Markos Zapiain

Ikaragarria da aurrerapen teknologikoek harrapatu duten abiada, eta, egun webkamari esker espazioan oso urrutikoa oraintxe bertan ikus dezakegun bezala, ez da ezinezkoa (ez aste bi barru, baina bai agian berrehun urteren buruan) aparailuan data eta leku zehatzak sartu eta iraganeko egoerak eta gertaerak zuzenean ikustera iristea. 

Iraganeko gertaerak ALDATZEKO gaitasuna, “Etorkizunerako itzulera” filmean bezala, geroago etorriko litzateke, edo sekula ez; aitzitik, pasatua pasiboki ikusteko ahalmena lortuko dugula bai, sinesgarria dirudi. Zaila ematen du oraingoz, baina zailagoak ziruditen berriki arte Sare Ilunak, Skypek, errealitate birtualak eta nanoteknologiak. Kontzientzia nolabait iraganean sartzeko aukera lortzeko lanean dabiltza Silicon Valleyn, diru-parrasta ederra inbertituta. Litekeena da gure birbilobek hamaikagarren mendeko Irulegiko eguneroko bizitzara telegarraiatu eta hura bertatik bertara ikusi ahal izatea, eta erre baino aste bete lehenagokoa, baita erreketa bera ere. 

Aukera harrigarriak zabalduko lirateke: unibertsoaren sorrera, Pangearen pitzadura, gizakia hizketan hasi zenekoa, Sokrates eta Platon Akropolitik paseoan; edo nartzisistagoentzat: kontzebitua izan nintzen larru-jotzea. Ez dira gutxi ez eskasenak Unibertsoak gertaera ororen memoria gordetzen duela dioten fisikariak. “Azken egunak Gandiagarekin” liburuak erakusten duenez, Joxe Azurmendi, oro har eszeptikoa, konbentzitu dute.

Dena den, ezin une magiko hori heldu arte itxaron Irulegiko Eskuaren egiara hurbiltzen ahalegintzeko. 

MITXELENA 

Beste kasu askotan bezala, zerbait egia dela erabakitzeko zein irizpide darabilzun, horixe da aurreneko eztabaidagaia, ez baita berdina Fisikan eta Hizkuntzalaritzan, zehazki Etimologian. Euskarari dagozkionetan, Koldo Mitxelena izan dugu azken autoritate eztabaidaezina. Egia zer den erabakitzeko autoritate-irizpidea baliatzea, ordea, ez dakit oso zientifikoa den. Gainera, Mitxelenak aitortza ia orokorra erdietsi baldin bazuen, Txillardegik ere haren alde egin zuelako izan zen, sasoi hartan Txillardegi baitzen ezker abertzalearen faroa hizkuntza kontuetan. Onarpen hori lortzeko, ziurrenik, “Fonética Histórica Vasca” idaztea bezain erabakigarriak izan zituen heriotza-zigorra eta kartzelaldi luzea. Testuinguru historiko eta botere-borroka jakin batean kokatzen baitira beti zientzia eta egia, izterrak basatzan ondo sartuta. 

Mitxelenaren hileta-elizkizunean Txillardegi eta biok elkarrekin egon ginen, zutik, elizaren atzealdean, eta esan zidan epe laburrean behintzat ez zuela ikusten Mitxelenaren aldeko adostasunaren antzekoa biltzeko gai izango zen beste inor; Txomin Iturbe hil berriaren balizko ordezkoarekin berdin, ETAn eta ezker abertzalean. Duela zenbait urte, ezker abertzaleak Arnaldo Otegiri eman dio konfiantza hori. 

Euskal etimologisten artean, nekezagoa dirudi aditu bakar batek halakorik erakartzea, ezta epe luze samarrean ere. Iruña-Veleiako traumak zatiturik utzi du jokalekua. Unibertsitateak boterea galdu du, eta sare sozialek izugarri sakabanatu dute hipotesien eta jakintzaren transmisioa. Badago bando guztien edo gehienen konfiantza duen edo lor lezakeen norbait? Blanca Urgell, Ander Ros, Juan Inazio Hartsuaga? (Seguru hanka sartzen ari naizela, barka.) 

