Eibartik

Ekialde Hurbileko (eta Magrebeko) 14 herrialdetan kokatutako 14 kronika bildu ditu Mikel Ayestaranek Oriente Medio, Oriente roto liburuan. Siria, Iran, Afganistan, Yemen, Libia... Ayestaranek bizitza erdia darama munduko eremu liskartsuenean lanean eta bere begiek bistakoaren zati txiki bat dakarkigu Península argitaletxeak 2017an argitaratutako lan honetan.

Txatal solteak dira, Xavier Aldekoak "Océano África" hartan kiribildutakoaren antzera, garai eta herrialde ezberdinetan jasotako lekukotasunak, baina guztiak batzean Ekialde Hurbilean gertatzen ari denaren ikuspegi orokorra irudikatzen lagunduko digutena.

Beharbada ikuspegi orokorrago eta sakonago bat jasotzea nahiko genuke, gosez eta egarriz lagatzen gaitu Ayestaranek, baina ez da samurra Ekialde Hurbilean azken 20-30 urteotan gertatutako guztia biltzea 220 orrialde laburretan. Hala ere, esango nuke helburu hortatik gertuago dagoela Ayestaranen hau, Aldekoaren hura baino.

Euskaraz ere badu antzeko lan bat Ayestaranek, "Ekialde Hurbila, muinak eta ertzak" (2017), Ane Irazabalekin eta Karlos Zurutuzarekin batera idatzia. Gaztelaniaz 2018ko beste bat, "Las cenizas del califato". Horiek ere kontuan hartu beharko hurrengorako.

Esan bezala, gustura irakurri dut eta ulertzeko zail egiten zitzaizkidan hainbat kontu argitzeko balio izan duten hainbat pista eman dizkit, Ekialde Hurbilean bizi duten kaosa ulertzen lagundu didatenak. 2017an idatzita egon arren, uste dut gaurkotasun osoz irakurri daitekeela, zoritxarrez egoera ez delako ia ezertxo aldatu harrezkero. Gomendagarria.

"Oriente Medio, Oriente roto", Ayestaran, 2017

Kandahar( Afganistán), 2010
Como si de una agencia de viajes se tratara, el Centro de Operaciones del Sur de Afganistán maneja cientos de solicitudes de periodistas de todo el mundo que quieren acompañar unos días a las fuerzas de la OTAN. Estados Unidos es el país que más promueve y respalda esta forma de trabajo en la que el informador se convierte en uno más dentro de las bases y sale a patrullar todos los días asumiendo los riesgos de cualquier soldado. (…). Después de nueve años de operación, el Pentágono ha resucitado la figura de Osama Bin Laden (…). Una motivación imprescindible para unos hombres a los que nueve años con los frentes afgano e iraquí abiertos están pasando una cara factura psicológica. No es la primera ocasión en que trabajo destro de unidades militares, pero ésta es la primera vez que accedo al corazón del territorio talibán con las fuerzas internacionales. Mientras que trabajar con los españoles es un dolor, porque tienen que pedir permiso para todo al Ministerio de Defensa de Madrid, con los estadounidenses el trabajo del periodista está perfectamente gestionado por el personal de comunicación dedicado a la información pública. España tiene a sus fuerzas en el oeste del país, zonas con insurgencia pero lejos de los bastiones talibanes. Los militares, a las órdenes de los políticos, se ven obligados en ocasiones a no recibir a los enviados especiales que aparecemos por allí y darnos con la puerta de la base en las narices. El Gobierno de Madrid no quiere muertos, no quiere utilizar la palabra “guerra”…; nada que ver con unos estadounidenses que desde el comienzo del conflicto saben que no pueden contar con aliados como los españoles, con tantas líneas rojas que no pueden casi ni disparar. Aquí el papel de cada país en la coalición se mide por el número de muertos, por la sangre que han derramado los ejércitos.


Jerusalén (Israel), 2017
Israelíes y palestinos libran el conflicto más longevo, pero no el de mayor intensidad. La invasión de Estados Unidos en 2003 dejó un Irak partido entre kurdos, suníes y chiíes, lo mismo que ocurre en la Siria posterior a 2011, donde se podrá reconstruir la destrucción causada por los años de guerra, pero será mucho más complicado recomponer la relación entre sectas y confesiones. Irán se ha erigido en la gran potencia en la sobra y ha extendido su influencia a Bagdad, Damasco, Beirut y Saná, siempre a través del apoyo a los grupos chiíes de cada país, una lección del imán Jomeini que los actuales dirigentes de la república islámica explotan a la perfección. Los iraníes participan en la guerra de forma indirecta: una fórmula más eficaz que el envío de tropas regulares. Arabia Saudí, el guardián de los dos lugares más santos para los musulmanes, Meca y Medina, recela del avance chií y, junto a Catar, no tiene reparo en financiar a cualquier grupo que le sirva para frenar a los iraníes, sin importar de quíen se trate o qué ideología promueva. Aparentemente, Israel permanece al margen, pero está en medio de esta guerra regional en la que se posiciona del lado saudí para formar un frente común ante los iraníes y no ha dudado a la hora de atacar objetivos en Siria, según denuncia el Gobierno de Damasco, para acabar con armas que llegan a Hizbulá, y que pueden representar una amenaza para su seguridad. Las autoridades judías ni confirman ni desmienten este tipo de ataques. “No nos gustaba lo que había, pero tampoco nos gusta lo que puede venir después de Al Asad, así que lo que más nos beneficia es que se sigan matando”, reconoció ante la prensa un alto mando militar israelí en los primeros años de la guerra de Siria. Sus deseos se han convertido en realidad. En Egipto y Túnez, las llamadas “primaveras árabes” del año 2011 no han conllevado el cambio democrático soñado y la inestabilidad crece; en Yemen y Libia ha sido aún peor, ya que esas primaveras han abierto las puertas a guerras abiertas que han destrozado ciudades enteras y los muertos se cuentan por miles. Las agendas regionales, políticas y religiosas, son las que mandan, pero Estados Unidos y Rusia toman también parte directa, lo que otorga a los conflictos una dimensión mundial que no se veía desde el final de la Guerra Fría. (…) Mientras unos y otros se acusan de haber lanzado la primera piedra, Oriente Medio se desangra, los muros crecen y todos aquellos que pueden emigran a Europa o a Estados Unidos. (...) Oriente Medio se parte en pedazos cada vez más pequeños.

