Eibartik

Eibarren gero eta gutxiago entzuten da hika egiten. Egia esateko, hilda dago. Edo ez bada hil, belaunaldi batean hilko da. Eibartarrak zerrendan ere jardun genuen horretaz.

60 urtetik gorako guztiek, normal-normal egiten dute (gizonezkoek, behintzat; emakumeen artean gerra ostean hasi zen galtzen). 40 urtetik beherakoentzat, ostera, gauza arraroa da. Nire belaunaldiko zenbatek darabilte Eibarko hitanoa? Ezagutu bai... baina erabili? Eta gazteagoen artean erabat arrotza da; batzuendako Swahilia edo Wolofa bezain exotikoa.

Ni neu ere belaunaldi galdu horretan nago. Etxean beti entzun izan dudan arren (aittak, aitxitxak, aitona-amonak, osabek... egin izan digute), 16-18 urtera arte "hikalari" pasiboa nintzen, nire sasoiko gehienak bezala. Entzule hutsa. Sasoi hartan, "Firi" ikaskideari esker, hika egiten hasi nintzen (lotsati samar, hasieran, egia esateko). Ondoren, beste herri batzuetako lagunak aurkitu ahala (euskalgintzakoak, unibertsitateko lagunak, lankideak...), gero eta gehiago hasi naiz hitanoa erabiltzen, eta askoz naturalago. Kuadrilan, ostera, ez. Hikak erreziprozitatea eskatzen du. Nik hiri, eta hik niri. Eta kuadrilan ia inork ez du ezagutzen/erabiltzen.

Eta orain dela pare bat urte, seme gazteari ere hika egiten hasi nintzaion. 3 urte zituen. Lehenengo egunotan arraro begiratzen zidan, erdia ulertuz-edo... baina gerora, ostera, normal-normal dihardugu. Maddi alabari ez; ez diot egiten. Noka ezagutzen ez dudalako eta egiten diodanean berari gustatzen ez zaiolako. Baina erdi-zirika jarduten dugu, tarteka.

Manexi egiten diot, beraz. Baina askotan pentsatzen dut alperrik nabilela. Zertarako? Bere adineko Eibarko beste umeren batek entzungo du hikarik? Eta Eibarko hitanorik? Nekez.

Eta imajinatzen dut 30 edo 40 urte barru, Manex, Eibarko azken "hitanolaria", hika zeinekin berba egin ezinik dabilela...

Eta gogoratzen naiz Bo hizkuntzako azken hiztunarekin, hil arte eta bere bizitzako azken 20 urteetan bere hizkuntza norekin hitz egin ez zuela.

Eta negargura sartzen zait.

Baina pentsatzen dut Manexek eta Maddik ere seme-alabak izango dituztela. Eta, beharbada, hika egingo diegula.

Eta emozionatu egiten naiz.

Literatura klasikoa aipatzen dudanean, zentzu zabalenean esaten dut. Hau da, 1975. urtea baino lehenago argitaratutako lanak aukeratu ditut. Muga historiko bat, demokraziaren etorrera eta euskararen zabalkundea; euskara batuaren eta normalizazioaren hasiera eta bla-bla-bla...; data borobila.

Beste hizkuntza batzuetan desberdin jokatuko genuke, seguru, baina esan daiteke euskal literaturan 1965-1970. urtera arte ez dela hasten literatura modernoa (Txillardegiren eta Saizarbitoriaren lanekin, besteak beste). Hortik aurrerakoa, 1975etik aurrerako zerrenda egitea, askoz zailagoa begitantzen zait, kantitatez eta kalitatez izugarrizko jauzia eman zelako 10 urte eskasean.

Oharra. Ez dut zerrendan sartu:

• ez gramatikarik eta ez apologiarik ez euskara ikasteko gidalibururik.
• ez gai erabat erlijiosoa duen lanik. Katiximak, dotrinak eta abarrak.
• ez ikasmaterialik .
• ez zatika eta aldizkarietan argitaratutako ipuin eta poemarik.