Joaquin Gorrotxategiren atzera egiteak maila etiko altua erakusten du. Eta Mitxelenaren estatusa lortzeko, jakintza zientifikoa bezain garrantzitsua da oinarri etikoa. Beharbada, Mitxelenak bere jarduera profesionalean sakonkien jorratu zuen balio etiko-zientifikoa ZUHURTZIA izan zen. Hala ere, ematen du zenbaitetan tronpatu ere egin zela: adibidez, zorrotzegia izan bide zen, Antonio Tovar bezala, euskoiberismoaren hipotesia baztertzeko orduan. Halatan, euskal etimologisten balizko superni berriari dagokionez ere, etorriko balitz, osasungarria litzateke komunitate zientifikoak eszeptizismo ahal bezain sakonez hartzea; besteak beste, fanatismoari muzin egin eta etengabe azpimarratu beharko litzateke edozein aurkikuntza zientifikoren behin-behinekotasuna. 

Are gehiago, zalantzan ipini beharko genuke hainbat afizionatu eta voyeurrek ebidentetzat jo izan dugun ideia hau: euskal hizkuntzalaritza hobeto dabil autoritate argi batek gidaturik.

ADITUEN ARTEKO ADOSTASUNA

Ezin da ez bizitzan ez zientzian ez irakurketan aurreiritzirik gabe funtzionatu, ez dago zerotik abiatuko litzatekeen ezagutza zeharo argi baldintzabakorik, ezinbestez markatzen dituzte gure gorputz eta biografiek gure ideiak. Horrenbestez, ezagutzeak ez du aldez aurretik aurreiritzi oro suntsitzea exijitzen, ezinezkoa baita bestalde. Hori bai, aurreiritzi horiez kontziente izatea komeni da, kontuan hartu baldintzatzen gaituztela eta desaktibatzen ahalegindu. Esaterako, niretzat Irulegiko Eskuan euskara ikusten ez duena gezurretan dabil, gaiztoa da, inperialismo espainolaren bosgarrenzutabista. Aurreiritziak dira haatik. Garbi ikusi dut Joseba Abaituaren bloga irakurririk. 

Bistan da, uko egin beharko genioke egiaren irizpide kartesiarrari, norberari matematika bezain ebidentea iruditzen zaiona beste barik egiatzat hartzeari, ebidentzia subjektibo horiek sarritan errebelazio erlijiosoen kutsua hartzen dutelako, egiaztatu eta gezurtatu ezinekoak definizioz. Eta Brontzezko Eskuko testuaren ulertzeari ekiteko ez ditugu dogmak behar, baizik eta edozeinek egiaztatu edo gezurtatzeko moduko hipotesiak, froga ulergarriak eskuan. 

Tokiz kanpo leudeke halaber Hegel-Kojève, Nietzsche eta utilitaristen egia-irizpideak. Eskuaren zentzura hurbiltzeko, adituen arteko adostasunak behar luke egia-irizpide nagusi. Horretarako, adituek zinez entzun eta kontuan hartu beharko lituzkete Irulegiko testua desberdin interpretatzen dutenen iritziak, eta benetan prest egon eztabaida hasi baino lehen zeuzkaten ikuspuntuak bertan behera utzi eta aldatzeko, baldin eta solaskidearen arrazoiak indartsuagoak badira. Tamalez, ez da hori jarrera nagusia gure politikan eta jendartean; zailagoa da jokamolde ireki hori gure kulturan aurkitzea, telegarraio denborazkori esker orain dela bi mila eta ehun urteko Irulegira bertara itzultzea baino. Animo hala ere. Jarrera zibilizatu horren antzeko zerbait sumatzeak zientzia etimologikoan dabiltzan adituen artean, horrek bai lekarkeela egiazko aurrerapausoa herriaren heziketan. Erdu, mirari.

Lehengoan Bilboko Ibañez kalean Urkullu eta Ortuzar ikusi nituen. Haien atzetik nindoan eta, Sabinoren esaldi batez oroiturik, kolapso mentalak jo ninduen. Gaur arte ez dut esaldiaren erreferentzia zehatza topatu. “Bizkaitarra” aldizkariaren 29. aleak dakar. Esaldiaren bigarren zatian, irudi luke Sabino Aranak Santiago Abascalen eta José Bonoren ibilerak aurreikusi zituela.

"El bizkaino es de andar apuesto y varonil; el español o no sabe andar, o si es apuesto, es tipo femenino".

Irakurtzen jarraituta, eta hainbat arrazoirengatik, ezin izan ditut Urkullu eta Ortuzar burutik kendu, are gutxiago beste biak:

"La fisonomía del bizkaino es inteligente y noble; la del español inexpresiva y adusta. El bizkaino es nervudo y ágil; el español es flojo y torpe. El bizkaino es inteligente y hábil para toda clase de trabajos; el español, es corto de inteligencia y carece de maña para los trabajos más sencillos. Preguntádselo a cualquier contratista de obras, y sabréis que un bizkaino hace en igual tiempo tanto como tres maketos juntos".