Badajozen jaioa 1958an, Francisco Grajerak Extremadurako ornitologiaren hainbat datu dakartza Pájaros y pajareros liburuan, gehienbat bere esperientzian oinarritutakoak. Txorizalea gazte-gaztetatik, dozenaka proiektutan hartu du parte eta, artxiboetan jasotako datu historikoekin batera, bere haurtzarotik hona jasotako bizipenen laburpena egiten du.

Interesgarria, batez ere, 1960-1970 hamarkadetako egoera ezagutzeko eta azken 50 urteotan ornitologiak, txorizaletasunak, hegaztien egoerak eta naturaz dugun ikuspegiak izandako bilakaera ezagutzeko. Batzuetan hoberako, besteetan ez horrenbeste.

Hegaztien inguruko liburu hobeak irakurri ditugu azkenaldian (Kingbird Highway, Para qué sirven las aves, Pajarero, Vinterfaglar...), baina Grajeraren hau ere atseginez irakurtzen da, oso ondo dokumentatuta dago eta garai bateko txorizaletasunaren eta txorizaleen (Francisco Bernis, Félix Rodríguez de la Fuente, Federico Suarez Caballero, Guy Monfort, Jesús Garzón Heydt...) inguruko lekukotasun interesgarria da.

Tira, txorizaleentzat.

Kontrazaletik: El autor, pionero pajarero extremeño, traza un retrato de la Ornitología en la década de 1970 en el centro y suroeste ibéricos, y de la influencia de Félix Rodríguez de la Fuente. Y, a través de sus recuerdos, anécdotas y anotaciones de los cuadernos de campo, relata su experiencia en aquella época y en las décadas posteriores con la observación de aves, el sueño de Doñana o las luchas en defensa de la Naturaleza. Concluye con una panorámica sobre la alarmante disminución de la abundancia de numerosas aves y la recuperación de algunas otras desde entonces hasta nuestros días.

Pájaros y pajareros (Grajera, 2020)

Hay que resaltar el mérito que tuvieron aquellos trabajos de campo desarrollados en una España subdesarrollada, mal comunicada y carente de la mayoría de los servicios básicos, unas adversidades que vencieron gracias al entusiasmo que caracteriza a las persona jóvenes. Suárez Caballero lo describe a la perfección: “En 1957, el profesor Bernis, a la sazón catedrático de Zoología en la Universidad Complutense, inicia las campañas de anillamientos en Extremadura (…). Nuestras salidas al campo se realizaban en un Dos Caballos, renqueante, sobrecargado con escaleras, mochilas, más ocupantes de los permitidos, depósitos, material de montaña, etcétera. Por el estrafalario de su aspecto era el blanco de miradas atónitas, incluidas las de la Guardia Civil que en más de una ocasión fue benevolente en sus apreciaciones obvias”.

(...)

Del daño que ocasionaba la muchachería puedo dar fe porque una de las veces que fui a ver pájaros al arroyo Bonhaval, en Almendralejo, tropecé con un zagal que estaba revisando las trampas colocadas en un cañaveral. En total había capturado siete hierberas (identificadas como gallinetas) y un pinchapeces adulto (nombre empleado por el informador para designar al rascón aunque tal vez lo confundiese con el martín pescador). Sin pudor me confesó que en la jornada anterior el resultado fue de cinco hierberas y un par de pinchapeces En sólo dos días había matado a catorce aves acuáticas en un tramo de un centenar de metros del raquítico cauce rodeado de cultivos de secano. Eso ocurrió el 15 de noviembre de 1978 y lo más triste del asunto es que los cazaba para comérselos. La miseria aún seguía coleando en la España rural.

Pájaros y pajareros. Retrato de una época. by Grajera, Francisco
My rating: 3 of 5 stars



View all my reviews

2020an irakurri dut Notas al pie de Gaza. 2009an argitaratuko liburua, 2003an idatzia, 1956ko gertakizunetan oinarritua... eta konturatzen zara berdin dela noiz idatzi zen eta noiz irakurri duzun, Gazari dagokionez, atzoko eguna eta biharkoa antzekoak direlako, (ia) itxaropenik gabeko 70 urteko zulo beltz amaigabea.

Tira, hori bazenekien lehenago ere, baina Saccok gainera grafikoki erakusten dizu, begirada eta esku fin zorrotzarekin, Footnotes in Gaza eleberri grafiko mardulean (2009 eta 2010eko eleberri grafikorik sarituenetakoa, urte hartako 100 liburu onenen zerrendetan ere sartu zen).

Joe Saccok (Malta, 1960) historia liburuen "oin-ohar izaera" duten bi gertakizun txiki eta urrun hartu zituen hizpide Notas al pie de Gaza idazteko, 1956an Gazako zerrendako Khan Yunis eta Rafah herrietan gertatu ziren sarraskiak, non ejerzito israeldarrak 400 lagun inguru erahil zituen (gehienak zibilak), Suezko krisialdia izendatu zen garaian, eta gaur egunera ekartzen ditu. Horretarako, Saccok hainbat hilabete igaro zituen 2002-2003 artean Gazan bertan, lekukotasunak bilatzen eta 1956ko gertakizunak bizi izan zituztenei elkarrizketak egiten.

Lekukotasun horietan oinarritzen da liburua, 1956an gazte ziren haien kontakizunetan, nahiz eta agiri ofizialetan jasotako datuak ere biltzen dituen.

Nola eraikitzen eta hezurmamitzen da memoria?

"Zergatik jakin nahi dituzu orain dela 50 urte gertatutakoak?" galdetzen diote gazatarrek Saccori, "konta ezazu gaur egungoa, zelako baldintzetan bizi garen, nola eraisten dituzten gure etxeak, nola tirokatzen gure gazteak, nola bonbardatzen gure hospitaleak".  Izan ere, zertarako jarri ikuspuntua dagoeneko erabat ahaztuta dauden gertakizun txiki batzuetan?

Bada, Saccok biak egiten ditu. 1956ko gertakizunak ondo dokumentatzeaz gain ("gai honetaz munduan gehien dakigunak gara" diotsa bere lagunari azkenaurreko orrian) eta garai hartako sarraskia azaleratzeaz gain, Gazako historian sakon murgiltzen da, eta baita gaur egungo gazatarren egunerokoan ere, eleberriaren orrialdeetan aurrera egin ahala libururako lekuko izan diren hainbat informanteren ikuspegia jasoz eta zapalduei ahotsa emanez, egoeraren zuztarretan barneratuz, iraganaren eta presentearen arteko harremanak aztertuz, eta memoria pertsonal zein kolektiboa gorpuzteko prozesuen inguruan gogoeta eginez.