Norbaitek esango du euskal produkziorik gehiena utzi dudala horrela kanpoan, eta egia da. Baina tira, azken batean, "literatura" eta "liburuak" aukeratu ditut (zentzurik zabalenean). Hala ere, salbuespenen bat edo beste ere egin dut, nire ustez merezi zuenean. Balio literarioa (eta linguistikoa) hobetsi dut. Baita garai batean mugarri izan zirelako edo euskal literaturan leku berezia dutelako (1. eleberri ahalegina, edo 1. saiakera liburua, poesian bide berriak urratzea, eta abar), edo bere garaian arrakasta handia izan zuelako (nolabaiteko best sellerrak).

Ikusiko duzunez, goiko irizpideak jarraituz, kanpoan geratu dira klasiko gehienak (Leizarraga, Etxeberri, Larramendi, Astarloa...). Baita XIX-XX mende bitarteko hainbat idazle handi ere, euren lanak beste ezaugarri batzuk izan dituelako (ipuinak, itzulpenak, literatur kritika, iritzi-artikuluak, saiakera...). Esate baterako, Jean Hiriart-Urruti, Nemesio Etxaniz, Felipe Arrese-Beitia, Piarres Larzabal, Jean Diharce "Iratzeder" eta Jokin Zaitegi. Eta nola ez, hiru handiak: R.M. Azkue, J.M. Barandiaran eta Koldo Mitxelena. Horiek ere irakurri eta ezagutu beharra dago, jakina, baina zerrenda honetatik kanpo daude.

Hona hemen nire 30eko zerrenda:

• Lingua Vasconum Primitiae (Bernard Etxepare, 1545)
• Lazarragaren eskuizkribua (Joan Perez de Lazarraga, 1567)
• Guero (Pedro Axular, 1643)
• Atsotizac edo Refrauac eta O-ren gastaroa neurthitzetan (Arnaut Oihenart, 1657)
• Eusqueraren berri onac (Agustin Kardaberaz, 1761)
• Peru Abarka (Juan Antonio Mogel, 1802; 1881an argitaratua)
• Ipuin onac (Bizenta Mogel, 1804), emakume baten 1. argitalpena?
• Piarres Adame (Juan Bautista Elissamburu, 1889) 1go euskal nobela? amaigabea
• Kresala (Txomin Agirre, 1906) 1go euskal nobela?
• Buruchkak (Jean Etxepare "Medikua", 1910) kazetaritza lanen bilduma
• Abarrak (Ebaristo Bustintza "Kirikiño", 1918) bilduma
• Bide barrijak (Esteban Urkiaga "Lauaxeta", 1931)
• Biotz begietan (Xabier Lizardi, 1932)
• Arantzazu euskal-poema (Salbatore Mitxelena, 1949) gerra osteko lehenengo euskarazko lana
• Euskaldunak (Nikolas Ormaetxea "Orixe", 1950) forma eta asmoarengatik, euskal poema epikoa baita
• Milla euskal olerki eder (Santi Onaindia, 1954; bilduma)
• Amabost egun Urgainen (Joseba Andoni Loidi, 1955) 1. polizia-eleberria
• Joanak Joan (Jon Etxaide, 1955)
• Leturiaren egunkari ezkutua (Jose Luis Alvarez "Txillardegi", 1957) 1. euskal nobela modernoa
• Illtzalleak (Martin Ugalde, 1961) 1. ipuin liburu modernoa?
• Mendekoste gereziak eta beste (Jean Etxepare "Gaztea", 1963)
• Gorrotoa lege (Jon Etxaide, 1964)
• Harri eta Herri (Gabriel Aresti, 1964) mugarria euskal poesigintzan eta literaturan
• Huntaz eta Hartaz (Jose Luis Alvarez "Txillardegi, 1965) lehen saiakera liburua
• Egunero hasten delako (Ramon Saizarbitoria, 1969)
• Isturitzetik Tolosan barru (Josanton Artze, 1969)
• Euskal Elerti 69 (Askoren artean, 1969) bilduma
• Hunik arrats artean (Angel Lertxundi, 1970) 
• Haur besoetakoa (Jon Mirande, 1970)
• Hizkuntza, etnia eta marxismoa (Joxe Azurmendi, 1971)
• Herriaren lekuko (Rikardo Arregi, 1972)
• Itsasoak ez du esperantzarik (Luis Haranbur-Altuna, 1973) garai hartako best-sellerra
• Hiru gizon bakarka (Bitoriano Gandiaga, 1974)

Batek beste 5 gehituko lituzke, beste batek 5 kenduko. Baina uste dut gehienok bat egingo genukeela goiko zerrendako hautagai gehientsuenekin. Edo ez? Ea zer diozuen...

