Eibartik

Herrira heldu eta lehenengo momentuan konturatuko zara leku berezi eta ederra dela Tinto ibaiaren arroa eta izen bereko herria, Minas de ríotinto. Lurzoruaren ezaugarri geologiko bakanek bihurtzen dute Río Tinto eskualdea hain berezi eta, horrekin batera, 5000 urteko giza ustiaketak ere lagundu du ingurua eraldatzen eta moldatzen, irudi harrigarriak sortuz. Neurri batean, zabortegi handi bat ere bada Río Tintoko meatzeen eta herriaren inguruan mendez mende pilatu den mineral-hondar, meatze-hobi eta garai bateko azpiegitura industrialen pilaketa erraldoi, basati eta desordenatua, baina hala ere edertasuna (edo/eta bakantasuna) ezbairik gabeak dira.

Tinto ibaia, el río Tinto.

Orain dela 100 urteko makinek tiratutako tren turistiko bat hartu daiteke Tinto ibaiaren arroa bisitatzeko. Udan ur gutxi dago, baina hala eta guztiz ere, erreka gorri xelebre honek marrazten dituen irudiak berezi-bereziak dira beti.

Kontuz ibili oinetakoak eta arropa errekan sartzearekin. Ez dute kolorea berreskuratuko.

XIX. mende amaieran eta XX. hasieran izan zuen garairik oparoena bailara honek, meategiak enpresa ingelesen esku geratu zirenean eta baldintza negargarrietan bizi ziren 20.000 behargin bildu zituenean. Harrezkero, Europako meategirik handienetakoa izan da 150 urtez, eta bada oraindik ere.

Eskualde honetako mineralen ustiaketa askoz lehenago hasi zen, ordea, bertan bizi izan diren herri guztiek atera izan dituztelako lehengaiak lur hauetatik, izan iberiar, feniziar, erromatar zein musulman.

Meategiak bizi-bizi daude oraindik (90. hamarkadan izandako krisialdia gainditu ostean). Besteak beste kobrea ateratzen da Río Tintoko meategietatik, eta kobrea gai apreziatua da teknologiaren garai hauetan. Historia ez ezik, etorkizuna ere ba ei dute oraingoz meatze hauek.

Mina de Cerro Colorado, une  honetan ustiatzen diren guneetatik handiena. Argazkia: Gabri Solera, Flickr, CC-BY-SA.

Mina de Corta Atalaya. Argazkian ez dirudien arren, zulo erraldoia da, Europako handiena (eta munduko handienetakoa): 1200 m x 900 m luze-zabal eta 400 metroko sakonera.

Bisitaldia oso ondo antolatuta dago, ia egun osoko egitarauarekin: Museo txiki baina argigarria daukate herri erdian, Casa 21 etxebizitza britainiarra ere bisitatzen da sarrera berarekin, eta 2 meatze ikusteko aukera ere badago, lur azalekoa bata (Corta Atalaya) eta lurrazpikoa bestea (Peña de Hierro). Amaitzeko, postrea: Tinto ibaiaren arroan ordu t'erdiko tren-bidaia egiteko aukera dago. Orain dela 100 urteko tren batean, garai bateko trenbidearen ibilbidea jarraituz (minerala kostara zeramana eta kostaldeko jan-edanak meategietara igotzen zituena).

Denboran atzera egiten du bidaiariak, esatariaren berbekin txundituta eta Tinto ibaiaren koloreekin erdi-zorabiatuta. Azken batean Tinto ibaia bera baita, el río Tinto, bisitariak sekula ahaztuko ez duena; bere uren kolore-mosaiko aluzinante eta nahastezinak izango dira gure begi-ninietan betirako iltzatuta geratuko direnak. Hori garbi daukagu.

Minas de ríotinto herrian dago museoa.

Casa 21 etxe-museoa. Meategien ugazaba eta teknikari britainiarrek XX mende hasieran eraikitako auzo kolonialean bisitatu daiteke etxea hau. 1950. hamarkadan zegoen bezala dago. 10 minutuan ikus daiteke.

Peña de Hierro meatzea.

Tintoko trena. Trena hartu eta arro osoa bisitatzeko aukera dago (23 km inguru).

Meategien inguruan trenbide-sare txiki bat eraiki zuten britainiarrek XIX. mende amaieran. Irudi fantasmak sortzen dituzte gaur egun edozein ertzetan geratu diren tren, etxola, mea-hobi eta gainontzeko hondarrek.

Minerala jaso, pilatu eta lantzeko garai bateko azpiegiturak.