Tonu periodistikoan. Batzuen edo besteen alde ipini barik, nolabaiteko tartea jarriz... baina Gaza erdiguneko behatokitik lekukotua, Israeldarren zelatatze-dorreen mehatxupean.

Etsi-etsi eginda eta triskatuta lagatzen zaituen liburua da hau, baina merezi duena, zalantza barik, eleberri grafikoen artean klasiko bilakatzeko bidean da eta.

Notas al pie de Gaza (Footnotes in Gaza), Joe Sacco (2009)

(liburuaren azal eta prentsa-oharretatik jasotako pasarteak)

De la mano del célebre periodista y dibujante Joe Sacco nos llega un reportaje en profundidad sobre un crimen olvidado en uno de los lugares más controvertidos del planeta: la franja de Gaza.

"Uno de los cien mejores libros de 2009" según Publishers Weekly. "Mejor Novela Gráfica 2009" según The Observer."

Rafah, una ciudad en el extremo sur de la franja de Gaza, es un lugar marginado, un paisaje lleno de edificios ruinosos y callejones sucios por los que deambulan niños hambrientos y hombres desempleados. Enterrado en los archivos de la historia del conflicto palestino se encuentra un episodio trágico: en 1956, más de cien palestinos fueron asesinados por soldados israelíes. Y parece que el suceso pasódesapercibido a nivel internacional, quedando relegado a una nota al pie en una guerra indefinible.

En un intento por llegar a la raíz de lo sucedido, Joe Sacco se sumerge en la vida cotidiana de Rafah y su ciudad vecina, Khan Younis, destapando lo sucedido hace más de cincuenta años.

......................

El 3 de noviembre de aquel año, soldados del Tsahal tomaron las calles de la ciudad de Jan Yunis y del campo de refugiados anexo, del mismo nombre. Entraron casa por casa en busca de combatientes y obligaron a los hombres a salir a la calle. Algunos supervivientes relatan cómo sus familiares varones fueron acribillados en sus propias casas, pero la mayoría terminó en el exterior, donde fueron conducidos por los uniformados al norte de la ciudad. Allí fueron alineados y fusilados en grupos por cuatro soldados apostados frente de ametralladoras pesadas.

No hubo acusación ni juicio. Todos fueron considerados combatientes. Médicos, maestros, comerciantes, agricultores… Cuatro horas después, las mujeres fueron avisadas para que recogiesen los cadáveres. Un testigo, de 14 años en la época, vivía cerca del antiguo castillo, al norte de Jan Yunis. Fue enviado por su familia a recoger agua: cuando pasó frente a la fortaleza contempló una interminable hilera de cadáveres que habían sido ejecutados contra al muro, no menos de 100. Según el recuento de Naciones Unidas, 275 palestinos murieron aquel día.

El segundo episodio ocurrió en la vecina Rafah el 12 de noviembre de 1956. En la localidad, ocupada días atrás, Israel declaró toque de queda. Según los testigos, una patrulla móvil del Tsahal anunció, por megafonía, que todos los hombres de entre 15 y 60 años debían acudir a la escuela de la UNRWA. Entre golpes y disparos, los palestinos obedecieron a la carrera, sorteando los cadáveres de aquéllos ejecutados en plena calle.

Llegados al colegio de la ONU, los supervivientes cuentan que fueron alineados contra el muro y obligados a descalzarse mientras les disparaban a los pies. En el acceso al centro, cercado con alambre de espino, soldados con bates les golpeaban al tiempo que entraban. Heridos y aterrorizados, fueron hacinados en el patio, hombre contra hombre, tan cerca que recuerdan cómo se orinaban unos encima de otros. Los israelíes buscaban milicianos. Sólo la providencial aparición de un oficial extranjero -¿la ONU?- que montó en cólera al ver la situación contuvo el balance de víctimas. Por la noche, mujeres y niños fueron a recuperar los cadáveres de los suyos. Tanto los archivos de Israel como los de la ONU hablan de 60 víctimas.

..................................

Etimologiaren alorreko bi lan garrantzitsu argitaratu ditu Euskaltzaindiak azken hilabeteotan. Batetik, Euskal Hiztegi Historiko-Etimkologikoa (EHHE-200), Lakarra, Manterola eta Segurolarena, joan zen udan argitaratua eta Amatiñok aste honetan bertan aipatua bere blogean.

Bestetik, Patxi Salaberrik eta Lus Mari Zalduak martxoan aurkeztu dute Gipuzkoako herrien izena. Lekukotasunak eta etimologia ikerlana (Euskaltzaindia, 2020). 19 euroan salgai, eta PDFan ere jaitsi daiteke, Euskaltzaindiaren webgunean.

"Gipuzkoako herrien izenak jasotzen ditu, izen horiek historian zehar aurkezten dituzten formak eta duten edo duketen etimologia azalpena, eta «duketen» diogu hau eremu labain-limurkorra delako. (...) Egileok zuhurtziaz jokatzen saiatu gara, eta izen berezien (toponimoen, antroponimoen, oikonimoen eta beste) hastapeneko adiera emateko denboran agiri aldaerek, euskal fonetika historikoak, lekuaren nolakoak eta gaurdaino izan dugun esperientziak erakutsi dizkigutenetan oinarritu gara".

Eibar izenaren etimologia: Hegi- , Ego-

Gure herriaren izenari dagokionez, zoritxarrez ez dago albiste berririk. Eibar toponimoaren forma eta aipamen historikoetaz aparte (Eibar, Eybar, Heibar, Ehibar, Heybar) ez du larregi argitzen bere etimologiaren inguruan, normalean aipatzen diren bi etimologia posible nagusiak zerrendatzeaz gain:

• Hegi + ibar
• Ego + ibar

Hirugarren aukera bat ere aipatzen dute egileek, Asturiesko Eo ibaiarekin eta Ego izen zelta indoeuroparrarekin lotzen duena.

Nire berbak baino, hemen duzue ikerlan horretan Eibarri buruz jasotzen dena

Eibar

IzenOfiz.: Eibar.