Badirudi azkenengo traba legalak gainditu dituela eta Teknikerreko lanek aurrera darraitela. Baina gaur ez dugu alderdi teknikoaz, ekonomikoaz, ekologikoaz edo estetikoaz jardungo. Linguistikoaz besterik ez. Izan ere, Eibarren ez dago Erisono izeneko toponimorik. Are gutxiago industrigune berria egingo den tokian.

Laburpen txiki bat egiten saiatuko naiz:

1. Azitaingo industrialdearen lehenengo fasea, erreka bazterrean egin zen, Altzubarren inguruan. Azitaingo Industrialdea deitu zioten. Ados.
   
2. Gero, gorago beste zati bat egiten hasi ziren, industrialdearen 2. fasea. Berez, inguru horren izena Potrozulo izan da. Ez omen zen politikoki zuzena industrialde bati Potrozulo deitzea, jakina, eta mendian goraxeago dagoen beste toponimo txiki eta ezezagun samar bat aukeratu zuten industrialdea izendatzeko, baina gaizki idatziz: Erisono. 
3. Izan ere, Azitain inguruan bada Eriano izeneko ingurua. Ahoz Erixono esan zaiona. Baina ez dago (eta ez da sekula egon) Erisono izeneko toponimorik. Eibarko toponimia jaso genuenean, ondo aztertu zen kontu hori eta bi forma aurkitu genituen: ahoz Erixono forma jaso genuen eta idatziz Eriano, eta azken hori da Euskaltzaindiak eta udalak normalizatu duten izena, Eriano. Horrelaxe dago Eibarko toponimoen zerrendan eta mapa toponimikoan.
   
4. Orain urte batzuk, Teknikerren poloa egiteko, oraindik eta gorago eta hegoalderago hasi ziren lurrak astintzen. Potrozulotik hegoaldera jo da, Markiegi izeneko ingurura. Horixe da inguru horren toponimo zuzena: Markiegi. Udana (ahoz Urena) ere izan zitekeen, horixe baita inguru horren gainekaldeko toponimoa.

Laburbilduz: Tekniker eraikitzen dagoen lekuaren toponimoa ondorengoa izan daiteke: Markiegi edo Potrozulo. Zabal jokatuta, baita Udana ere. Oso-oso zabal jokatuta, beharbada Eriano edo Erixono ere bai (parke berria egingo den lekutik oso-oso urruti dagoen arren Erixono). Baina sekula ere ez Erisono, izen hori ez delako existitzen Eibarren.

1.- Azitaingo industrialdea, Altzubarren inguruan.
2.- Industrialdearen 2. fasea, Potrozulon (Erisono izena jarri zioten).
3.- Teknikerren polo teknologikoa, hori ere Erisono izenez ezaguna. Berez, Eriano (ez Erisono) gorago dago. Teknikerreko lanak Markiegin egiten dihardute.

Guk aste honetan jakin dogu, baina Deporreko mendi-taldia ume txikixendako mendi-urteerak antolatzen hasi da aurten. Ume txiki-txikixendako, 3-6 urte bittartekuendako. Ekimen barrixa, politta, haurren artian mendizaletasuna bultzatzeko.

Lehenengo bi urteerak Xoxotera eta Urkiolara izan ziran. Azkena, asteburu honetan, Kalamua-Akondia ingurura. Jendetsua izan zan. 80 bat guraso eta ume alkartu giñan Usartzan eta tipili-tapala egin genduan ibilbide guztia.

Kalamuara igo (parlamentutik). Garagoitti gora-behera. Akondiara igo. Eta barriro garagoittiko zelaira jaitsi, txorixua eta sagardaua hartzera. Akondian, gaiñera, buzoi barrixa ipini zeban Klub Deportibuak.