Tinto ibaiak 100 km-ko luzera du eta Huelvako itsasadarrean itsasoratzen da, Odiel
ibaiarekin bat egin ostean. Izena bere kolore gorri bereizgarritik datorkio, zelan ez ba; ardo beltzarena, alegia. Ibaiaren arroan dauden metal astun sulfuroen meteorizazioak sortzen dute kolore gorri ilun hori. Prozedura hori bakterio azidofilek (Acidithiobacillus ferrooxidans, Leptospirillum ferrooxidans...) egiten dute, muturreko habitatetara egokitu diren mikroorganismoak, mineraletatik elikatzen direnak.

Horren ondorioz, Tinto ibaiaren pHa oso-oso azidoa da (1,7 eta 2,5 artekoa) eta metal astun ugari daude, halaber, bere uretan: kobrea, kadmioa, manganesoa, burdina... Hala ere, eta habitataren ezaugarriak hain muturrekoak izan arren, milioika urteko adaptazio eta eboluzioaren ondorioz, ur super-azido hauetan bizi daitezkeen hainbat organismo aurki daitezke Tinton, prokariotoak zein eukariotoak: dela bakterioak, algak zein onddoak, horietako asko endemikoak, mundu osoan hemen besterik bizi ez direnak.

Ezaugarri fisiko-kimiko eta organiko horiek bihurtzen dute horren bakar, bakan eta eder Tinto ibaia, munduan parekorik ez duena. Nonbait parekorik izatekotan, Marteko lurrazpian aurkituko omen ditu gizakiak antzeko bakterio eta bizidunen aztarnak.

Tinto ibaiak edozein osin eta ur-bazterretan sortzen ditu irudi magnetikoak.

pH super-azidoa izan arren, ura ikutu ikutu daiteke, baina gero ondo garbitu behar. Basahuntzak eta basurdeak uretan sartzen omen dira freskatzeko eta desparazitatzeko.

Gorria more eta beltz bilakatzen da txoko eta errebuelta batzuetan.

Rio Tintoko meategiak eta urlasterra.

Corta Atalaya. Une honetan ez da mineralerik ateratzen gune honetatik, baina eremua handitzeko eta Cerro Coloradorekin lotzeko egitasmoa dago.

Urte gora-beheratsu eta itogarria izan dugu. Orain etxealdia, orain irteteko aukera, orain udalerritik irten ezina... Hainbat fase igaro ditugu azken urte t'erdian, baina mugikortasuna murriztuta izan dugu denborarik gehienean.

Denbora nolabait bete beharra izan dugu eta, gehiago edo gutxiago, gehienok ipini diogu erronka modukoren bat gure buruari: telesailak ikustea, musika gehiago entzutea edo irakurtzea (ez nire kasuan), txori-kantuen hariak idaztea Twitterren, itxialdi perimetralak aprobetxatu eta gure herriko bazterrak hobeto ezagutzea...

San Salbadorreko ermita (Eibar), Kiñarraballean.

Nire kasuan, beste erronka txiki bat ere ipini nion nire buruari, Josu Azpillaga lankidearen ideia kopiatuz: Eibarko mendi guztiak (edo hobeto, Eibarko mendiak mendilerroko mendi guztien tontorrak) zapalduta izatea urtebeteko epean. Eta horretan jardun dugu iazko maiatzetik aurtengo ekainera, gehienbat Eibartik irten ezinda egon garen aldi horietan, gure inguruko haran eta mendiak arakatzen. Horixe baitzen helburu nagusia gailurrak igotzea baino: oraindik ezagutzen ez genituen paraje, erreka, iturburu, haran eta ermitak aurkitzea. Azken batean, inguruan daukaguna hobeto ezagutzea eta naturaz gozatuz burua freskatzea, betiere gure Isats txikiaren laguntzarekin.

Ilunabarra Kalamuan (Maaxa, 771 m).

Arrajolatik Sosolarako harbide zaharra, delizia bat.

Eibarko mendien mendilerroa

Mendiak aplikazioa erabili dut jarraipena egiteko (CodeSyntaxen garatu dugun tresna). Hantxe agertzen dira Eibarko mendiak izeneko mendilerroa eta mendilerro horren barruan dauden 34 mendiak.

Mendilerro txikia da, ganora mugatukoa, Eibarko hau. Gutxi gorabehera, Oiz, Arno, Izarraitz eta Irukurutzeta mendilerroen artean geratzen diren mendiek osatzen dute, hainbat herriren artean sakabanatuta eta ez benetako mendikate zuzen bat osatzen. Esan bezala, 34 mendi dira, horietatik gehienak tontor txikiak, garrantzi gutxikoak eta 500-700 metro ingurukoak. Urko da garaiena 795 metrorekin eta beste 11 tontor ere agertzen dira Mendi Federazioaren katalogoan eta puntuagarri dira 100 mendien lehiaketan.

