Egipto y Túnez, las llamadas “primaveras árabes” del año 2011 no han conllevado el cambio democrático soñado y la inestabilidad crece; en Yemen y Libia ha sido aún peor, ya que esas primaveras han abierto las puertas a guerras abiertas que han destrozado ciudades enteras y los muertos se cuentan por miles. Las agendas regionales, políticas y religiosas, son las que mandan, pero Estados Unidos y Rusia toman también parte directa, lo que otorga a los conflictos una dimensión mundial que no se veía desde el final de la Guerra Fría. (…) Mientras unos y otros se acusan de haber lanzado la primera piedra, Oriente Medio se desangra, los muros crecen y todos aquellos que pueden emigran a Europa o a Estados Unidos. (...) Oriente Medio se parte en pedazos cada vez más pequeños.

Badajozen jaioa 1958an, Francisco Grajerak Extremadurako ornitologiaren hainbat datu dakartza Pájaros y pajareros liburuan, gehienbat bere esperientzian oinarritutakoak. Txorizalea gazte-gaztetatik, dozenaka proiektutan hartu du parte eta, artxiboetan jasotako datu historikoekin batera, bere haurtzarotik hona jasotako bizipenen laburpena egiten du.

Interesgarria, batez ere, 1960-1970 hamarkadetako egoera ezagutzeko eta azken 50 urteotan ornitologiak, txorizaletasunak, hegaztien egoerak eta naturaz dugun ikuspegiak izandako bilakaera ezagutzeko. Batzuetan hoberako, besteetan ez horrenbeste.

Hegaztien inguruko liburu hobeak irakurri ditugu azkenaldian (Kingbird Highway, Para qué sirven las aves, Pajarero, Vinterfaglar...), baina Grajeraren hau ere atseginez irakurtzen da, oso ondo dokumentatuta dago eta garai bateko txorizaletasunaren eta txorizaleen (Francisco Bernis, Félix Rodríguez de la Fuente, Federico Suarez Caballero, Guy Monfort, Jesús Garzón Heydt...) inguruko lekukotasun interesgarria da.

Tira, txorizaleentzat.

Kontrazaletik: El autor, pionero pajarero extremeño, traza un retrato de la Ornitología en la década de 1970 en el centro y suroeste ibéricos, y de la influencia de Félix Rodríguez de la Fuente. Y, a través de sus recuerdos, anécdotas y anotaciones de los cuadernos de campo, relata su experiencia en aquella época y en las décadas posteriores con la observación de aves, el sueño de Doñana o las luchas en defensa de la Naturaleza. Concluye con una panorámica sobre la alarmante disminución de la abundancia de numerosas aves y la recuperación de algunas otras desde entonces hasta nuestros días.

Pájaros y pajareros (Grajera, 2020)

Hay que resaltar el mérito que tuvieron aquellos trabajos de campo desarrollados en una España subdesarrollada, mal comunicada y carente de la mayoría de los servicios básicos, unas adversidades que vencieron gracias al entusiasmo que caracteriza a las persona jóvenes. Suárez Caballero lo describe a la perfección: “En 1957, el profesor Bernis, a la sazón catedrático de Zoología en la Universidad Complutense, inicia las campañas de anillamientos en Extremadura (…). Nuestras salidas al campo se realizaban en un Dos Caballos, renqueante, sobrecargado con escaleras, mochilas, más ocupantes de los permitidos, depósitos, material de montaña, etcétera. Por el estrafalario de su aspecto era el blanco de miradas atónitas, incluidas las de la Guardia Civil que en más de una ocasión fue benevolente en sus apreciaciones obvias”.

(...)

Del daño que ocasionaba la muchachería puedo dar fe porque una de las veces que fui a ver pájaros al arroyo Bonhaval, en Almendralejo, tropecé con un zagal que estaba revisando las trampas colocadas en un cañaveral. En total había capturado siete hierberas (identificadas como gallinetas) y un pinchapeces adulto (nombre empleado por el informador para designar al rascón aunque tal vez lo confundiese con el martín pescador). Sin pudor me confesó que en la jornada anterior el resultado fue de cinco hierberas y un par de pinchapeces En sólo dos días había matado a catorce aves acuáticas en un tramo de un centenar de metros del raquítico cauce rodeado de cultivos de secano. Eso ocurrió el 15 de noviembre de 1978 y lo más triste del asunto es que los cazaba para comérselos. La miseria aún seguía coleando en la España rural.