Mugitzearen poza, inon ez geratzearen poza. Ez dizute geldirik egoteagatik ordaintzen. Jack Kerouacen “Errepidean” maisulanaren eguneratze bat da Willie Nelsonen Errepidean berriro hau.

Errepidean ibiltzeak, kantu honetan, azken belaunaldiko autobusean bidaiatzea esan nahi du: pantaila zapaleko puntako telebista, taberna totala, erreginaren ohea atzealdean, hainbat litera, bakoitza mundu bat, ederki hornituriko sukalde erosoa, larruzko kabinak, dutxa, eta, batzuetan, lurrun-bainua ere bai. Autobusa da errepideak eskaintzen duen onena. Inoiz ez zara benetan inora joaten, busean zaude, ordu gutxi batzuetarako atera, kontzertua, busera itzuli eta segi aurrera. Horrelakoxea da banda ibiltarien bidea, Van Morrisonek “Hard Nose the Highway” abestian pintatua. Van hegazkinez ibiltzen da ordea. Beharbada ez du gaia bertatik bertara ezagutuko, baina kontatuko zioten. 

Willie Nelsonen kantuak errepidearen mugimendua ematen dizu, baina autobusean sentitzen den bezala, ez sedanean edo anbulantzian. Errepidean zaudenean, maite duzun bizimodua bizitzen ari zara. Lagunekin musika sortzen eta bizimodua ateratzen. Abesti zoriontsua da. Esaldi etsigarri bakar bat ere ez. Edonon kanta zenezake, azokan zein Herri Irratiko Musika Aretoan. Elkarrekikotasuna du gai nagusi, komunitatea. Country erlijioso antzeko bat da. 

Dena den, amesgaiztoaren kutsuko kanta ere sor liteke gai beraren inguruan, bidaiari nekatuaren gainean pilatutako batxe eta sumindurez betea. Egin litezke bertsoak autobuseko aireztatze hautsiez, hoteletara itsatsitako sirena-hotsez, miaketa sutsuegiez Texasko mugan, antibiotikoekiko erresistentea zen gonorrea gogor hartaz, Mexiko Berriko kontzertu baten ondoren musikarien eta birako langileen artean zabaldu zena. Mikrouhin labeko burrito zalantzagarriak, arropa berriro garbitu arteko egun eta kilometro luzeak, bus-gidariaren dibortzioari buruzko informazio gehiegi. Errepidean berriro. 

Eta beste abesti bat ere idatzi beharra dago, errepidera itzultzeko irrikaren benetako arrazoien gainean. Inor ez da haserretzen ez duzulako zaborra atera, ezagunak ez datozkizu bisitan abisatu gabe, auzokoek ez dizute begizkoa egiten haizea aldatzen den aldiro. Bidean zaudela deusek ez zaitu trabatzen. Ezta berri txarrek ere. Atsegin ematen diozu jendeari, eta zure atsekabea zeuretzat gordetzen duzu.

Unamuno harriturik geratuko zatekeen baldin “Bizitzaren sentimendu tragikoaz”, “Kristautasunaren agonia”, “Laino”, “Abel Sanchez” eta bere beste liburu batzuk euskaraz ikusi balitu, bere etxe ondoko ikastetxeetan D eredua dela nagusi, Unamuno Institutuan bezalaxe, badugula Euskal Herriko Unibertsitatea; edota, bere jaiotetxean, Erronda kalean, orain bertan balkoi batean Euskal presoak Euskal Herrira pankarta ikusiko balu, eta beste batean Euskaraz bizi nahi dut. Aita Bergararra zuen, ama jatorriz Arratia aldekoa. Etxean ez zuten euskaraz egiten, bere kabuz ikasi zuen. Gaztetan Euskal Herriaren eta euskararen aldeko sentimendu sakonak zituen. Nazionalista erromantikoa zen. Garai hartan idatzitako “Bakea gudan” eleberrian, karlisten aldeko eta liberalen aurkako jarrera dago. Unamunori buruzko bere liburuan, Jon Juaristik liberal handi bat izan zela dio behin eta berriz. Aldiz, Joxe Azurmendik idatzi du, “Bakea gudan” liburuaz argitaratu duen saioan, Unamuno inoiz ez zela liberala izan. Nire ustez, fidagarriagoa da Joxe Azurmendi. 