Gure etxetik hasita 7 km-ko erradioan sartzen dira 34 mendi horiek. Erronka borobiltzeko, inguruko beste mendilerro batzuetako (Arno eta Irukurutzeta) mendi banaka batzuk ere igotzea erabaki genuen, betiere 7 km-ko erradio horren barruan bazeuden. Azkenean, 38 gailur izan dira igo ditugunak.

Goimendiko plaza, gure paraje hauetako ederrenetakoa (Elgeta - Bergara - Eibar artean), Azurtzamendi magalean.

Amezti eta Mutegi ingurua, Elorretaburun (Ermua eta Eibar artean), Urko magalean. Eibarko mendi gehienak ikus daitezke bertatik.

Saratsu baserria, arbasoen jaiotetxea (Markina Etxebarri). Ibilbide ederra egin genuen, Markina-Etxebarritik igo Kalamuara, Elgoibarko Iruitturrira jaitsi, eta Saratsun barrena berriz Etxebarrira.

Igo ditugun 38 mendi horien artean badira etxetik irtenda igotakoak eta badira kotxez hurreratuta egindakoak; batzuk Eibarren bertan daude, baina gehienak inguruko herrietan (Elgeta, Elgoibar, Markina, Ermua, Mallabia...); badira lehenengoz igo ditugunak, badira lehendik igota genituenak edota azken urtean 3-4 aldiz igotakoak.

Esan bezala, Mendiak APPak laguntzen dit mendiak ezagutzen eta igoerak apuntatzen. Oso aplikazioa erabilgarria da guretzat, bai Euskal Herriko mendien info praktikoa jasotzeko, zein norbere igoerak markatu eta estatistika historikoak gordetzeko. Ez baduzu ezagutzen, hementxe Android, Apple eta Mendiak.eus webgunea.

Eibarko mendiak eta guk egindako igoerak, Mendiak APPean.

Amaitzeko, hementxe igotako mendien zerrenda (*asterisko batekin Eibarko mendilerrokoak ez direnak, baina 7 km-ko erradio horren barruan sartzen direnak):

• Aingeru guarda (Bergara, 585 m)
• Aizketa (Eibar, 700 m)
• Akondia (Eibar, 749 m)
• Arantzamendi (Etxebarria, 522 m)
• Ariznabar (Mallabia, 594 m)
• Armendigana (Elgeta, 602 m)
• Arrate (Eibar, 536 m)
• Artaluze (Ermua, 514 m)
• Artarrai (Ermua, 406 m)
• Asentsiomendi (Elgeta, 583 m)
• Asurtzamendi (Elgeta, 659 m)
• Azkonabieta (Elgeta, 728 m)
• Baldaburu (Markina-Xemein, 469 m)
• Egoarbitza (Elgeta, 733 m)
• Erdella (Elorrio, 682 m)
• Galdaramuño (Elgeta, 664 m)
• Garagoiti (Eibar, 702 m)
• Garbe (Bergara, 513 m)
• Gaztelumendi (Elgeta, 718 m)
• Goikomendi (Elgeta, 652 m)
• Illordo (Eibar, 541 m)
• Intxorta (Elgeta, 743 m)
• Intxortatxiki (Elgeta 715 m)
• Kalamua / Maaxamendi (Elgoibar, 771 m)
• Krabeliñaitz (Bergara, 607 m)
• Lindari (Eibar, 443 m)
• Mendibil (Markina-Xemein, 613 m)
• Morkaiko (Elgoibar, 533 m)
• Moru (Elgoibar, 458 m)
• Mundio (Eibar, 723 m)
• Santamariñazar (Zaldibar, 676 m)
• Topinburu (Eibar, 596 m)
• Tranku (Elgeta, 642 m)
• Urko (Eibar, 795 m)

• *Akelarre (Irukurutzeta mendilerroa, Soraluze, 763 m)
• *Atxolin (Irukurutzeta mendilerroa, Elgoibar, 841 m)
• *Karakate (Irukurutzeta mendilerroa, Soraluze, 756 m)
• *Ziardamendi (Arno mendilerroa, Elgoibar, 468 m)

Intxorta (Elgeta, 743 m).

Santa Kurutz (Eibar). Ez gara aspertzen leku honekin.

Arrate (Eibar).

Pagadia Irukurutzetarako bidean, Karakate inguruan.

Arribiribilletako zutarria, Karakaten dagoen Dolmenen ibilbideko aztarnarik ikusgarriena.

Harbidea Upartiño inguruan. Gorosta auzoko andabide nagusia izan da gizaldiz gizaldi (Eibar).

Pagolan (Eibar), lagun artean. Erronka honek ez luke zentzurik izango eurak barik.

Pagadia Kalamuatik Elgoibarrerako bidean, Urkiola gainean (Elgoibar).

Gure Iats, azken urteko ibilaldi guztietako gidari (Akondia, 749 m).