Dok.: (Top.) Eyuar (1387, Mtez., Glez. eta Mtez., 1996: 251), «Villas de Saluatierra d’Iraurgui e de Plasencia e de Sant Andres d’Eybarr» (1390, ibid., 305), Heibar, Sant Andres de Heibar (1397, Lar. eta Ta., 1993: 51, 70), «Los conçejos de Vergara y Elgueta y Elgoibar y Segura e Mondragon e Motrico […] se ençerraren o fueren a Alaba ho Vizcaya o Onnati ho Aramayona ho Urquiçu o a Marçana ho ha Heibargoyen o a Çaldibar» (1457, Le., 2007: 181), Ehibar (1493, S.Mar., 2000: 31), Heybar (1494, ibid.), Eybar (1520, 1536, Le. eta b., 2002: 335, 451), Eibar (Ortelius, 1588, mapa), Eibar (vi., Isas., 1850 [1625-26]: 29), Eybar (vi., López, 1770; DRAH, I, 1802: 274; Mad., VII, 1847: 629-630), Eibar (vi., Go., 1862: 138). (Top.) Marquina de Suso (Eibar eta Soraluze) (1335, S.Mar., 2000: 36), «en el val de Mendaro e en el val de Ego» (1335, Mtez., Glez. eta Mtez., 1991: 188), Villanueva de San Andres (1346, S.Mar., 2000: 31).

EuskalTes.: «...onelango frescurea / guztiz obalengue Heibarrec» (sic) (XVII. m., Muru., 1974: 416), «Eibarco mugapean jaiotzen dira aimbeste iturri ezic esan leique erri au guztia dala iturrizco itsaso bat» (Izt., 1847: 91), «...Vizcaiatic jachi eta Eibarco erria ezquerretara guertuan lagaric datorrena» (ibid., 112), «Zoaz Eibarrera nik emango dizudan eskutitz batekin» (Urruzuno, 1988: 228), «Gipuzkoako armak egiten / erri ospatsu Eibarren» (Erauskin, 1932a [1920]: 109), «Eibartikan irabazita /Azkoitin sartu zanean» (ibid., 154), «Eibarko liberalak jakin, norbaitek aopetik esanda, Lizarraga an gelditu zala gaixorik» (Orixe, 1985 [1929]: 66).

Ebak.: [ei.βá.re.⎧á] (adl.), [ei.βá.rèn] (in.) (Eib-027), [ei.βá.rèn] (in.) (Eib-034), [ei.βá.rèn] (in.), [ei.βá.re.⎧á] (adl.) (Eib-079), [ei.βár.tìk] (abl.) (Ant-079), [ei.βá.rèn] (in.), [ei.βá.re.⎧à] (adl.) (Are-041), [ei.βá.rén] (in.) (Azp-071) (Bil-013), [ei.βár.tìk] (abl.) (Elg-001) (Elg-011), [ei.βá.rén] (in.) (Esk-036), [éi.βa.rá] (adl.),  [éi.βa.re.à] (adl.) (Zum-054). Ormaetxeak (2006: 568) hau jaso zuen Aramaion: «Da gu Angusarren gengosen. Ba Angusarti Elgetaa, Elgetatik Eibarrea, Eibartik e Kalamua».

Etimol.: Mitxelenak (1956a: 176), euskal toponimian azaltzen diren diptongoez ari delarik, Eibar eta Aibar (Agibar ere ageri da dokumentazioan, errenteriarraren arabera) bata bestearen aldamenean ezartzen ditu, elkarren artean erlazio zuzena balego bezala, baina bistan da bukaerako -ibar hori alde batera utzita gauza bana direla, bigarrena Oibar baita euskaraz, Euskal Herrian gaindi behin baino gehiagotan aurkitzen dugun leku izena.

Irigoienek (1986: 62-63), lehenik, Eibar eta egungo toponimoa eta deitura den Egibar gauza bera diratekeela uste du, hots, (h)egi ‘mendi mazela’ eta ibar ‘harana’ osagaiak dituen toponimoa dela, baina ez du segurutzat ematen. Ondoko beste lan batean (1995: 193), ordea, Eibar-en (h)egi eta ibar daudela dio, heraberik gabe.

Gure irudiz, beste aukera bat herritik igarotzen den Ego ibai izena eta aipatu ibar ‘harana’ ditugula pentsatzea da, hau da, etorkiz ‘Ego ibaiaren ibarra’ dela (ikus Nieto, 1997: 152). Honek duen oztopoa Irigoienen proposamenak duenaren parekoa da, ez kasu batean ez bestean -g-dun aldaera lekukotu ez delako. Are handiagoa izan daiteke oztopoa gure azalpenean, Eibar, ikusi dugun eran, XIV-XV. gizaldietako testigantza batzuetan h- duela azaltzen baita, eta hegi-k hasperena baitu hastapenean, soinu hori atxiki den Euskal Herriko alderdian. Ego, berriz, izen berezi hutsa da, pareko izen arrunt baten erreferentzia eskas duena.

Puntu honetan aintzat eduki behar da Asturiasen Eo ibaia dugula. García Ariasek (2005: 186, 213) Barres toponimoan Eo-ren inguruan bizi zirenen Egovarri izena dakusa, edo, haren ustean gauza bera dena, *Egovarres, hots, ‘Eo (< Ego) ibaiko varres-ak’. Eo-rekin edo *onno ‘ur korrontea’-rekin lotua (ikus Oñati sarreran dioguna) dagokeen Valdeón ere bada (ibid., 200), baina dokumentazioko Eigon-ek, Eione-k ez dute asko laguntzen, Asturiasko ikertzailearen aburuz. H. Iglesiasen proposamena ere iruzkintzen du García Ariasek (ibid., 214): biarriztarraren arabera, Egovarri hori Nauarri-ren antzeko eraketa da, berez Egob(e)-arr, alegia, osagaitzat Ego, euskarazko -be postposizioa, etorkia adierazten duen -arr eta -i latineko kasua dituena. Honi «irismen handiko» irizten dio García Ariasek. Autore honen iritzian, beste zenbait  ikertzailerentzat Ego hori zelta da, eta indoeuropar hizkuntzak mintzatu ziren beste alderdi batzuetako ugalde izen frankorekin loturik dagoke. Erroak ‘ura’ adiera duke, eta latineko aqua-rekin erlazionatua dateke.

HerritarIz.: eibartar. [ei.βár.ta.ràk] (Eib-027).

HerritarEz.: txaputxeruak (‘lehorrekoak’), xapu herrikuak, armaginak.