Egualdi zoragarrixa. Giro politta. Ekimen ederra Deporrak hasi dabena.

Hurrengo urteeria, Arrabara (Gorbean), martixan 19an.

Aurreko postean aipatu nuen 2010erako nire buruari bota nion erronka: gehiago irakurtzea. Azken urteotan nahiko baztertuta izan ondoren (ia-ia oporretan bakarrik irakurri izan dut, urtean dozena erdi liburu), iaz berriz hasi nintzen irakurtzen, gaztetako zaletasun gozagarrira itzuliz.

Nire lehentasunen zerrendan sartu dut berriro literatura eta irakurketa. Baina beste modu batean hasi naiz irakurtzen; nire irakurketa-ohiturak, nahita edo nahiezta, aldatu egin dira. Ez naiz bakarra, beste batzuk ere antzeko bideetan ikusi ditudalako azkenaldian eta lagun blogarien artean aurkitu ditut hainbat pista; edo konturatu naiz antzeko "arazo existentzialak" ditugula askok. Oinarrian bakarra: liburu asko dago irakurtzeko (larregi?) eta denborarik ez.

1. Hasteko, liburuak hobeto aukeratzen ditut (ejem). Orain gutxi irakurri dudan Murakamiren liburu bateko protagonistak dio, 30 urte hilda dauden idazleen lanak bakarrik irakurtzen dituela. Historiara pasatu diren liburuak, unean uneko boom editorialak alde batera utzita. Bueno, hori ez dut guztiz beteko, gaur egun ere badelako idazle onik (eta eurak hil orduko, neu ere holaxe egongo naizelako), baina egia da lehen baino selektiboagoa naizela eta liburu zaharrak ere nire zerrendan sartzen hasi naizela.
2. Aspertzen nauten liburuak, baztertu egiten ditut, konplexurik gabe. Lehen bekatua iruditzen zitzaidan liburu bat ez amaitzea. Orain lasaitasuna. Ez daukat denborarik galtzeko. Oso ondo azaldu eta kontatu zuen Amatiñok.
3. Aurrekoarekin lotuta (eta, Amatiñok bezala, Xabier mendigurenek ere aipatu zuen), 2 edo 3 liburu irakurtzen ditut aldi berean. Primateak ez gara jaio monogamiarako.
4. Liburua amaitu eta gero, lerro batzuk idazten ditut; laburpen txiki bat, gogoeta labur bat. Batzuetan baita sareratu ere, blogean edo twitterren. Horretan ez naiz batere originala, gure inguruan hainbatek egiten baitu antzera, esate baterako, Txargainek edo Faroko Joxek. Esango nuke Ogrosabel izan dela gai hau sakonen aipatu duena. Bai, arrazoi guztia, Oier.

Ba, bai. Horixe erabaki nuen orain dela urtebete: berriro ere irakurtzen hasi behar nuela, liburuei tokitxoa egin behar niela nire bizitzan. Eta, behingoz, bete dut nire buruari agindutakoa. Ez dut asko-asko irakurri, baina bai aurreko 5-6 urteetan baino askoz gehiago. Denetik pixkat, betiko moduan nahiko modu anarkikoan. Eta beste batzuek azkenaldian egin duten bezala, hementxe nik ere nire 2010eko zerrenda.

Hasteko, Miguel Delibesen urtea izan da (martxoan hil zen eta bere lanak irakurtzeko aprobetxatu dut: El camino, Las ratas, Los santos inocentes, Diario de un cazador... Badakizue: Gaztela, 1950ko hamarkada, herri txikietako giroa, jendearen premiak, patuaren indarra, gizakiaren ahuldadea...); Literatura japoniarra ere ezagutu dut, Eibartarrak posta-zerrendako lagunen aholkuei esker. (Murakami gustatu zait, gaiak, estiloa eta planteamentuak; Kawabata, ostera, ez zait gustatu, oro har, deskribapen aspergarri eta luzeegiak egin zaizkit). Eta hortik aurrera, pixkat denetik irakurri dut, eskuetara heldu ahala. Best sellerrak (Millenium, Perez Reverte,...), idazle euskaldunen lanak (Atxaga, Jaio, Zaldua, Osoro, Saizarbitoria...), eta abar. Denetik pixkat. Saltoka, batetik bestera. Izan ere, horrelaxe gustatzen zait: gaiak, hizkuntza eta estiloak nahasten joatea.