Idotorbe auzoan, Elgoibarren. Atzean Izarraitz.

Kalamuara igotzen, Markinako alderditik, Mundio (723 m) inguruan.

Drogeten itturrixa, Ermuan (Berano auzorako bidean). Horixe da Ermuko herri-aldizkariaren izena, Drogetenitturri.

Santa Kurutz behelainopean (Mandiola auzoa, Eibar).

Aizketa (700 m).

Anboto, Alluitz, Untxillatx, Mugarra... Santamariñazarretik (Zaldibar, 676 m)

Erdellako tontor txikia (682 m), Aixolako urtegi gainean, Elgeta eta Elorrio artean.

Garbe (513 m), Sagarrerreka gainean dagoen tontor ezkutua.

Baldaburu edo Baldako txuntxurra (Iturreta auzoa, 469 m). Markina-Xemein eta Etxebarri inguruko bista ederrak daude bertatik.

Goikomendiko txirrindula (Elgeta, 652 m).

Artarrai (406 m), Ermuko lurretan dagoen mendi-tontor bakanetakoa.

Klik egin handiago ikusteko edo Mendiak.eus webgunean Eibarko mendi guztiak ikusteko.

Kodesko mendilerroak Araba eta Nafarroa batzen ditu, Kanpetzu, Torralba del Río eta Aguilar udalerrien artean. Mendikate txiki samarra da eta hiru dira bertan aurkituko ditugun mendi ezagunenak: Joar (1.417 m), La Plana (1.338 m) eta Costalera (1.233 m).

Bizkaitar-giputzok ipar hegitik ikusten dugu normalean mendilerro hau, Arabako Santikurutze Kanpetzutik edo Nafarroako Zuñigatik eta, iparraldetik begiratuta garrantzi gutxiko eta itxura ez bereziki politeko mendilerroa ematen du, ametzek eta arteek estalitako gailur-segida txiki bat besterik ez. Baina Kodesko mendilerroaren edertasunaz erabat jabetzeko hegoaldetik begiratzea komeni da. Orduan konturatuko gara Araba-Nafarroa artean dagoen mendilerro hau Euskal Herriko politenetakoa dela, bere txikitasunean.

Handik egin diogu guk igoerari, uztaileko arratsalde eguzkitsu baina ez beroegi batean. Torralba del Rion dagoen Kodesko santutegitik. Santutegia bera egokia da ibilbidea hasteko eta amaieran berrindartzeko: iturria, mahaiak, itzala... erromesendako geldialdia ere bada.

Santutegi ostean abiatzen da bidea. Hasiera polita eta gozoa da: pista garbia, galbiderik gabea, erosoa. Ametzen gerizpean doa bidearen lehenengo heren hori, gutxi gorabehera.

Kodesko santutegia.

Bidearen hasiera samurra da, arteen eta ametzen gerizpean.

Igoeraren bigarren zatia da malkarrena, maldarik handiena daukana, harri txingorren artean. Deserosoagoa, bai, baina ederragoa ere bai, Los Cencerroseko eta La Planako harkaitz garauak ametzen osto artean ikusten direnean. Eta, bitartean, Berrotza ingurua daukagu bizkarrean, Otiñano, Mirafuentes, Ubago, Mues, Torralba, Esprontzeda, eta abar.

Bigarren zati hori Joar eta La Plana banatzen dituen lepo eta zabalunean amaitzen da. Ezkerretara Joar dago; eskuinetara La Plana. Biak errazak handik gora, 15 minutu inguruko igoera. Joarrera baso batetik barrena igotzen da; tontorrean panoramika ederra dauka baina antenaz josita dago.

Guk La Plana aukeratu dugu. Azken txanpa horren hasiera txilardi haizetsu batetik hasi dugu baina bizkor sartu gara basotxo batera. Erraz igotzen da. Amaieran berriz argitzen da ingurua eta bista zoragarriak ditu. Kodes mendilerro guztia dakusagu parean, Costaleraren hezurdura bereziarekin; hegoaldera Berrotza eta infiniturainoko begirada zabala; iparraldera Lokiz lehenengo planoan eta atzerago Nafarroa eta Arabako gainontzeko mendilerroak.

Nahi duenak La Planatik aurrera egin dezake, La Costaleraraino eta gero Nazar ingurura jaitsi. Guk igotako bidetik ekin diogu beherantz.

La Planak ez du beste euskal mendi batzuen izenik eta handitasunik, baina 100 mendien lehiaketarako egin ditugunen artean Top Ten zerrendan sartzeko hautagai handia da.
 

Gailur garbia; ikuspegi zabala. Ezkerretara Costaleraren hezurdura, hildako balea edo dragoia bailitzan, eta atzerago Lokiz mendilerroa.