Pajarero
Carlos Lozano Robledo
Tundra ediciones, 2019

Ni bezalako txoriburuontzat opari txiki bat da hau liburuau. Egunotan bizi dugun etxealdi itogarri honetan ihesbide ederra ere izan da, munduko dozenaka inguru zoragarritara eraman nauelako, txori espezie exotiko eta zirraragarrien bila, nahiz eta bidaiak gutxi iraun duen, hiruzpalau egunetan irentsi dudalako Lozanoren lana.

Carlos Lozano biologian lizentziaduna da eta natur zientzien irakaslea Madrilgo institutu batean. Bizitza xume eta aspergarri samarra dauka Madrilen dagoen bitartean, La radio del somormujon egon zenean kontatu zuen bezala, baina egun gutxi batzuetako oporrak dituenean, atea ireki eta munduaren beste muturrera doa arnasa bila, bere zaletasunak bultzatuta, orain Japoniara, bihar Alaskara, etzi Mongoliara.

Liburuak 26 bidaia kontatzen ditu (gehiago ere egin ditu). Baina ez da bidaietarako gidaliburu bat, zentzazioz betetako lana baizik. Ez dizu esango nora joan eta zer egin, ezta zer txori ikusi ere; baina Steller itsas arranoa, kiwia edo urubi laponiarra ikusteak Lozanori sortu zion zirrara berdina nabarituko du txorizaleak bere tripazorrietan.

Bidaia pertsonal baten kronika ere bada Pajarero, han-hemenkan bere gogoetekin zipriztindutako orrialdeak marrazten baitizkigu. Lasai, handinahitasun barik, antiheroi txoriburu batek konta dezakeen moduan.

Ez da edonorendako liburua, baina ni bezalako txorizaleok gozatuko dugu. Nik halaxe egin dut, behintzat.

Zain nago, ea guri ere noiz irekiko diguten atea, katalejoak hartu eta txoritara joateko!

Argazkia: Yangmook, Wikipedia.

Pajarero, C. Lozano Robledo (Tundra, 2019)

Pajarero es un viaje en primera persona. El narrador camina, rueda, vuela, navega junto a sus compañeros, junto a los guías, y acopia sensaciones. Es un canto a la vida, una oda a la Biodiversidad, un tirón para lanzarnos fuera, para atiborrarnos de topónimos y especies de trasiegos y anécdotas, de ventiscas e insectos tropicales. El recuerdo permanente de que viajar ensancha la mente, agranda el espíritu, nos hace mejores.

Crónica vital de un observador de aves, tanto en lo que se refiere a su vida cotidiana como al desarrollo de esta apsionante actividad a 19.000 kilómetros de la rutina. 26 relatos de búsqueda, pérdida, viajes por los siete continentes y deriva personal de un antihéroe pajarero.

Nafarroako Lizarraldean kokatuta, Ameskoak, Lana eta Allin haranen artean, Lokizko mendilerroak pakea eta atsedena emango dizkio mendizaleari, ingurune natural paregabeaz gain.

Izan ere, inguruko beste mendikate batzuekin alderatzen badugu (Urbasa, Aralar, Urkiola, Gorbeia...), mendizale gehienontzat askoz leku ezezagunagoa da Lokiz aldea., eta hemen ez dugu aurkituko Aizkorrin, Txindokin edo Anboton aurkituko dugun jendetzarik. Alderantziz, baliteke 3-4 orduko mendi-bueltan, inor ez ikustea. Bakarrik egotearen sentsazioa eta pakea damaizkigu Lokizek.

Urbasa mendilerroaren hegoaldean dago Lokiz. Ameskoa haranak banatzen ditu bata eta bestea, eta Urederrako naturgunetik ber-bertan dago. Mendilerroak 22 kilometroko luzera dauka, eta 140 km2-ko hedadura. Hainbat igoera eta ibilbide daude inguruko haran eta auzuneetatik (Ameskoatik, Galdiotik, Gastiain aldetik...). Guk geuk Zudaire albotik ekin genion, Basaurako sakan edo ainubetik gora (aurreko post batean aipatu genuen Basaurako naturgunea, odolkiz betea), autoa Lizarra-Zudaire lotzen dituen errepide alboan lagata.

2020ko gure lehenengo mendia izan da, orain dela 6 urte hasirako 100 mendien lehiaketako 86. gailurra. Azkenengo txanpan sartu gara, hartara. Tipili-tapala, baina gustura gabiltza. Osasuna lagun, ea aurten burutzen dugun 100 mendien erronka!

Igoeraren hasieran pago asko dago, eta ezpela edonon (ezpelak ibilbide guztian zehar ikusiko ditugu, ugari, egia esateko). Ibilbidearen lehenengo zati hau oso ederra da, leku batzuetan ia majikoa, odolkiak zuhaitz eta zuhaizka guztiak estaltzen dituelako, pelikuletako arbola mitologiko horien antzera. Nafarroako sakanik eta naturgunerik berezienetakoa da Basaura, eta ia ez dago zuhaitzik eta zuhaizkarik goroldio-jantzirik ez duenik.

Pixkaka-pixkaka, bideak gorantz egiten du, gero eta malda pikarragoarekin. Pare bat legartza ere baditu igoerak (gogor samarrak, astunak, pikoak), garaieran gora eginez. Lekurik harritsuenetan, zuhaitz gehienentzat nahikoa sustraturik ez dagoen malkarretan, arteak nagusitzen dira, ingurune idorragoetara askoz hobeto moldatutako espezieak direlako.

Mendilerroko tontorrik garaiena Okomendia da (1.258 m), mendilerroaren mendebaldean, Gastiain gainean. Mendilerroaren ekialde honetan, ostera, San Kosme (edo Lokiz, 1.121 m) da goiko ordokian nabarmentzen den gailur bakarretakoa. Gu ere harantz goaz, baina zuzenean San Kosmera igo beharrean, bazterretik egin dugu, eskuma aldetik biribilean eginez, Lisa eta Ibirin (1.082 m) alderantz. Pagadi zabal batean barrena hurreratu gara, eta batera-batera, zuhaitzak desagertu eta Allin harana zabaldu zaigu begien parean. Ikuspegi zoragarria da; Montejurra eta Lizarraldeko gari-soroak ikusgarri daude neguko egun eder honetan.

Hamarretakoa hartuta, mendilerroaren hegitik, ekialderantz jarraitu dugu. Ikuspegia paregabea da ibilbide guztian zehar.