Unamunok berak dio Sabino Aranak berari kopiatu zizkiola ideia abertzale garrantzitsuenak. Hogeita hiruzpalau urte zituela, ordea, Bizkaiko Aldundiak Euskara Katedra baterako oposizioak deitu zituen. Azkue eta Sabino Arana bera izan zituen lehiakide, eta Azkuek irabazi zuen. Kolpe ederra, arras baitzen harroa. Aurrerantzean, euskaltzaletasuna zimurtu zitzaion. Erromantizismoa utzi eta positibismoari atxiki zitzaion. Honen arabera, Historia unibertsalaren baitan herri txikiek ez dute lekurik. Ondoren, sozialista eta marxista egin zen, eta, Pablo Iglesias ezagutu ostean, PSOEko militante. Garai hartan eman zuen euskara baztertu eta ahaztearen aldeko hitzaldi sonatu hura, Bilboko Lore Jokoetan, Arriagan. Abertzale ugari zegoen entzuleen artean, eta entzun behar izan zuten euskarak ez duela bizitza modernorako balio eta hiltzen utzi behar dugula, hiltzen lagundu, hileta duin bat antolatu, santuki lurperatu, izan dadila erlikia interesgarri bat. Garrasika hartu zuten. 

Bestelako haserre zenbaiten ondorioz, PSOE ere utzi zuen, eta edozein militantzia politiko. Krisi sakon baten eraginez erlijiora itzuli zen. Oso zuen partikularra fedea haatik, eta Elizak liburu debekatuen zerrendan sartu zituen Unamunorenak. Inoiz ez zen ortodoxiarekin ondo konpondu. Konbertsioaren osteko sasoi hau, batzuek existentzialista deitzen dutena, izan zen emankorrena, orduan idatzi zituen nazioarteko ospea ekarri zioten “Bizitzaren sentimendu tragikoaz”, “Laino” eta abar.

Gero, Unamuno espainolismorik zoldazuenaren ordezkari izan zen, zein ote da Espainiaren esentzia, hau larridura, me duele España, que inventen ellos, Europarik gabeko Erdi Aro espainol batera itzulera aldarrikatu zuen. Zahartzaroan kontserbadore bilakatu zen, autoritarismoaren aldeko.

Hala ere, zaputzak gorabehera, ematen du beti gorde ziola atxikimendu sekretu bat euskarari. Espainiako diktadurak erbesteratu zuenean, aurrena Fuerteventuran egon zen, gero Parisen, eta azkenik Hendaiara etorri zen, bere lurretik ahal bezain hurbil ibili ahal izateko. Xabier Kintanak kontatu duenez, behin batean, Regoyos eta Uzelai margolariak bisitan joan zitzaizkion. (Izugarri maite zuen pintura, eta modelo-lanak ere egin zituen gaztaroan.) Txango ibili ziren, eta Pausuako muino batean zeudela, Unamunok eskuaz Gipuzkoa seinalatu eta halaxe esan omen zuen:

"Han dira Aiako haitzak, eta haien oinean Oiartzun. Eta Oiartzunen plaza bat dago. Eta plazan taberna bat. Ez dakizue asko nola gustatuko litzaidakeen gaur Oiartzunen, bertako plazan egon ahal izatea, Isabelitarekin bazkaltzeko, berarekin mintzatzeko... euskaraz! Eta ezin dut!!” (Isabelita Salamancan oso lagun izan zuen andereño oiartzuar bat zen.)

‘Gero, hasperen baten ondoan, boz etsiaz, segitu zuen: "Salamancako harri urreztatuek, askok bestela uste badute ere, oso ilusio txikia egiten didate, adiskideok. Euskal Herriko zelai berdeak, baserriak, horiexek dira nik egiaz maite ditudanak."

Behin eta berriz errepikatu zituen gisako adierazpenak. Itxuraz, gaztaroko abertzaletasun sentimentalera itzuli zen helduaroan Unamuno. Jarrera hori, dena den, Azurmendik dioen bezala, bihotzera mugatu zuen, ez zuen ideia eta proiektu gisa gauzatu. Gerraosteko belaunaldi euskaldunak egingo du hori: Salbatore Mitxelenak, Juan San Martinek, Txillardegik, Joxe Azurmendik berak…

Deigarria egiten da euskara lehenbailehen hiltzeko nahia aldarrikatu zuenak hainbeste zale sutsu izatea abertzaleen artean; ETA sortu zuenarengan, besteak beste; edo Txabi Etxebarrieta buruzagi garrantzitsuarengan, polizia bat hil zuen lehenbiziko etakidea eta poliziak hil zuen lehenbiziko etakidea, hain zuzen gaur egun Unamuno plaza izena duen horretan bizi zena.