Hementxe zerrenda, irakurritako ordenean (gehien gustatu zaizkidanei izartxoa jarri diet):

• El asombroso viaje de Pomponio Flato. Eduardo Mendoza. Seix Barral, 2008
• El halcón maltés. Dashiell Hammet. Alianza Editorial, 2004 (1929).
• Un día de cólera. Arturo Pérez Reverte. Alfaguara, 2007.
• Markak. Bernardo Atxaga. Pamiela, 2007. Atxagarik onena; borobila; tarteka malkoa lehortu beharra.
• Si Sabino viviría. Iban Zaldua. Lengua de trapo, 2005.
• Praileaitz I haitzuloko zintzilikarioak. Peñalver, San José eta Mujika. Gipuzkoako Foru Aldundia, 2006 (Bertan Bilduma, 22)
• Bilbao-New York Bilbao. Kirmen Uribe. Elkar, 2008.
• Iruña-Veleiako euskarazko grafitoak. Juan Martin Elexpuru. Arabera, 2009
• Behi euskaldun baten memoriak. Bernardo Atxaga. Pamiela, 1991 (2006ko edizioa)
• El rey del mar. Emilio Salgari, 1951.
• ***El camino. Miguel Delibes. Destinolibro, 1950 (1982ko edizioa). Klasikoa. Ona!
• El secreto de Darwin. John Darnton, 2005 (Editorial planeta, 2006)
• Gauaren sakonean. Haruki Murakami, 2004 (Erein, 2009)
• 84, Charing Cross Road. Helene Hanff, 1970 (Anagrama, 2002)
• País de nieve. Jasunari Kawabata, 2009 (jatorrizkoa, Yukiguni, 1935)
• Diario de un cazador. Migel Delibes, 1955
• Aurora boreal, Asa Larsson, 2003 (Seix Barral, 2009)
• Connemara gure bihotzean, Julen Gabiria, 2000 (Elkar)
• ***Los santos inocentes, Miguel Delibes, 1982
• Al sur de la frontera, al oeste del Sol, Haruki Murakami, 1998 (Tusquets, 2007).
• Bakarrizketan. Askoren artean, 2001. Alberdania.
• Mauricio o las elecciones primarias. Eduardo Mendoza, 2006, Seix Barral.
• Bi marra arrosa. Jasone Osoro, 2009 (Txalaparta)
• Loti ederrak. Yasunari Kawabata. (Ibon Uribarri, Alberdania, 2006). (Nemureru bijo, 1960)
• Los hombres que no amaban a las mujeres. Stieg Larsson. 2008. Destino.
• ***Las ratas. Miguel Delibes, 1962. Destino, 2010. Gogorra, oso. Ederra, oso.
• ***Tokio blues. Norwegian wood. Haruki Murakami, 1987 (Maxi Tusquets, 2005).
• ***Amaren eskuak. Karmele Jaio, Elkar, 2006. Samurra, ederra, baina ez biguna.
• La chica que soñaba con una cerilla y un bidón de gasolina. Stieg Larsson. 2008. Destino.
• La reina en el palacio de las corrientes de aire. Stieg Larsson. 2009. Destino.
• Beltzak eta zuriak mendian ardiak. Txomin Garmendia, 1985. Auspoa.
• Satorrak baino lurperago. Pedro Alberdi, 2000. Alberdania.
• Euskal idazleak, gaur. Joan Mari Torrealday, 1977. Jakin.
• Euskal literaturaren historia. Ibon Sarasola, 1971. Lur.
• Goiko kale. Anjel Lertxundi, 1973. Gero. (3. edizioa, Alberdania, 2000)
• Egunero hasten delako. Ramon Saizarbitoria, 1969. (Erein, 2007).
• ***El pulgar del panda. S.J. Gould, 1980. (Drakontos, 2006). Zientzia dibulgazioaren ereduetako bat.
• Seda. A. Baricco. (Anagrama, 1997)
• Bost polizi istorio (Txertoa, 1986)