Haizeari aurre eginez, Eibarko Klub Deportiboko txartela postontzian sartzen.

100 mendien lehiaketarako puntuagarria da La Plana. Igo ditugun guztien artean gehien gustatu zaigunetako bat.

Guillermo Roak gidatutako Ekosfera saioan egon nintzen duela egun batzuk, Euskadi Irratian. Gustura eta eroso egon nintzen Guillermorekin berriketan, txoriak eta klima aldaketa hizpide, besteak beste.

Hementxe saioa entzuteko aukera.

100 mendien lehiaketaren bidean, azkenaldian Nafarroa eta Araba arteko mendilerroak ezagutzen ibili gara. Lokiz, Entzia, Izki, Urbasa, Kodes... Oraingoan, Legunbeko haitza (1.128 m) izan da igo dugun mendia, Nafarroak eta Arabak bat egiten duten muga-mugan kokatutako mendi-biki ederra. Bikia, bi tontor dituelako (herrialde bakoitzean bana) eta erdian Legunbeko zulo ezaguna.

Legunberako bidea erraza eta polita da. Gure kasuan Urbasako kanpinetik ekin genion ibilaldiari. Ibilbide gehiena galbide bariko bide zabaletik egiten daiteke (gu zati batean ibilbide nagusitik desbideratu baginen ere). Bide nabarmena eta ondo markatuta da, Urbasa osoa gurutzatu eta Arabako Entziara eta Opakuaraino doana.

Lehenengo 500 metroak zelai artetik egiten dira, artzain-bordaz eta ganaduz betetako paisaje eta ikuspegi politekin. Hortik aurrera, beste 2 km inguru ere bide nagusian zehar egin genituen, pagadian sartuta.

Ibilbidearen hasiera, Urbasako larreetan zehar.

Ibilbidearen zatirik handiena oso garbia eta jarraitzeko samurra da. Aldats handirik ez eta bide garbia, Urbasa eta Opakua arteko bide nagusia jarraituz.

Momentu batean bidegurutze bat dago. Bide nagusiak aurrerantz jarraitzen du, baina guk eskumakoa hartu genuen, bide txingor batetik. Hortik aurrera, pagadian barrena doan bidea asko estutzen da eta norabidea ez da horren garbia. Ez dago margo-markarik zuhaitzetan; tarteka azaltzen diren harri-koskorrek adierazten digute norantz jo behar dugun eta oso adi joan behar da bidea galdu nahi ez badugu. Hala ere, ez dago benetako kezkarik, pagadia garbia delako eta nahikoa delako mendebalderantz jarraitzea, aurrera eta aurrera, Legunberaino.

Bidegurutze honetan eskumarantz egin genuen, bide nagusitik aldenduta. Itzulera egin genuen gero bide nagusitik.

Harri-koskorrek adierazten dute bidea, nolabait. Erraza da bidea galtzea, baina ez kezkagarria, aurrera eginez bat egiten delako Legunbeko azkenengo igoerarekin.

Pagadian zehar, ia konturatu barik, maldak gora egiten du. Bidetxingor hori galdu egiten da orbel, pagatxa eta pago txikien artean. Bidean sagutxoak, orkatzak eta txori asko ikusiko ditugu (katanarrak, okiltxoriak, parandak, eskilasoak...); baita sasi-mitxoleta hori (Meconopsis cambrica) ugari ere, Europa mendebaldeko mendilerro eta baso gutxi batzuetan aurkituko dugun espezie erreliktiko berezia.

Sasi-mitxoleta horia (Meconopsis cambrica), espezie erreliktikoa.

Azkenean, bidetxingor honek bat egiten du behetik datorren bide nagusiarekin (guk atzean laga dugunarekin). Puntu honetatik aurrera ber-bertan dago tontorra. Harririk harri, aldapa pikarrean gora egin eta hantxe aurkituko ditugu Legunbeko bi haitzak, bata Araban eta bestea Nafarroan.

Eta erdian, zuloa.

Legunbeko haitzetako lehenengoa, mendebaldekoa, Arabako lurretan dagoena; atzean, ondo-ondoan, Nafarroan dagoen beste tontorra.

Nafarroa aldeko tontorra; bertan dago postontzia. Atzean Legunbeko bigarren tontorra, lauburua daukana eta, atzerago, Entzia eta Arabako lautadaren hasiera.

Legunbeko zuloa, Arabak eta Nafarroak bat egiten duten tokia. Ezker-eskuma dauzka tontor biak.

Arabako Amurrion (Aiaraldea) aurkituko ditugu Delikako arroila eta Delikako ur-jauzia (Nerbio ibaiaren ur-jauzia). Gorobel mendilerroaren magalean sortzen du Nerbioi ibaiak ingurune eder hau eta bi ibilbide egin daitezke bisitatzeko: goitik, Gorobel mendilerroan barrena, edo behetik, Delikako arroilan zehar. Guk bigarren hori egin genuen duela aste batzuk, Nerbioi ibaiaren iturburu eta ur-jauziraino eraman gintuena.