Unamuno oso polemikoa izan zen beti, agonikoa bezain polemikoa. “Agonia” borroka da grekoz, eta Unamunoren ustez gizaki izatea barne borroka batean bizitzea da, ezin da adimenaren eta bihotzaren arteko gatazka saihestu. “Contra esto y aquello” da Unamunoren liburu baten izenburua, gerora Txillardegik “Huntaz eta hartaz” izenburuaren bidez omendua. Zale eta etsai sutsuak izan zituen Unamunok bizirik zela. Bere hitzaldiak iskanbila bilakatzen ziren maiz. Bilboko Lore Jokoetan euskarak ez duela bizitza modernorako balio eta hobe dugula hiltzen uztea aldarrikatu zuen, eta doi-doia irten zen onik Arriagatik; Salamancako errektore kargua kendu zioten; diktadurak erbesteratu zuen; Frankoren altxamendua aldeztu zuen, baina berehala damutu eta Millan Astray eta frankistek ozta-ozta ez zuten Salamancako Unibertsitateko paraninfoan bertan garbitu, Amenabarren filmak dakarrenez. Hori da trailerrean azpimarratzen duten pasadizoetako bat. Millan Astray eta legionarioen eta handiki frankisten aurrean Euskal Herria eta Katalunia aldeztu zituen.

Polemikoa izateaz gain, biziki azkarra zen halaber. Eskolan bakartia zen, isila, ez zuen kirola gustuko. Ikaskiderik indartsuenaren adiskide egin zen, El Naranjerorena. Loteria bat sortu zuten, eta ikasle guztien artean ipinitako diruaren erdia Unamunok eta Naranjerok sakelaratzen zuten, harik eta ikaskide batek salatu eta txiringitoa itxi behar izan zuten arte. Mikel Soto eta Iñaki Soto anaiek kontatu dute pasadizo hori, Unamunoren biografia polit batean: “Miguel Unamunokoa” du izena, halaxe izenpetzen baitzituen garai erromantikoan bere testuak, Miguel Unamunokoa. Poesia batzuk euskaraz idatzi zituen.

Hil ostean ere, are XXI. mendean, Unamunok, liburuak eta filmak ez ezik, ekintza bortitzak ere eragiten jarraitzen du. Adibidez, orain dela zenbait urte gizon batek Unamunoren estatuako burua aurkitu zuen Bilboko itsasadarreko uretan, kirol-poltsa batean sartua. Unamuno pozarren zegokeen. Oso ondo ulertzen zuen “herostratismo” delakoa. Herostratok Artemisen tenplua erre zuen, Heraklitoren sorleku Efeson kokatua, munduko zazpi mirarietako bat, soilik famatua izateko, famak nolabaiteko hilezkortasuna ematen baitu. Eta, Unamunoren ustez, bihotzak hilezkortasuna nahi du. Hasierako kolpean hilezkortasun pertsonala gura du, ni neu, nire txapela, aterki, akats eta berezitasunekin betirako bizirik. Ez ni modu inpertsonal batean energia kosmikoan urtu, baizik eta nire izen-abizenekin eta nire betaurrekoekin. Horixe nahi du sentimenduak. Haatik, adimenak zalantzak ditu, ez du batere garbi ikusten, ohartzen da hilezkortasuna giza desira ulergarri bat dela baina errealitateak ez dio beteko den itxaropenik adierazten. Barne gatazka, hortaz. Hori da pertsona izatea. Gatazka hori bizi ez duenak gehiago ei du astotik gizakitik baino. Giza bizitza ezinbestez da tragikoa.

Hilezkortasun pertsonal betea, adimenak dioenez, zalantzagarria baldin bada, badugu ordezko zurbil bat: ospea. Herostratok bezala, Unamunok ere kosta lain kosta bilatu zuen ospea, hilezkortasuna bermatzeko.

Mikel Garmendia irakurle, idazle eta itzultzaileak ekarri zigun euskarara “Laino”. Ez da nobela, baizik eta nivola, hau da, Unamunoren liburu sailkaezina. Hor bada herostratismoak jotako pertsonaia xelebre bat, osaba Fermin: ketuak ditu beti betaurrekoak eta esperantoz mintzo zaio edonori: ospea lortzea du helburu, ergelarena bada ere. Hobe hil osteko fama, ergelaren memoria utzi arren. Gurago ospe beltza ezereza baino.