1960ko hamarkada oso interesgarria begitandu zait beti, gehienbat alderdi sozial eta kulturaletik: ikastolen sorrera, euskal berzpikundea, euskal jaiak, euskara batuaren jaiotza... Tira, gainera ni neu ere hamarkada horretakoa naiz, juxtu samar bada ere. Azkenaldian garai horren inguruko hainbat kontu egokitu zaizkit parean. Webgune honetan ere utzi ditut zenbait komentario lehenago (Zai zoi bele dokumentala, Satorrak baino lurperago, Eibarko ikastolak 50 urte, lehenengo euskal jaiak, eta abar).

Amaren etxeko liburu zaharren artean begira, Joan Mari Torrealdairen lan handi hau ere aurkitu dut, 1977an argitaratutakoa. Irakurtzea merezi du (tira, gainbegiratzea, 650 orrialde luze dituelako). Sekulako dokumentazio-lana da eta 1960-1975 bitarteko euskal literaturaren azterketa eta disekzioa egiten du:

• euskal idazleen profila (jatorria, adina, lanbideak, ikasketak,...)
• idazlearen produkzioa eta hautapenak (hizkuntza, oztopoak, euskara batua...)
• euskal produkzioa eta edizioa 1970 ingurumari hartan
• idazlea eta bere lana gizartean

Gainera euskal literaturaren historia txikia ere egiten du, gaztelaniaz, eta euskal liburu guztien katalogo orokorra (1937-1976) ere aurkezten du. Dena estatistikaz eta azalpenez hornituta. Oso ondo dokumentatuta, garai hartan izugarrizko lana izango zen horrelako bilduma egitea. Erreferentzia bilakatu zen; eta erreferentzia da oraindik ere.

Alderdi literarioarekin batera, 1974an eta 1976an euskal idazleen artean egindako galdeketa baten emaitzak ere ematen ditu Torrealdaik. Garai hartan, behintzat, hauexek ziren garaiko Euskal literaturaren lanik onenak eta idazlerik azpimarragarrienak. Onenetik hasita zerrendatuta.

Lanik onenak:

• Harri eta herri. Gabriel Aresti. Itxaropena, 1964.
• Idazlan hautatuak. Koldo Mitxelena. Etor, 1972.
• Hizkuntza, etnia eta marxismoa. Joxe Azurmendi. Euskal Elkargoa, 1971.
• Huntaz eta hartaz. Jose Luis Alvarez "Txillardegi". Goiztiri, 1965.
• Elsa Scheelen. Jose Luis Alvarez "Txillardegi". Kriseilu, 1969.
• Euskal literaturaren historia. Ibon Sarasola. Lur, 1971.
• Hiru gizon bakarka. Bitoriano Gandiaga. Gero, 1974.
• Egunero hasten delako. Ramon Saizarbitoria. Lur, 1969.
• Herriaren lekuko. Rikardo Arregi. Jakin, 1972.
• Axular-en hiztegia. Aita Luis Villasante. Jakinbide, 1973.

25 euskal idazlerik aipagarrienak:

• Jose Luis Alvarez Enparantza "Txillardegi"
• Koldo Mitxelena
• Joxe Azurmendi
• Gabriel Aresti
• Luis Villasante
• Xabier Kintana
• Bitoriano Gandiaga
• Piarres Lafitte
• Jose Mari Satrustegi
• Jon Etxaide
• Mikel Lasa
• Angel Lertxundi
• Ibon Sarasola
• Xabier Lete
• Joseba Intxausti
• Txomin Peillen
• Piarres Lartzabal
• Luis Alberto Aranberri "Amatiño"
• Juan San Martin
• Ramon Saizarbitoria
• Joan Mari Torrealdai
• Jean Diharce "Iratzeder"
• Jaime Kerexeta
• Xabier Mendiguren Bereziartu
• Santi Onaindia

Eta? Nola eragin die historiak goiko zerrendei? Sorpresarik?