Ibilbidea Delika izeneko herritxoan hasten da (Amurrioko udalerriko herriguneetako bat). Aparkalekua herri sarreran dago; txikia da eta garaiz heldu beharra dago. Herrian ere aparkatu daiteke, baina batzuetan sarbidea itxita dago, garaiaren arabera turista larregi jasotzen duelako herriak. Herri osoa gurutzatu eta Delikako Bidezidorra izeneko ibilbidearen hasiera herri barrenean bertan dago.

Delika herrigunea (Amurrio).

Ibilbidea ondo seinalizatuta dago (puntu berdexka batekin, 2021eko udaberrian). 6-7 km inguruko ibilbidea da (joan-etorria), haurrekin ere erraz egitekoa, azkenengo zatia harri artean egiten den arren (haur txikienentzat zailagoa eta oinetako egokiak beharrezko, errekaren egoeraren arabera).

Lehenengo zatia erraza da, harrizko pista bati jarraituz, kotxeentzat erdi-prestatua. Itzuleran horixe egingo zaizu astunena. Kilometro batera, aldiz, harrizko zubi bat gurutzatzen da eta hantxe hasten da benetako ibilbidea. Mendi-bide zoragarria: landak, zelaiak, ganadua, errekaren soinua... eta Gorobel mendilerroa parean, labar konparaezinekin. Hegaztiak erruz ikusiko ditugu ibilbide osoan zehar: belatxingak eta erroiak; txioak, buztangorriak eta fringilidoak; harrapariak (sai arre eta zuriak, zapelatzak, miruak, belatz gorriak, arrano txikiak...), hegazti-fauna aberatseko ingurunea da hau.

Harrizko zubia igarota hasten da benetako ibilbidea. Atseden hartzeko mahai batzuk ere badaude inguru honetan.

Hemendik aurrerako ibilbidea oso ederra da, Nerbioi ibaiaren ibilbidea jarraituz, Gorobel mendilerroaren magalean.

Basotxoak, landazabalak, belardiak, heskerak, labarrak... 

Errekaren ur-mailaren arabera, hasieratik bizpahiru kilometrora bideak kitto esaten du; ez dago aurrera joaterik. Ur gutxi badago, ostera, aurrera jarraitzeko aukera izango duzu; erreka bazterretik edo errekan barrena jarraitzen du bideak. Ibilbidearen zatirik zailena da, nolabait, baina baita politena ere. Zati honetan paisaia berriro aldatuko da, itxiagoa da, añubea, eta harkaitz-labarrak dira nagusi. Ibilbidea nabarmena da, nahiko masifikatuta dagoen leku honetan egunero aurrera-atzera dabiltzan ehundaka zangoen urratuak ondo markatuta.

Aurrera egin ahala, bidezidorra estutu egiten da, arroila ixtearekin batera.

Ur gutxi dagoenean, jakina, ur-jauzia agor egoten da (halaxe egokitu zitzaigun), baina bestalde, ur gutxi izateak bide osoa egiteko aukera ematen dizu, ur-jauziaren oinetaraino, zati askotan errekaren ibilbidean barrena, edo errekaren zigi-zaga behin eta berriz gurutzatuz. Amaieran, ur-jauziaren horma ikaragarriak, Delikako ur-jauzi hau ez baita alperrik iberiar penintsulako garaiena, 220 metrorekin.

Euskal Herriko ikuspegi ederrenetakoen artean dago Gorobel mendilerroak eta nerbioi ibaiak sortzen duten zirku hau.

Nerbioi ibaiaren ur-jauzia eta Delikako Arroila (Amurrio, Araba). Argazkia: Eider Palmou (Wikipedia).

Arabako Mendialdean aurkituko dugu Izkiko Parke Naturala, Bernedo, Arraia-Maeztu eta Santikurutze Kanpetzu artean kokatuta. 1998az geroztik da parke naturala eta 10.000 hektarea hartzen ditu Izki ibaiak sortutako ibarrean.

Korresen (Arraia-Maeztu) dauka sarbide nagusia baina ez bakarra. Besteak beste Apinaiz aldetik (iparralderago) zein Durruma ingurutik (hegoalderagotik) ere sartu ahalko gara parke natural honetan dauden hamaika mendi-ibilbideetara, maila eta itxura guztietakoak (haurrekin egiteko, bizikletan egiteko, hegaztiak ikusteko...).

Lehenago ere idatzi dugu blog honetan Izkiko mendilerroaren inguruan, Apinaizen hasita San Justi eta San Kosme mendietara egindako ibilbidea aipatu genuenean.