Arrazoi eszeptikoaren eta eternitate nahiaren arteko barne gatazka horiek batez ere “Bizitzaren sentimendu tragikoaz” liburuan adierazi zituen Unamunok. Xabier Kintanak euskaratua, Klasikoak bilduman dago. Oihartzun zabala izan zuen liburu horrek nazioartean. Gutunak idazten zizkieten elkarri Unamunok eta Bertrand Russell, Benedetto Croce edo Henri Bergsonek, garai hartako filosoforik ezagunenak Europan eta Ameriketan. Woody Allen ere oso da Unamunozalea,  bilbotarra bezainbeste larritzen du erabat desagertu beharrak, ehun urte barru gugandik arrasto txikiena ere ez geratzeak, ezta inoren oroimenean ere. Unamunoren kasuan, ehun urte baino zehatzago, jo dezagun bost mila urte barru.

Egoki da eta zuzen gure ordezkarien arteko harremanen berri ahal bezain xehea izaten ahalegintzea, batik bat hedabideetan ageri ez direnak, herritar arruntok, behin goikoen tentsioak eta indar korrelazioak ezagututa, perspektiba errealistagoa lor baitezakegu osotasunaz. Helburu etiko-politiko horrek txutxu-mutxuak zabaltzeak eragin diezazukeen  erru sentimenduaren gainetik egon beharko luke.  

Lehengoan, bazkaltzen ari nintzela, Idoia Mendia eta bere senide batzuk alboan jarri zitzaizkidan. Hiru heldu ziren eta gazte bi. Familian Mendiak agintzen du. Jatekoa atera baino lehen hustua zuten lehenbiziko botila ardoa eta bigarrena ekartzeko agindu zioten zerbitzariari. Bigarrena ere irentsia zuten bazkaltzen hasi orduko.     

Horrela, beroan, Idoia Mendiak Beatriz Artolazabali buruz: "esa es más de pueblo que..."; “jode, la Bea, ¡qué vaga es!” 

Kafea hartu eta banindoan, baina Mendiaren inspirazioa sumaturik gelditzera deliberatu nintzen. Eta ez nintzen damutu:

"A ver, con la gravedad las tetas se te van cayendo, yo no voy a dejar de llevar sujetador”.

“Tú, Alfonso (senarrari), de joven, cuando salías a perrear sin calzoncillos...".

Pertsona umoretsua iruditu zitzaidan, bizia; izugarri irabazten du bere burua nahi duena esateko libre sentitzen duelarik, eta hori ez zaio edonori gertatzen.

Albiste on gutxi iristen zaizkigu mundutik; horietako bat dirudi Libanoren eta Israelen arteko akordioak. AEBen bitartekaritzaz lortua, ia automatikoa dugu susmoa, ez ote duen iruzurren bat ezkutatuko. Ordea, Hezbolak ere onartu du, alde dago. Negoziazio gogorren ostean, auzi zail baten inguruan lortu dute adostasuna Israelek, Hezbolak eta maronitek. Itxaropenari eutsi nahi dionak badu zeri heldu. Julia Boutros izan dezake bozeramale.  

Simone de Beauvoirrekin batera, munta handia izango du aurrerantzean Hannah Arendtek EAEko Bigarren Hezkuntzako Filosofiaren Historian (Batxi 2); baita Filosofian ere (Batxi 1), irakasleak hala erabakiz gero. Iparraldean Arendt aspalditik da garrantzitsua Terminal Orokorrean, eta ezinbestekotzat jotzen da Justizia eta Askatasuna nozioak azaltzeko orduan. Arendti buruz askoz ere material pedagogiko ugariago dago frantsesez gaztelaniaz baino. 

BIOGRAFIAK

Lau dabiltza nagusi gure artean:

1-Elisabeth Young-Bruehl, Hannah Arendt, for love of the world, 1982 (gaztelaniaz eta frantsesez ere badago)

2-Laure Adler, Dans les pas de Hannah Arendt, 2005; gaztelaniaz: Hannah Arendt: una biografía

3-Anne C. Heller, Hannah Arendt, A Life in Dark Times, 2015. Audioliburu gisa ere badago. Gaztelaniaz, Hannah Arendt, Una vida en tiempos de oscuridad. Ez dago frantsesez.

4-Ken Krimstein-ena biografia grafikoa da, komikia, The Three Escapes of Hannah Arendt, 2018, gaztelaniaz Las tres vidas de Hannah Arendt, frantsesez Les Trois Vies de Hannah Arendt. Oso polita, gustura irakurtzen da eta Krimsteinek gainera tentuz aukeratu eta nabarmendu ditu Arendten bizitzako pasadizorik erabakigarrienak, hala nola Gurs-eko egonaldia edo Walter Benjamin adiskidearen suizidioa.