Pájaros y pajareros. Retrato de una época. by Grajera, Francisco
My rating: 3 of 5 stars



View all my reviews

2020an irakurri dut Notas al pie de Gaza. 2009an argitaratuko liburua, 2003an idatzia, 1956ko gertakizunetan oinarritua... eta konturatzen zara berdin dela noiz idatzi zen eta noiz irakurri duzun, Gazari dagokionez, atzoko eguna eta biharkoa antzekoak direlako, (ia) itxaropenik gabeko 70 urteko zulo beltz amaigabea.

Tira, hori bazenekien lehenago ere, baina Saccok gainera grafikoki erakusten dizu, begirada eta esku fin zorrotzarekin, Footnotes in Gaza eleberri grafiko mardulean (2009 eta 2010eko eleberri grafikorik sarituenetakoa, urte hartako 100 liburu onenen zerrendetan ere sartu zen).

Joe Saccok (Malta, 1960) historia liburuen "oin-ohar izaera" duten bi gertakizun txiki eta urrun hartu zituen hizpide Notas al pie de Gaza idazteko, 1956an Gazako zerrendako Khan Yunis eta Rafah herrietan gertatu ziren sarraskiak, non ejerzito israeldarrak 400 lagun inguru erahil zituen (gehienak zibilak), Suezko krisialdia izendatu zen garaian, eta gaur egunera ekartzen ditu. Horretarako, Saccok hainbat hilabete igaro zituen 2002-2003 artean Gazan bertan, lekukotasunak bilatzen eta 1956ko gertakizunak bizi izan zituztenei elkarrizketak egiten.

Lekukotasun horietan oinarritzen da liburua, 1956an gazte ziren haien kontakizunetan, nahiz eta agiri ofizialetan jasotako datuak ere biltzen dituen.

Nola eraikitzen eta hezurmamitzen da memoria?

"Zergatik jakin nahi dituzu orain dela 50 urte gertatutakoak?" galdetzen diote gazatarrek Saccori, "konta ezazu gaur egungoa, zelako baldintzetan bizi garen, nola eraisten dituzten gure etxeak, nola tirokatzen gure gazteak, nola bonbardatzen gure hospitaleak".  Izan ere, zertarako jarri ikuspuntua dagoeneko erabat ahaztuta dauden gertakizun txiki batzuetan?

Bada, Saccok biak egiten ditu. 1956ko gertakizunak ondo dokumentatzeaz gain ("gai honetaz munduan gehien dakigunak gara" diotsa bere lagunari azkenaurreko orrian) eta garai hartako sarraskia azaleratzeaz gain, Gazako historian sakon murgiltzen da, eta baita gaur egungo gazatarren egunerokoan ere, eleberriaren orrialdeetan aurrera egin ahala libururako lekuko izan diren hainbat informanteren ikuspegia jasoz eta zapalduei ahotsa emanez, egoeraren zuztarretan barneratuz, iraganaren eta presentearen arteko harremanak aztertuz, eta memoria pertsonal zein kolektiboa gorpuzteko prozesuen inguruan gogoeta eginez.

Tonu periodistikoan. Batzuen edo besteen alde ipini barik, nolabaiteko tartea jarriz... baina Gaza erdiguneko behatokitik lekukotua, Israeldarren zelatatze-dorreen mehatxupean.

Etsi-etsi eginda eta triskatuta lagatzen zaituen liburua da hau, baina merezi duena, zalantza barik, eleberri grafikoen artean klasiko bilakatzeko bidean da eta.

Notas al pie de Gaza (Footnotes in Gaza), Joe Sacco (2009)

(liburuaren azal eta prentsa-oharretatik jasotako pasarteak)

De la mano del célebre periodista y dibujante Joe Sacco nos llega un reportaje en profundidad sobre un crimen olvidado en uno de los lugares más controvertidos del planeta: la franja de Gaza.

"Uno de los cien mejores libros de 2009" según Publishers Weekly. "Mejor Novela Gráfica 2009" según The Observer."

Rafah, una ciudad en el extremo sur de la franja de Gaza, es un lugar marginado, un paisaje lleno de edificios ruinosos y callejones sucios por los que deambulan niños hambrientos y hombres desempleados. Enterrado en los archivos de la historia del conflicto palestino se encuentra un episodio trágico: en 1956, más de cien palestinos fueron asesinados por soldados israelíes. Y parece que el suceso pasódesapercibido a nivel internacional, quedando relegado a una nota al pie en una guerra indefinible.

En un intento por llegar a la raíz de lo sucedido, Joe Sacco se sumerge en la vida cotidiana de Rafah y su ciudad vecina, Khan Younis, destapando lo sucedido hace más de cincuenta años.

......................