San Kosme edo Lokiz tontorreraino goaz, non izen bereko ermita txiki bat dagoen, eta otordua jateko mahaitxo batzuk. Esan bezala, inguru honetako tontor nabarmen bakarra da San Kosme, baina pagoek estaltzen dute ia zeharo, eta bertako tontorretik ez dago bistarik.

San Kosme atzean laga, eta beherantz egin dugu, bueltan-bueltan, berriz ere igotzeko hartu dugun ibilbideraino, eta handik behera aparkalekuraino.

Lokiz inguruko bideak zabalak dira, eta erosoak, baina adi ibili, ez dagoelako inolako seinalizaziorik eta erraza delako galtzea. Bidezidor asko dago, guztiak antzekoak dira, eta ez dago erreferentzia-puntu esanguratsurik. GPSa, Mendiak APPa edo zure gustuko beste edozein gailu eta aplikazioa eramatea komenigarria izan daiteke.

Euskal Herriko harrapari gautar txikiena da mozoloa (Athene noctua). Garai batean oso ugaria, gaur egun atzerakada handia izan du eskualde gehienetan. Hala ere, oraindik ere nahiko arrunta da Araba eta Nafarroa erdi-hegoaldean, batez ere nekazal eremuetan.

Marroixka, orban zuri txikiz zipriztindua, bere begi horiek eta bekain zuriek begirada berezia ematen diote. Txikiak dira, oso, beste hontz eta mozolo gehienekin alderatuta; 20-25 cm besterik ez dituzte. Zure eskuan sartzeko modukoak, ia-ia.

Intsektu handiak (matxinsaltoak, kakalardoak...) eta ornodun txikiak (sugandilak, igelak, karraskariak...) jaten ditu. Baita txori txikiak ere. Eta 2-3 cm inguruko egagropila grisak botatzen dituzte.

Eurasia osoan bizi da, Portugaldik Korearaino, lurralde hotzenetan izan ezik. Esan bezala, laborantza-guneak maite ditu gehienbat, edo antzeko ingurune zabalak. Mendi eta basoak, ostera, ez zaizkio gustatzen. Habia jartzeko, harpilak edo zuhaitzetako zuloak erabil ditzake eta, askotan, gizakiak eraiki eta utzitako etxeola, txabola eta antzeko egiturak. Habia-kutxetara ere erraz ohitzen da, baita gizakiaren presentziara ere.

Gizakiari lotutako inguruneetan, hortaz, nahiko erraz ikus daiteke eta egunaz ere aktibo samarrak direnez (hontz gehienak ez bezala), seguru asko mozolo arruntak dira errazen ikus daitezkeen estrigidoak (harrapari gautarren multzoa).

Argazki eta bideoetan harrapatutako bikote hau Nafarroan ikusi genuen, Faltzes aldean.

Gogoan dut goroldio hitza lehenengoz entzun nuenerako koskortuta nengoela. Euskarazko hedabiderik ez zegoen sasoi hartan eskola zen euskara estandarrarekin geneukan harreman bakarretakoa eta testu liburuetan agertzen ez zena etxeko euskaraz bakarrik jasotzen genuen.

Eta gure etxean odolkixa zeritzon inguru hezeetan bizi den landare berde eta iletsu honi. Egosita jaten ziren txerriki beltzak odolosteak zirelako, jakina.

Odolkia, bai.

Nagusitzean ikasi dut goroldio eta odolki hitz berbera direla, bata bestearen alaba (edo loiba), eta tartean badirela beste hamaika aldaera eta berba: kooldio, gooldi, goandio, ooldiyo, orolgi, odolio, oldi, odoldui,... eta batek daki zenbat aldaira gehiago.

Forma dialektal ugari izan arren, esango nuke 3 talde handitan bana daitezkeela aldaerok.

1. Goroldio. Jatorrizko forma, bere osotasunean Nafarroa Garaiko zenbait eskualdetan erabiltzen dute, nahiz eta ez beti. Malerrekan, Leitzaldean..., nafarreraren mugaraino (Hondarribia eta Oiartzun, esate baterako).
2. Euskal Herriko erdiguneko gainontzeko eskualdeetan (Gipuzkoa ekialdean, Lapurdin eta Nafarroa Garaiko zenbait alderditan), hasierako kontsonanteari eusten diote, nahiz eta zenbait aldaketa gertatzen diren: gooldio, goldi, kooldio, goandio...
3. Bukatzeko, Euskal Herriko bazter hizkeretan (zubereraz eta bizkaieraz bereziki, baina baita Gipuzkoa erdi-mendebaldean edo Nafarroa hegoaldekoetan ere), urrats bat gehiago egin dute aldaerek, hasierako kontsonantea galduz, eta hitzaren jatorrizko forma izugarri aldatuz. Gipuzkoan eta Zuberoan, esate baterako, oroldi, ooldi(o), odoldi(o),... nagusitzen dira. Nafarroako Burundan, Erron eta Aezkoa aldean, aldiz, odoldui, odolio eta orolio. Bizkaieraz, ostera, hitzaren amaiera nahiko "desitxuratuta" ikusiko dugu, kontsonante-txandakatze ugarirekin, horrelako formak nagusituz (Arratian, Durangaldean, Lea-Artibain zein Deba Ibarrean): odolki, odolgi, orolki, orolgi,...

Saltsa polita euskalkizaleontzat; ederra da ikustea zelan sortu daitezkeen hainbeste aldaera ezberdin jatorri beretik, ia eskualde bakoitzean bana.

Eta zergatik gogoratu naizen odolkiekin? Ba, orain gutxi Basaurako naturgunean egon garelako, odolkiz, ooldioz edo goandioz magikoki jantzitako inguruan.

Basaurako Naturgunea

Duela pare bat asteburu Basaurako naturgunean egon ginen, Ameskoan, Lokiz mendatearen magalean. Leku magikoa, añube humela, non zuhaitzak odolkiz apainduta hazten diren sustrai, enbor, adar eta adats.

Ia ez dago zuhaitzik eta zuhaizkarik goroldio-jantzirik ez duenik. Hain da horrela eze, badirudiela ipuin baten barruan zaudela eta zuhaitzak hizketan hasi behar zaizkizula.

Nafarroako sakanik eta naturgunerik berezienetakoa da, pare bat kilometrora duen Urederra ezagunagoak itzal egiten dion arren. Ehunka urteko arteak ere badaude inguruan eta Basaurako leize luuuuze eta ikusgarria ere aipagarria da.