Sendoena, ikerketa lan handi eta serioena erakusten duena, lehenbizikoa da, Arendten ikasle izaniko Elisabeth Young-Bruehlena. Adlerrek Arendten liburuen irakurketa pertsonalak emendatzen dizkio, eta literatura dei genezakeena: adibidez, Young-Bruehlek Arendt Königsbergetik Berlinera amarekin trenez joan zela kontatzen badu, Adlerrek irudikatzen du pentsalariak bihotz-gogoetan zeramakeena, eta leihatilatik ikus zezakeena.

Anne C. Heller-ena Young-Bruehelenaren laburpena da funtsean. Young-Bruehlenak 630 orrialde, Hellerenak, gure garaiari egokituago, 150 inguru. Dena den, biografia bakar bat aukeratu behar izanez gero, dudarik gabe Elisabeth Young-Bruehlenaren alde. Dirudienez, 1982az geroztik ez dute Arendten bizitzari buruzko datu esanguratsu berririk aurkitu, Heideggerrekiko harreman estuari dagozkionak izan ezik.

ARENDTEN PENTSAMENDUARI BURUZ, EGOKIAK SARRERA ETA AMU GISA

EUSKARAZ

1-Jakin aldizkarian, ale berezia, "Filosofiatik ezabatutako emakumeak", 2022, eta bertan artikulu bi, Yolanda Barriosen “Hannah Arendt: pentsatzeko ausardia”, eta bestea anonimoa, “Hannah Arendt, Gaizki absolutua”, biak irakaskuntzan erabiltzeko eta selektibitateari begira ezin praktikoagoak.

2-Arendten beraren “Eichmann Jerusalemen” (2008) liburuaren Sarrera ondo informatua, Amos Elon-ek idatzia, Arendten jarrera batzuek sortu zituzten arazoak ganoraz eztabaidatzen dituena; aspalditik dago agortua, eta, Klasikoak bildumako beste liburu batzuk ez bezala, ezin da epub edo pdf gisa jaitsi. Lehenbailehen konpondu beharreko arazoa.

3-Mario Zubiagaren sarrera aparta Arendten “Indarkeriaz” liburuari, Katakrak, 2021

GAZTELANIAZ

1-Antonio Campillo, El concepto de amor en Arendt, 2019

2-Nuria Sánchez Madrid, La filosofía frente al mal, 2021. Espainian gaur egun dagoen Arendti buruzko berezilaririk garrantzitsuena da Nuria Sánchez, hitzaurre mamitsuak egin dizkie Alianzak argitaratu dituen Desobediencia civil eta La mentira en política-ri. 

FRANTSESEZ

1-Julia Kristeva, Le génie féminin. 1-Hannah Arendt, 1999; gaztelaniaz: El genio femenino 1-Hannah Arendt. Batzuetan Arendti zeharo arrotzak zaizkion kategoria psikoanalitikoak badarabiltza ere, interesgarria da nola joaten den obraz obra Arendten ideia nagusi zenbait atzematen eta azaltzen, hala nola bizitza, jaiotza, kontakizuna, politika...

2-Jean-Claude Poizat, Hannah Arendt, une introduction, 2013. Dijon-go filosofo gazteak biografia baztertu eta zuzenean ekiten dio Arendten pentsamendu politikoa aztertzeari. Ederto baten dago antolatua Arendten paradoxa nagusietan barneratzen gaituen liburu distiratsu hau. Ez dezala irakurri lehenbailehen, argi eta garbi eta kosta lain kosta erabaki nahi lukeenak Arendt ezkertiarra ala eskuindarra ote zen, sionista ala antisionista, feminista ala antifeminista, batuaren ala euskalkien aldekoa.  

Zori oneko gabiltza, zeren eta, euskarazkoak bezala, oso onak baitira erdarazko sarrera horiek ere.

Pasada bat izan zen astelehenean gure ikastetxean gertatu zena. Lehenbiziko aldia izan da ikasturte honetan, eta nekez errepikatuko da. Zalantzak izan ditut, kontatu ala ez, barruko sentimendu sakonak mugitu baitizkit, eta ez nago ohituta halako zirrara intimoak jendaurrean erakustera. Begiak busti zitzaizkidan. Nire hunkidura ezkutatzeko komunetan gorde behar izan nuen. Behin lasaitu ostean, lekuko zuzen izan ninduen jazoera gogoangarri horren berri eman nuen irakasle-gelan, ahal bezain objektiboki, baina lankideek ez zidaten sinetsi.