El 3 de noviembre de aquel año, soldados del Tsahal tomaron las calles de la ciudad de Jan Yunis y del campo de refugiados anexo, del mismo nombre. Entraron casa por casa en busca de combatientes y obligaron a los hombres a salir a la calle. Algunos supervivientes relatan cómo sus familiares varones fueron acribillados en sus propias casas, pero la mayoría terminó en el exterior, donde fueron conducidos por los uniformados al norte de la ciudad. Allí fueron alineados y fusilados en grupos por cuatro soldados apostados frente de ametralladoras pesadas.

No hubo acusación ni juicio. Todos fueron considerados combatientes. Médicos, maestros, comerciantes, agricultores… Cuatro horas después, las mujeres fueron avisadas para que recogiesen los cadáveres. Un testigo, de 14 años en la época, vivía cerca del antiguo castillo, al norte de Jan Yunis. Fue enviado por su familia a recoger agua: cuando pasó frente a la fortaleza contempló una interminable hilera de cadáveres que habían sido ejecutados contra al muro, no menos de 100. Según el recuento de Naciones Unidas, 275 palestinos murieron aquel día.

El segundo episodio ocurrió en la vecina Rafah el 12 de noviembre de 1956. En la localidad, ocupada días atrás, Israel declaró toque de queda. Según los testigos, una patrulla móvil del Tsahal anunció, por megafonía, que todos los hombres de entre 15 y 60 años debían acudir a la escuela de la UNRWA. Entre golpes y disparos, los palestinos obedecieron a la carrera, sorteando los cadáveres de aquéllos ejecutados en plena calle.

Llegados al colegio de la ONU, los supervivientes cuentan que fueron alineados contra el muro y obligados a descalzarse mientras les disparaban a los pies. En el acceso al centro, cercado con alambre de espino, soldados con bates les golpeaban al tiempo que entraban. Heridos y aterrorizados, fueron hacinados en el patio, hombre contra hombre, tan cerca que recuerdan cómo se orinaban unos encima de otros. Los israelíes buscaban milicianos. Sólo la providencial aparición de un oficial extranjero -¿la ONU?- que montó en cólera al ver la situación contuvo el balance de víctimas. Por la noche, mujeres y niños fueron a recuperar los cadáveres de los suyos. Tanto los archivos de Israel como los de la ONU hablan de 60 víctimas.

..................................

Etimologiaren alorreko bi lan garrantzitsu argitaratu ditu Euskaltzaindiak azken hilabeteotan. Batetik, Euskal Hiztegi Historiko-Etimkologikoa (EHHE-200), Lakarra, Manterola eta Segurolarena, joan zen udan argitaratua eta Amatiñok aste honetan bertan aipatua bere blogean.

Bestetik, Patxi Salaberrik eta Lus Mari Zalduak martxoan aurkeztu dute Gipuzkoako herrien izena. Lekukotasunak eta etimologia ikerlana (Euskaltzaindia, 2020). 19 euroan salgai, eta PDFan ere jaitsi daiteke, Euskaltzaindiaren webgunean.

"Gipuzkoako herrien izenak jasotzen ditu, izen horiek historian zehar aurkezten dituzten formak eta duten edo duketen etimologia azalpena, eta «duketen» diogu hau eremu labain-limurkorra delako. (...) Egileok zuhurtziaz jokatzen saiatu gara, eta izen berezien (toponimoen, antroponimoen, oikonimoen eta beste) hastapeneko adiera emateko denboran agiri aldaerek, euskal fonetika historikoak, lekuaren nolakoak eta gaurdaino izan dugun esperientziak erakutsi dizkigutenetan oinarritu gara".

Eibar izenaren etimologia: Hegi- , Ego-

Gure herriaren izenari dagokionez, zoritxarrez ez dago albiste berririk. Eibar toponimoaren forma eta aipamen historikoetaz aparte (Eibar, Eybar, Heibar, Ehibar, Heybar) ez du larregi argitzen bere etimologiaren inguruan, normalean aipatzen diren bi etimologia posible nagusiak zerrendatzeaz gain:

• Hegi + ibar
• Ego + ibar

Hirugarren aukera bat ere aipatzen dute egileek, Asturiesko Eo ibaiarekin eta Ego izen zelta indoeuroparrarekin lotzen duena.

Nire berbak baino, hemen duzue ikerlan horretan Eibarri buruz jasotzen dena

Eibar

IzenOfiz.: Eibar.