Esango didazue... ;-)

Hitanoa galzorian dago. Hori horrela da. Ez dut uste eztabaida handirik dagoenik. Arrazoi ugari daude, gainera: euskaldunon konplexuak (hika hitz egitea baserritarren kontua izan da hainbat herritan; behe-mailako kontua); erregistro bakarra erabiltzea (zuka) errazagoa edo erosoagoa da bi erregistro erabiltzea baino (zuka + hika); ohitura sozialak ere aldatzen joan dira eta maila sozialak aldatzen/murrizten (gaztelaniaz ere "Usted" desagertzen ari da; euskaraz "hika"). Azken batean, egia esateko, euskararen beraren gainbeheraren ondorioetako bat besterik ez da. Kalte kolateralak.

Hori horrela da eta hitanoari eustea gogorra izango da, azkenaldian sentiberatasun txiki bat badagoen arren eta zenbait egitasmo aipagarri ere badiren arren. Guztiok egin beharko dugu gure lantxoa, norbere eremuan: lagun-artean, etxean, seme-alabekin...

Hitanoa ez da gauza "erraza". Esan gura dut, bere berezko arauak dituela (eta ez gutxi). Noiz, non, nola eta norekin erabili... ez da egun batetik bestera ikasten. Erabat euskaldun diren askorentzat ere alokutiboa ulertezina da. Garai batean umetatik ikasten zen, baina gaur egun transmisio hori galduta dago hainbat eta hainbat eskualdetan.

Arau horien artean, badira arau sozialak ere. Arau sozial zehatz eta zurrunak, gainera, mendez mende garatu eta gorde direnak, baina gaur egungo gizartean, nire ustez, hitanoaren bizi-iraupenean oztopo besterik ez direnak. Bi hauek bai, gutxienez:

• maila sozialean gorago daudenei ezin zaie hika egin (eta hor sartzen dira, batez ere, gu baino nagusiagoak direnak, baina baita irakasle, ugazaba, nagusi, mediku eta abarrak)
• hitanoa desberdina da neskei (noka) edo mutilei (toka) egin behar bazaie eta, beraz, talde mistoetan ezin dugu erabili. Berez, zuka neutroa egin beharko genuke.

Bada, hori zentzuzkoa zen orain dela 50 edo 100 urte, gizartea oso hierarkizatuta eta taldekatuta zegoenean, errespetua eta maila sozialak oso nabarmenak zirenean, gizonezko eta emakumezkoak mundu bi zirenean, nahasten ez zirenean... eta hitanoa bizi-bizi zegoenean.

Baina gaur egun, hitanoaren arau sozial zurrun horiek traba handia dira hitanoa naturaltasunez eta egunero erabiltzeko. Gizartea askoz heterogeneoagoa da: nagusi eta gazte, neska eta mutil, ugazaba eta behargin, irakasle eta ikasle... denok elkarrekin gabiz.

Ez da gai erraza, badakit. Gaur goizean ere mezu-truke bizia izan dugu Eibartarrak posta-zerrendan horren inguruan eta ez gara ados jarri. Izan ere, horixe izan da eztabaidaren hasiera: Interneteko posta-zerrendetan, gizon-emakumeak elkarrekin gabiltzanez, erabili dezakegu hitanoa gure mezuetan? Errespetu falta da? Euskararen aurkako arauak urratzen ditugu?

Tira, ez da gai samurra. Nik neuk ere ez daukat erabat garbi. Baina hitanoak dituen arazoak ikusita, eta aurrera atera nahi badugu, uste dut zenbait arau sozial malgutzen hasi behar dugula. Ateak itxi ordez, ireki egin behar dizkiogula.

Nik neuk, behintzat, ez daukat inolako arazorik talde handietan gaudenean noka erabiltzeko; ezta ni baino gazteagoak direnek niri hika egiteko ere, jakina. Hortxe nabil, seme-alabekin lanean...

Atzo alabarekin etxeko lanak egiten. Unibertsoa eta eguzki sistema ari dira lantzen gelan eta horren inguruko materiala eskatu digu andereño Begoñak.

Etxean gauza haundirik ez eta Youtubeko bideo batzuk hartu genituen ikastolara eramateko (Apollo, Discovery, Estazio Espaziala...). Tartean, beheko hau ere aurkitu nuen. Lurraren, planeten eta izarren neurria. Oso grafikoa.