Oraingo honetan Korresetik irten ginen, Izkiko parke naturalak daukan sarbide nagusitik eta, azken 6 urteotan 100 mendien lehiaketarako egin ditugun igoeren artean politenetakoa izan da, zalantza barik, hemen aipatuko duguna. Izan ere, Korresetik Muelara (1.055 m) doan ibilbideak denetarik dauka mendiaz eta Izkiko parkeaz gozatzeko, zoragarria baita.

Korres - Muela (1.055 m), Izkiko parke naturalean

Gorago esandako moduan, ibilbideari parke naturalak daukan sarrera nagusian ekin genion, Korresko parkinean. Ondo hornitutako berdegunea da Izkiko harreragune nagusi hau, eta handik abiatzen diren ibilbideen artean ohikoena da Muelara daramana.

Ibilbidea ondo markatuta dago eta ez dago galtzeko beldurrik. Aparkalekuan Izki ibaia gurutzatzen du eta pista oso nabarmen batetik egiten du bideak. Berehala ezkerretara egin eta ibilbideko lehenengo baso irekietan sartuko gara: ametzak, ezpelak, ipuruak... Araba eta Nafarroako latitude hauetako flora ohikoena izango dugu bidailagun. Basoa tarteka mehaztu egiten da, zabalgune irekiak sortuz eta bista paregabeak ekarriz.

Izki ibaia, parke naturalari izena ematen diona.

Ibilbidearen hasieran pista nabarmen bat jarraitu behar da 500 metro inguruan; laster egiten du ezkerrerantz eta gorantz, parke naturalean barrena.

Lehenengo zati honetako basoa ez da batere itxia. Zuhaizti txikiak dira.

Bidegurutze bat aurkitu dugu ordu erdi ingurura. Hemendik aurrera ibilbide zirkularra egingo dugu: ezkerretik igo gara (Casillako lepora eta Durrumara daraman bidetik) eta gero eskumatik jaitsi (Atxamuino izeneko begiratokitik igaroz).

Hasierako ameztia, garaiera batetik aurrera, pagadi bihurtzen da. Guk udaberri hasieran egin dugu ibilbidea, inguru honetako zuhaitzak oraindik ostutsik daudela. Udako basoen berde freskoa zoragarria den arren, neguko soiltasun honek ere txunditu egin gaitu.

Ordu bete eskaseko ibilbidearen ostean La Casillako lepora heldu gara. Makaleko ikuspegia dugu gure aurrean: Durruma herri polita oinetara, Bernedo atzerago eta Toloñoko mendilerro ia osoa argazkiari markoa ipintzeko (Castillo de Lapoblacion, Peñalta, San Tirso, Cruz del Castillo, Toloño bera...). EHko bistarik ederrenetakoa iruditzen zait niri neuri.

La Casillako lepoan hamarretakoa hartu eta gero ezkerretara egin dugu, Muelako tontor hurbilerantz, pala harritsu eta zabal batean zehar, ipuru artean. 10-15 minutuan heldu gara tontorrera eta oraingo honetan Nafarroa eta araba artean dauden mendiak agertu zaizkigu pare-parean, batez ere Kodes mendilerroa eta bere tontor nabarmenenak diren Joar eta La Plana, edota Lokizko mendilerroa apur bat atzerago. Nafarroak eta Arabak bat egiten duten parajea da hau.

Muelara igotzen, azkenengo zatia. Atzean Lokizko mendilerroa.

Nafarroak eta Arabak bat egiten duten parajea da hau. Irudian, eskumatara Kodes mendilerroa eta ezkerretara Lokiz.

Muela (Bernedo), 1.055 metro.

Muelako tontorra, Durruma ederraren gainean; eta, barrenean Toloño.

Tontorrean ohiko argazki eta bideoak atera eta gero, La Casillara jaitsi gara berriro eta, oraingoan, mendebalderantz egin dugu mendi-labarrean. Peña del Santo mendi-tontorraren magaletik igaro gara, haitzean zulatuta dagoen San Roman (Durruma) baseliza bisitatuz, eta aurrera egin dugu tontortxoraino.

Peña del Santo tontorraren magala. Santu hori San Roman da, beheko herriari izena ematen diona: Durruma, euskaraz.

San Roman (Durruma).

Peña del Santo inguruan bazkaldu eta beherantz egin dugu, betiere oso garbi jarraitzen den bidetxingor batetik. Ibilbidearen zati hau marabilli da. Atxamunioko begiratokitik igarotzen da eta handik behera, pagoz, ametzez eta ezpelez inguratuta egiten duzu igoeran atzean laga duzun bidegurutzeraino. Basoan barrena egiten den kilometro bateko bide-puska hau zoragarria da.