Dok.: (Top.) Eyuar (1387, Mtez., Glez. eta Mtez., 1996: 251), «Villas de Saluatierra d’Iraurgui e de Plasencia e de Sant Andres d’Eybarr» (1390, ibid., 305), Heibar, Sant Andres de Heibar (1397, Lar. eta Ta., 1993: 51, 70), «Los conçejos de Vergara y Elgueta y Elgoibar y Segura e Mondragon e Motrico […] se ençerraren o fueren a Alaba ho Vizcaya o Onnati ho Aramayona ho Urquiçu o a Marçana ho ha Heibargoyen o a Çaldibar» (1457, Le., 2007: 181), Ehibar (1493, S.Mar., 2000: 31), Heybar (1494, ibid.), Eybar (1520, 1536, Le. eta b., 2002: 335, 451), Eibar (Ortelius, 1588, mapa), Eibar (vi., Isas., 1850 [1625-26]: 29), Eybar (vi., López, 1770; DRAH, I, 1802: 274; Mad., VII, 1847: 629-630), Eibar (vi., Go., 1862: 138). (Top.) Marquina de Suso (Eibar eta Soraluze) (1335, S.Mar., 2000: 36), «en el val de Mendaro e en el val de Ego» (1335, Mtez., Glez. eta Mtez., 1991: 188), Villanueva de San Andres (1346, S.Mar., 2000: 31).

EuskalTes.: «...onelango frescurea / guztiz obalengue Heibarrec» (sic) (XVII. m., Muru., 1974: 416), «Eibarco mugapean jaiotzen dira aimbeste iturri ezic esan leique erri au guztia dala iturrizco itsaso bat» (Izt., 1847: 91), «...Vizcaiatic jachi eta Eibarco erria ezquerretara guertuan lagaric datorrena» (ibid., 112), «Zoaz Eibarrera nik emango dizudan eskutitz batekin» (Urruzuno, 1988: 228), «Gipuzkoako armak egiten / erri ospatsu Eibarren» (Erauskin, 1932a [1920]: 109), «Eibartikan irabazita /Azkoitin sartu zanean» (ibid., 154), «Eibarko liberalak jakin, norbaitek aopetik esanda, Lizarraga an gelditu zala gaixorik» (Orixe, 1985 [1929]: 66).

Ebak.: [ei.βá.re.⎧á] (adl.), [ei.βá.rèn] (in.) (Eib-027), [ei.βá.rèn] (in.) (Eib-034), [ei.βá.rèn] (in.), [ei.βá.re.⎧á] (adl.) (Eib-079), [ei.βár.tìk] (abl.) (Ant-079), [ei.βá.rèn] (in.), [ei.βá.re.⎧à] (adl.) (Are-041), [ei.βá.rén] (in.) (Azp-071) (Bil-013), [ei.βár.tìk] (abl.) (Elg-001) (Elg-011), [ei.βá.rén] (in.) (Esk-036), [éi.βa.rá] (adl.),  [éi.βa.re.à] (adl.) (Zum-054). Ormaetxeak (2006: 568) hau jaso zuen Aramaion: «Da gu Angusarren gengosen. Ba Angusarti Elgetaa, Elgetatik Eibarrea, Eibartik e Kalamua».

Etimol.: Mitxelenak (1956a: 176), euskal toponimian azaltzen diren diptongoez ari delarik, Eibar eta Aibar (Agibar ere ageri da dokumentazioan, errenteriarraren arabera) bata bestearen aldamenean ezartzen ditu, elkarren artean erlazio zuzena balego bezala, baina bistan da bukaerako -ibar hori alde batera utzita gauza bana direla, bigarrena Oibar baita euskaraz, Euskal Herrian gaindi behin baino gehiagotan aurkitzen dugun leku izena.

Irigoienek (1986: 62-63), lehenik, Eibar eta egungo toponimoa eta deitura den Egibar gauza bera diratekeela uste du, hots, (h)egi ‘mendi mazela’ eta ibar ‘harana’ osagaiak dituen toponimoa dela, baina ez du segurutzat ematen. Ondoko beste lan batean (1995: 193), ordea, Eibar-en (h)egi eta ibar daudela dio, heraberik gabe.

Gure irudiz, beste aukera bat herritik igarotzen den Ego ibai izena eta aipatu ibar ‘harana’ ditugula pentsatzea da, hau da, etorkiz ‘Ego ibaiaren ibarra’ dela (ikus Nieto, 1997: 152). Honek duen oztopoa Irigoienen proposamenak duenaren parekoa da, ez kasu batean ez bestean -g-dun aldaera lekukotu ez delako. Are handiagoa izan daiteke oztopoa gure azalpenean, Eibar, ikusi dugun eran, XIV-XV. gizaldietako testigantza batzuetan h- duela azaltzen baita, eta hegi-k hasperena baitu hastapenean, soinu hori atxiki den Euskal Herriko alderdian. Ego, berriz, izen berezi hutsa da, pareko izen arrunt baten erreferentzia eskas duena.