Odolkiz apaindutako toki txiki berezi bat, Nafarroa idorrean.

Azken urteotako ohiturari jarraituz (2014, 2015, 2016, 2017 eta 2018), hementxe laburbiltzen dut azkenengo 12 hilabeteotan behatutako (eta eBird aplikazioari esker zenbatutako) hegaztien zerrenda. Inoiz baino txori eta espezie gehiago behatu (edo apuntatu) ditut, 243 espezietako ia 39.968 txori. Batez ere kanpora egindako irteerei esker (Doñanakoa aipatu nuen blog honetan, Eskoziako Orkney uharteetan ere izan ginen, Deltebrera ere egin nuen sartu-irtena udako oporretan...).

Horri esker, sekula ikusi gabe nituen 10 espezie ere ikusi ditut 2019an: ibis sakratua (Threskiornis aethiopicus) Santoñan, antxeta mokozorrotza (Chroicocephalus genei) Cadizeko Bonanzako gatzagan, ibis ermitaua (Geronticus eremita) Cadizeko Barca de Vejerren, zertzeta marmolairea (Marmaronetta angustirostris), mendebaldeko sasi-txori zurizta (Iduna opaca) eta kopetazuri gandorduna (Fulica cristata) Doñanan, pottorro hegalzuria (Cepphus grylle), zingira-hontza (Asio flammeus) eta txoka mokohoria (Linaria flavirostris) Orkney uharteetan, elur-berdantza (Plectrophenax nivalis) Oiz mendian, etxe alboan.

Pottorro hegalzuria (Cepphus grylle), Orkney uharteetan (Eskozia)

Aldiz, Euskal Herrian beste urte batzuetan baino gutxiago ibili naiz, batez ere abuztutik Gabonetara. Hori dela eta, nahiko arruntak diren eta ia urtero ikusten ditudan zenbait espezie falta izan zaizkit, besteak beste, belatz handia, brantak, malkar-sorbeltza, okil beltza edo negu-txonta, zenbait adibide ipintzearren.

Hala ere, etxean ere protagonista izan dira txoriak, nola ez, eta blog honetan ere eman dugu horren berri. Esate baterako, beroak jotako frutabatzailea aurkitu genuen udan, uhalde enarak Eibarren hasi direla kumatzen jakin genuen, txantxagorri, txio eta kaskabeltzak gure leihora etortzen hasi dira, hiru txori mendigoizale ikusi eta erretratatzeko aukera izan genuen Urkiolan, eta erroldak eta atlasak egiten jarraitu dugu.

Frutabatzailea (gailupa, Pyrrhula pyrrhula), Eibarko Santa Kurutzen.

......................................................................

2019an zehar ikusitako hegaztien laburpena #eBird

Hauxe, beraz, 2019an ikusitako espezieen zerrenda eta kopuruak, zuzenean eBird aplikazioak ematen didan laburpena moztitsatsita.

• Behatutako espezieak: 243
• Zenbatutako hegaztiak: 39.968
• Gordetako behaketa-zerrendak: 207
• Espezierik ugarienak:
  • Maiztasunean (espezierik arruntenak): hormatxoria, zozoa, enara, txantxangorria, belabeltza, buztanzuria, kardantxiloa, basahatea, pitxartxar burubeltza, txepetxa, buztangorria eta txonta.
    
  • Kopurutan (ale gehien zenbatu ditudanak): kopetazuriak, arabazozoak, flamenkoak, kaio hankahoriak, zertzetak, beltzaranak, fulmar kaioak, basahateak eta antxeta mokogorriak.
• Euskal Herrian: 160 espezie:
• Gipuzkoan 121;
• Bizkaian 104;
• Nafarroan 96;
• Iparraldean (*Akitaniako datuak) 77;
• Araban 72.

Pottorro mokolodia (Alca torda)

Kurlinta bekainduna (Numenius phaeopus)

Eta hona hemen 2019an behatutako eta zenbatutako espezie guztien zerrenda eta kopuruak.

Uroilo urdina (Porphyrio porphyrio)

Koartza zuria (Ardea alba)

Miru beltza (Milvus migrans)

Mendi-tuntuna (Prunella collaris)

Txantxangorria (Erithacus rubecula)

Koartzatxo txikia (Egretta garzetta)

Txilinporta txikia (Tachybaptus ruficollis)

Amiltxori arrunta (Nyticorax nycticorax)

Lanpernamuxua (Fratercula arctica)

Lanpernamuxua (Fratercula arctica)

Fulmar kaioa (Fulmarus glacialis)

Hasteko, muskuiluak, muxilak eta mutxiloiak

Molusko bibalbioak dira muskuiluak (Mytilus edulis). Mejillón gaztelaniaz; moule frantsesez. Eta euskaraz? Tarteka-marteka berpizten den eztabaida da mutxiloi edo mojojoien hau, non eta nola izendatzen dugun molusko gozo hau. Tira, hemen zenbait datu eztabaidan jarraitzeko (karrakela eta magurioekin egin antzera).

Hasteko, ohar bixkor bat: itsasoko espezien euskal izen zaharrak galdetzeko, arrantzale herrietara jo behar dugu. Ez du balio barrualdean galdetzeak. Kostaldeko hiztunek kaioak, karramarroak, lanpernak eta ubarroiak dituzten bitartean, barrualdekoek gabiotak, kangrejoak, perzebeak eta kormoranak dituzte maiz, herririk herri egin ditugun galdeketetan sarri-sarri jaso izan dugun bezala. Berdina gertatzen da mejilloien eta mulen kasuan ere; begiratu beheko mapa, Hizkeren Atlasetik jasotakoa, eta ikusiko duzue barrualdean mejillon (mejillon, mejilloi, mejilloe) eta mula nagusitzen direla nabarmen.

Hartara, kostaldeko herri nagusietara jo beharko dugu euskarazko forma zaharren bila (Getxo, Bermeo, Ondarroa, Getaria, Orio, Donostia, Hondarribia, Ziburu...), non hainbat aldaera azalduko zaizkigun, 2 multzo zabaletan batu daitezkeenak.