Kontua da herenegun, ikasle bi, beren kabuz, inongo presio edo txantaje emozional zuzenik gabe, inongo aginduri obeditzen ez ziotela, espontaneoki, euskaraz hizketan entzun nituela.

(Ondo ulertu banuen, propoliaren eragin onuragarriaz ari ziren.)

Tamalez, ez dira nire ikasleak. Jone Olaetxea eta Peio Agirre dira gure garaiko heroi horien izenak. Bilbotarrak dira, hamazazpina urte dituzte. Bizi daitezela zoriontsu bezain luzaro.

Euskararen aldekoei ere lotsa ematen die ikaskideei hizkuntza koofizial horretan mintzatzeak ez ezik whatsappa bidaltzeak ere, nabarmenkeria hutsa ei da. Uholde nagusi itogarriaren kontrakarrean, inor entzuten zutenetz jakiteke, friki xelebre gisa baztertuak izateko arrisku handiari aurre eginez, Peiok eta Jonek burua kuraia harrigarriz altxatu eta euskaraz mintzatu ziren beren artean. Urriak hiru zituen eta eguraldia ez zen txarra.

Houellebecqek Deleuzeri leporatzen diona da lagundu izana familia eta gizarte tradizionala desegiten, humanismoa zokoratzen, hippyak filosofiaz elikatzen. Houellebecqek uste du hainbeste sufriarazi duen bere ama, adibidez, Deleuzeren tankerako friboloen emaitza dela, uste du Deleuzek desiren jario eta zirkulazio librea aldarrikatu izanak zerikusi zuzena duela amak Houellebecq umea aiton-amonen esku abandonatu izanarekin, traba baitzitzaion bere jario libre hippyak sakonki esperimentatzeko orduan.

Indarberritu egin da berriki Deleuzeren izena zikintzeko moda. Houellebecqen adiskide Luc Ferryk eta Michel Onfrayk ia aldi berean egotzi diote estalinismoa. Planifikatua ote kanpaina hori? Ez da ezinezkoa kasualitatea izatea. Dena den, bat dator filosofiak borrokatu beharko lukeen albiste eta datu faltsuak asmatzeko joerarekin, gure garaian ikaragarri areagotu den ohitura zahar hori. Kontua da Deleuze ez zela sekula estalinista izan. Aitzitik, bere lagun gehienak 50eko urteetan Alderdi Komunistan sartu ziren bitartean, Deleuze kanpoan gelditu zen, konbikzioagatik eta izaeragatik. 

Orduan? Ferryk zein Onfrayk, biek nahi dute pentsalari berri gisa agertu, beren berritasuna nabarmenarazi, eta hori egiteko kontrastea behar dute, XX. mendeko bigarren txanpan nagusi izan ziren filosofiekiko desberdintasuna azpimarratu, eta aditzera eman pentsaera eta aro berri bat ari direla inauguratzen. Bereizte hori helburu, zaku berean sartzen dituzte Sartre, Althusser, Foucault eta Deleuze, oso diferenteak izan ziren arren haien ibilbideak.

Deleuzek hurbilago zituen anarkistak komunistak baino. Beti aldeztu zuen 68ko maiatzeko iraultza. Kapitalismoak adina nazkatzen zuen edozein kolektibismok. Seguritate sozialari ez zion sinpatiarik. Hori bai, egia da hil zenean “Grandeur de Marx” izeneko liburu batean ziharduela lanean. Txillardegik, Joxe Azurmendik edo Terry Eagletonek bezala, sarritan kritikatu bazuen ere Marx, inoiz ez zituen haren aurkikuntza jenialak ukatu, miresten baitzituen. Ordea, Deleuzeren materialismoa ez zen dialektikoa, baizik eta gaseosoa, eta horregatik egiten zaio hain zaila edozein botere faktikori haren filosofia harrapatu, desaktibatu eta Cheren elastikoa bezala integratzea.

Inbidiagarria da Ferryk zein Onfrayk jendaurrean mintzatzeko duten erraztasuna eta abiada, eta zenbat liburu argitaratzen dituzten oso epe laburretan, baina beharbada presa horrexek eramaten ditu besteengan gogor salatzen dituzten bekatuak egitera, hala nola errealitatea aintzat hartu ez eta mintzozko erasoak argudioz mozorrotzeko ondo datozkien datu aizunak asmatzera.