Ez. Sarri kontrakoa pentsatu arren, gizakia ez da unibertsoaren erdigunea.

Musika: Alien, The black Hole eta Bladerunner.

Nik badaukat osaba bat genealogia kontuak izugarri gustatzen zaizkiona. Ez lerro genealogiko hutsak bakarrik; hori baino gehiago, gure aurrekoak nondik datozen jakitea, baserriak, herriak, garai hartako bizimodua...

Osaba Joxeri esker, gure aurreko gehienen ibilerak ezagutzen ditugu familian. Tira, "ibilerak" diot, modu metaforikoan... ibili ibili gutxi ibiltzen baitziren gure aurrekoak. Elkano eta Lope de Agirreren abenturak ezagutzen ditugu, han eta hemen ibili ziren Xabierko Frantzisko eta Loiolako Inazio. Baina euskaldun gehien-gehienak ez ziren larregi mugitzen euren baserri eta jaiotetxetik. Orain dela 40-50 urtera arte, kasu askotan eta askotan, euskaldunak pareko baserritarrarekin ezkondu izan dira.

Nire senideen kasuan, esate baterako, lerro hauek idazten ari naizen etxetik 20 kilometrora bitartean jaio ziren gehienak; 40 kilometrora "kanpotarrena". Gurasoak, biak, eibartarrak izan ditut eta aitxitxa-amamen artean ere, 4tik 3 eibartarrak. Atzeraka egiten badut ere, ez daukat Eibartik larregi urrundu beharrik:

• Aitxitxa Antonio Sarasua Gisasola eibartar petoa zen. Gurasoak eibartarrak, aitxitxa-amama guztiak ere bai, eta aurrerakoak ere eibartarrak edo alboherrietakoak (Elgoibar, Elgeta, Markina eta Soraluze, asko jota). Lerro honetako abizenak, hortaz, Eibarkoak dira edo Eibarren oso ezagun eta aspaldikoak: Gisasola, Abanzabalegi, Iñarrairaegi, Arizaga,... Bergara, Agirrebeña, Guruzeta, Loiola... Saratsu baserria bera ere ez dago oso aparte, Elgoibarko mugan.
• Aitxitxa Koldo Aranberri Mallabiabarrenaren odola ere ezin esan oso urrunekoa zenik. Bere aita (eta aurreko senide guztiak) Elgoibar-Azkoitia bitartekoak ziren (eta hor azaltzen dira Juaristi, Alberdi, Muguruza, Iriondo...) eta ama Mallabikoa (eta hor, Mallabiabarrena, Zengotitabengoa...).
• Amama Aurorita Mendizabal Leteren arbasoak, abizenek adierazten duten moduan, debagoiendarrak izan ziren. Aita bergararra; ama antzuolarra. Abizenak ikusita, ez dago duda handirik: Mendizabal, Antzuola, Narbaiza, Lete, Iribekanpos, Mujika... Familiaren adar txiki bat azkoitiarra zuen, eta hortxe azaltzen zaizkit, berriz ere, Alberdi, Larrañaga, Etxaniz,...
• Salbuespen bakarra amona Jexuxa Areizaga Toledo izan zen. Zarautzen jaioa, aita ere bertakoa zuen. Baina bere ama ere hemen ingurukoa zen, Toledo-Garitano antzuolarra.

Hau da, azken 300 urteak hartu eta nire arbaso ezagun guztien zerrenda aztertuta (60 inguru), birraitona Luis zarauztarra izan ezik (eta ezin esan oso-oso urrunekoa zenik), beste guzti-guztiak Azkoititik Mallabira eta Markinatik Antzuolara bitartean jaio, bizi, ezkondu, ugaldu eta hil ziren. Erdi-erdian Eibar dagoelarik. Hori bai mundua ezagutzea!

Nahi baduzu, hementxe duzu jolas polita: Ahotsak.com webgunera sartu, eta begiratu ea nongoak diren Arantzeta gehienak; edo Etxaniztarrak; edo Etxabetarrak; edo Larrañagatarrak; edo Abarrategitarrak; edo...

Eskerrak nire seme-alabek odolaren erdia, behintzat, zeozertxo garbitu duten ;-)