Puntu honetan aintzat eduki behar da Asturiasen Eo ibaia dugula. García Ariasek (2005: 186, 213) Barres toponimoan Eo-ren inguruan bizi zirenen Egovarri izena dakusa, edo, haren ustean gauza bera dena, *Egovarres, hots, ‘Eo (< Ego) ibaiko varres-ak’. Eo-rekin edo *onno ‘ur korrontea’-rekin lotua (ikus Oñati sarreran dioguna) dagokeen Valdeón ere bada (ibid., 200), baina dokumentazioko Eigon-ek, Eione-k ez dute asko laguntzen, Asturiasko ikertzailearen aburuz. H. Iglesiasen proposamena ere iruzkintzen du García Ariasek (ibid., 214): biarriztarraren arabera, Egovarri hori Nauarri-ren antzeko eraketa da, berez Egob(e)-arr, alegia, osagaitzat Ego, euskarazko -be postposizioa, etorkia adierazten duen -arr eta -i latineko kasua dituena. Honi «irismen handiko» irizten dio García Ariasek. Autore honen iritzian, beste zenbait  ikertzailerentzat Ego hori zelta da, eta indoeuropar hizkuntzak mintzatu ziren beste alderdi batzuetako ugalde izen frankorekin loturik dagoke. Erroak ‘ura’ adiera duke, eta latineko aqua-rekin erlazionatua dateke.

HerritarIz.: eibartar. [ei.βár.ta.ràk] (Eib-027).

HerritarEz.: txaputxeruak (‘lehorrekoak’), xapu herrikuak, armaginak.

Pajarero
Carlos Lozano Robledo
Tundra ediciones, 2019

Ni bezalako txoriburuontzat opari txiki bat da hau liburuau. Egunotan bizi dugun etxealdi itogarri honetan ihesbide ederra ere izan da, munduko dozenaka inguru zoragarritara eraman nauelako, txori espezie exotiko eta zirraragarrien bila, nahiz eta bidaiak gutxi iraun duen, hiruzpalau egunetan irentsi dudalako Lozanoren lana.

Carlos Lozano biologian lizentziaduna da eta natur zientzien irakaslea Madrilgo institutu batean. Bizitza xume eta aspergarri samarra dauka Madrilen dagoen bitartean, La radio del somormujon egon zenean kontatu zuen bezala, baina egun gutxi batzuetako oporrak dituenean, atea ireki eta munduaren beste muturrera doa arnasa bila, bere zaletasunak bultzatuta, orain Japoniara, bihar Alaskara, etzi Mongoliara.

Liburuak 26 bidaia kontatzen ditu (gehiago ere egin ditu). Baina ez da bidaietarako gidaliburu bat, zentzazioz betetako lana baizik. Ez dizu esango nora joan eta zer egin, ezta zer txori ikusi ere; baina Steller itsas arranoa, kiwia edo urubi laponiarra ikusteak Lozanori sortu zion zirrara berdina nabarituko du txorizaleak bere tripazorrietan.

Bidaia pertsonal baten kronika ere bada Pajarero, han-hemenkan bere gogoetekin zipriztindutako orrialdeak marrazten baitizkigu. Lasai, handinahitasun barik, antiheroi txoriburu batek konta dezakeen moduan.

Ez da edonorendako liburua, baina ni bezalako txorizaleok gozatuko dugu. Nik halaxe egin dut, behintzat.

Zain nago, ea guri ere noiz irekiko diguten atea, katalejoak hartu eta txoritara joateko!

Argazkia: Yangmook, Wikipedia.

Pajarero, C. Lozano Robledo (Tundra, 2019)

Pajarero es un viaje en primera persona. El narrador camina, rueda, vuela, navega junto a sus compañeros, junto a los guías, y acopia sensaciones. Es un canto a la vida, una oda a la Biodiversidad, un tirón para lanzarnos fuera, para atiborrarnos de topónimos y especies de trasiegos y anécdotas, de ventiscas e insectos tropicales. El recuerdo permanente de que viajar ensancha la mente, agranda el espíritu, nos hace mejores.

Crónica vital de un observador de aves, tanto en lo que se refiere a su vida cotidiana como al desarrollo de esta apsionante actividad a 19.000 kilómetros de la rutina. 26 relatos de búsqueda, pérdida, viajes por los siete continentes y deriva personal de un antihéroe pajarero.