• Bizkaiko kostaldean, sartaldetik sortaldera, forma hauek aurkituko ditugu: muxil, muxila, muxilo, muxillo, muxille, muxulo, mutxiloi... Halaxe jaso da Bizkaiko kostaldeko eskualde guztietan, Uribe Kostan, Busturialdean zein Lea-Artibain. Seguru asko, latin arrunteko *muscellio-tik edo eratorritakoak izan daitezke.
• Gipuzkoan eta Lapurdin, ostera, muskuilu eta bere aldaerak erabiltzen dira, besteak beste, muskulo, muskulio, muskillo, mosklo, muzkullu,... Beharbada, latinezko muscŭlus hitzetik (edo horren aldaeraren batetik) eratorria. Euskara baturako ere horixe izan da mejillón/moule moluskua izendatzeko estandarizatutako hitza: muskuilu.

Jatorriz latinetik eratorritakoak izan daitezke, hortaz, muxila zein muskuilu, baina euskarak aspaldi bere eginak eta euskarazko hiztegi eta bildumetan ehunka lekukotasun utzi dituztenak.

Euskal kostaldeko panorama orokor horretan, Lekeitio aldea da gaur egun salbuespen nabarmenena, mojojoi hitzak (mojojoi, mojojo zein mokoko) leku zabala hartu duelako, gutxienez azken bizpahiru belaunaldietan. Hala ere, azpimarratu behar da, R. M. Azkue hizkuntzalari lekeitiarrarentzat (1864-1951) mojojón gaztelaniazko hitza dela, eta ez euskarazkoa. Bere hiztegi ezagunean muskulu, muskillo, muxila eta mutxiloi dauzka jasota, gaztelaniazko "mojojón" ordainarekin.

Eta Lekeitioko ohar horrek bigarren puntura garamatza, mojojoi hitzaren hedadura eta jatorrira, alegia.

Mojojoi hitzaren jatorria eta hedadura

Hasteko, esan dezagun mojojoi hitzak euskaraz ez daukala lekukotasunik Bizkaitik kanpo. Are gehiago, Bizkai mendebaldeko berba ematen du, ia erabat. Eibarren eta Deba Ibar osoan, esate baterako, bizkaieraren sortalde honetan, ez dago mojojoi hitzaren inongo lekukotasunik, ez hiztegietan, ez ahoz jasotako lekukotasunetan; Arratian eta Artibain ere oso erabilera murritza izan du, eta Durangaldean ere ez erabatekoa.

Lehen begiratuan, ematen du mojojón jatorriz Cantabria-Bilbo inguruko aldaera erromantze bat dela, seguru asko latinezko muscellio-tik eratorria (Corominasen arabera) eta mocejón forma arautuarekin lotua. Azken horrentzat honako etimologia proposatzen du RAEk: Del lat. *muscellio, -ōnis, de muscellus, dim. de muscŭlus.

Hedadura zabala izan du Santander aldean eta Bizkaia sartaldean (Araba barne) eta lehenengo lekukotasunak aspaldikoak dira (moçojon, 1508an, adibidez; ikus, "Léxico vizcaíno, siglos XIV-XVI", Isasi et al. 2005).

...porque a cabsa de sacar ostrias ni moçojones en la puente (Plentzia, 1508).

Besteak beste, mojijón aurkituko dugu Bilbo aldean, baita gaur egun ere (Santurtzin, Portugaleten,...), mocejón Cantabrian eta Bizkaian bertan, moxigón Asturiesen, mozojón inguru guzti horretan..., gutxienez XVI. gizalditik. Forma guztiak jatorri bereko aldaerak lirateke Corominasen arabera eta RAEk mocejón dakar jatorrizko forma estandar gisa. Lexicon del bilbaino neto liburuak ere (Arriaga, 1896) mojojón eta mocejón jasotzen ditu, biak ere jatorri bereko hitzak direla aipatuz.

Hedadura geografikoa eta forma begiratuta, hortaz, erromantzea da (edo dira) mocejón, mozojón, mojojón eta mojijón horiek, Bizkaia-(Araba-)Cantabria aldeko aldaera zaharrak. Seguru asko, hainbat mendez, Kantaurialde honetako gaztelaniazko forma nagusi eta bakarra izango ziren, mejillón portugesetik jasotako mailegua baita.

Goian aipatutako etimologiak egia balira, latinezko hitz batek edo hitz multzo batek (muscŭlus; muscellus; *muscellio, -ōnis), hiru bide jarraitu zituen Euskal Herrian (ziurrenik, garai ezberdinetan):

• Mocejón/mojojón... eman zuen erromantzez Cantabrian eta Bilbo aldean.
• Muxila/mutxiloi... euskaraz Bizkaian.
• Muskuilu/muskulo... euskaraz Gipuzkoan eta Lapurdin.

Baina tira, etimologiak beti dira arriskutsu, are gehiago ni bezalako ezjakinen esku lagatzen badira.

Gaztelaniazko mojojónetik euskarazko mojojoira.

Hortaz, erromantzez sortu eta erabili izan zen jatorriz mojojón. Ados. Eta noiz igaro ote zen euskarara? Ez da erraza galdera horri erantzutea, baina esango nuke ez dela aspaldi izan (ez bada antzinako Bilboko euskarara). Izan ere, euskarazko hiztegietan ez da jaso, ez zaharretan, ez berrietan (bizkaierazko Labayru hiztegi modernoa da salbuespena). Aintzat hartu beharrekoa da, oraindik ere muxille erabiltzen dela Uribe Kostan, baita Bilbo aldameneko Getxon ere.

Erabilera aldetik ere, ez dirudi euskarazko tradizioan erabili izan den hitza denik, ez baitago inolako lekukotasunik, ez Orotariko hiztegian, ez XX. mendeko corpus estatistikoan, ez Ahotsak.eus webgunean ere. Herri hizkeren atlasaren arabera, ostera, hedadura zabal samarra dauka Bizkaian, Bilbo-Uribe inguruan ez ezik, baita Busturialdean eta Lea-Artibain ere.

Hortaz, ezin da zahar-zaharra izan euskaldunon erabilera (ez daukagulako inolako erreferentzia historikorik), baina ezta berri-berria ere (hedadura zabal samarra lortu duelako). Esango nuke, XX. mendean zehar, eta gehienbat mende erditik aurrera, indartu izan dela bere erabilera, garai batean Bilbo inguruko berba zaharra zena beste zenbait eskualdetara hedatuz, beraneante bilbotarren (eta gaztelaniaren) kolonializazio prozesuarekin batera.

Horra, ba, nire bi xemeikoa, eztabaidan jarraitzeko. ;)

Herri hizkeren atlasa.