Atxamuinoko lepotik beherako bidetxingorra.

Okilentzat habitat apropos-aproposa da Izki. Okil berde, txiki eta handiez gain, okil ertaina (Dendrocopos medius) da ingurumari honetako altxorra. Bertan daude Euskal Herriko populazio garrantzitsuenak (eta ia bakarrak).

Atxamuniotik behera egin eta bidegurutzera iristean, ibilbide zirkularra bukatzen da eta berriz hasierako igoera egiteko bidetik jaitsi gara, aparkalekuraino.

Azken 6-7 urteotan egin ditugun mendi ibilaldien artean, gehien gustatu zaigunetako bat izan da. TopTen zerrendan dago, ziur-ziur.

Azken urteotako ohiturari jarraituz (2014, 2015, 2016, 2017, 2018 eta 2019), hementxe laburbiltzen dut azkenengo 12 hilabeteotan behatutako (eta eBird aplikazioari esker zenbatutako) hegaztien zerrenda.

Lehen begiratuan, pandemia urtea ez zen egokiena hara-hona ibili eta hegazti larregi ikusteko, baina mugikortasuna oso mugatuta izan dugunez, Euskal Herritik ia irten ezinda egon gara urte osoan eta, horren eraginez, gure lurraldean inoiz baino hegazti-espezie gehiago ikusi ditut 2020an, 200 espezie inguru. Nafarroarantz jo dut ahal izan dudanero eta hortxe igarri da gehien (152 espezie ezberdin). Eibar inguruan eta Txingudin ere ohi baino gehiago ibili behar izan naiz eta hor ere nabaritu da (92 eta 82 espezie, hurrenez hurren). Guretik kanpo, Mallorcako oporrek lagundu zuten ikusitako espezieen zerrenda luzatzen, gurean ezohikoak diren txori klaseak behatzeko aukera eman zidalako.

Ikusitako espezieen artean bakarren batzuk azpimarratzekotan, bizitzan lehenengo aldiz behatu ditudan Kuliska hankahori txikia (Txingudin), berdantza miarritza (Oibarren, Nafarroan), Eleonor belatza eta txinbo balearra (Mallorcan) azpimarratuko nituzke.

Pitxartxar nabarra (Saxicola rubetra), Europako bisitari ugaria udaberriko eta udazkeneko pase-garaian.

Buztanzuri horia (Oenanthe hispanica), Nafarroako Oibarren.

Euskal Herriko azkenengo basoilo handiak, Nafarroa hegoaldean oraindik bizirik iraun nahian.

.....................................................................

2020an zehar ikusitako hegaztien laburpena #eBird

Hauxe, beraz, 2020an ikusitako espezieen zerrenda eta kopuruak, zuzenean eBird aplikazioak ematen didan laburpena moztitsatsita.

• Behatutako espezieak: 221
• Zenbatutako hegaztiak: 27.668
• Gordetako behaketa-zerrendak: 173
• Euskal Herrian: 200 espezie inguru:
• Nafarroan 152;
• Gipuzkoan 133;
• Araban 98;
• Bizkaian 97;
• Deba Ibarrean 92 eta Eibarren 64.

Eper gorria (Alectoris rufa) Leontz inguruan, Nafarroa Garaia.

Txoka bikotea putzu batean freskatzen.

Ihi-txoriak ehunka ikusi daitezke Erriberako leku askotan, besteak beste Arguedaseko arroz-sailetan.

Azken urteotan egin dudan moduan, hemen gehitzen ditut urtean zehar ikusitako pelikulak (Letterbox bidez jasota, 2018an eta 2019an moduan). Gehienak familiako beste kideren batekin ikusita, gustuak ahal den moduan uztartzen saiatzen. Betiko moduan, zorretan genituen klasiko batzuk, seme-alabekin berrikusitakoren bat, saga ezagunenetako aleak eta nobedade gutxi, egia esteko. Oro har, uzta polita.

Pandemia bizian, ustez denbora soberan, eta inoiz baino gutxiago irakurri dut. Ez dakit zeozer koiunturala izan den, urduritasunak ez didala irakurtzen laga, edo zeozer orokorragoa. Izan ere, gero eta gehiago kostatzen zait liburu batean murgiltzea, erabat erakartzen, harrapatzen, gustatzen zaidan liburu bat aurkitzea.

Aitzakiak aitzaki, zenbakiak garbiak dira: pandemiaren urtean sekula baino gutxiago irakurri dut (ikus 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018 eta 2019). Egia da argazki zaharrak digitalizatzen eta antolatzen ere ordu askotxo egin ditudala, baita beste kontu batzuetan ere, baina tira, nik uste beste zeozer dela, irakurketan kontzentratzea gero eta zailagoa egiten zaidala.

Hementxe aurtengo uzta apala.