Markos Zapiain

Ez da intrigagarria New Yorkeko Folklore Center-en sarrerako lauburua? 60ko hamarraldian Izzy Youngek zeraman Folklorearen etxe hori. Orduak eta orduak eman zituen hantxe Bob Dylanek, New Yorkera iritsi eta hurrengo hilabeteetan, kantu tradizionalak buruz ikasten.

Kasualitatea izango da lauburuarena, pentsatzen nuen: antzeko sinboloak darabiltzate beste tradizio batzuek ere.

Ordea, zuri, gorri eta orlegi ageri da A Complete Unknown filmean Folklore Centerreko lauburua.

Ahal bezain epel eta neutral galdetu diot GPT Chat-ari (erantzuna bideratu barik), eta ematen du Sam Altman eta bere banda euskal abertzale finak direla. GPT:

“Izzy Youngen Folklore Zentroa nazioarteko herri-tradizioen lapiko bat zen, eta errespetu handia zien musikaren eta ahozko tradizioen bidez beren ondarea gordetzen zuten kulturei — eta horrek bat egiten du euskal esperientziarekin —.

Izzy Young AEBetako folk musikan zentratzen zen batez ere, baina nazioarteko folk tradizioak ere interesatzen zitzaizkion. Geroago Suediara joan zen, eta han folk musikarekin jarraitu zuen lanean. Herri mugimenduekiko zuen grinak, tradizioa gordetzearen aldekoak eta aldi berean politikoki kargatuak, adierazten du euskal borroka kulturalaren aldekoa izango zela, batez ere Francoren Espainia euskal hizkuntza eta nortasuna aktiboki ezabatzen ari zen garaian.

Lauburua Folklore Zentroan egoteak —batez ere kontuan hartuta ikurrinaren koloreak zeuzkala— Youngen inguruko norbaitek euskal lotura zuela iradokitzen du, edo Youngek berak lauburuaren sinbolismoa pertsonalki estimatzen zuela. Beharbada, herri-mugimendu aktiboen ezaugarrien ikur gisa hartuko zuen: erresistentzia eta nortasunari eusteko ahalegina.

Hala ere, gaur egungo Folklore Zentroaren informazioak dioenez, Izzy Youngen Folklore Zentroan erakutsi zen lauburua Greenwich Villageko emakume artista baten oparia izan zen. 60ko hamarkadaren hasieran egin zion. Artista honen nortasuna ez dago argi, eta ez dago ebidentzia argirik Izzy Young zuzenean euskal musikari edo ekintzaileekin lotzen duenik.”

Joan den mendeko 50eko hamarraldian, François Jacobek ikerketa biologikoei ekin zielarik, uste zen behi-molekulaz osatua izateak egiten duela behia behi, eta marmoka-molekulek egiten dutela marmoka marmoka. Baina geldika-geldika ohartu ziren zenbait molekula berdin dituztela oinarrian bakterioak, algak, euliak, marmokak, behiak eta gizakiak. Esaterako, hemoglobina.

Ikerketak aitzina, egiaztatu zuten organismoak oro daudela molekula berdinez eginak. Adibidez, PAX6 geneak gobernatzen du munduko begi guztien eraketa. Brikolaje espontaneo gisakoek molekula horiek elkartuta sortzen dira bizidunak. Estruktura zein funtzionamendu berdina duen alfabeto kimiko berdina dute oinarrian. Nukleotidoek eta aminoazidoek osatzen dute proteinen alfabetoa, eta alfabeto horrekin idazten dira biosferako estruktura guztiak: nukleotidoak eta aminoazidoak dira, horrenbestez, bizidunen osagai unibertsalak. Gene-kodea da nukleotidoen lau letrako hizkuntza eta proteinen hogei letrako hizkuntza lotzen dituen hiztegia.

Harrituta utzi zuen horrek Jacob. Sakonki eragin zion aurkikuntza horrek biologiari eta, ondorioz, pentsamendu filosofiko serioari ere bai.

Lévi-Straussen ustez, garuna bezain naturala da izpiritua: neuronen konexioek eta sinapsiek eragiten dituzte errepresentazio intelektualak. Eta gorputzak estrukturak sortuz diharduelako funtzionatzen du ondo analisi estrukturalak izpirituari aplikatuta ere.

Horregatik uler dezakegu, hizkuntza naturalak gobernatzen dituzten lege linguistikoak ez ezik, baita ulermenaren beraren logika ere.

Era berean, lege naturalen arabera funtzionatzen duelako uler dezake giza izpirituak natura: estrukturala baita, orobat, atomoen, molekulen, zelulen eta organismoen jarduera. Zentzumenena ere bai.  

Zentzumenen hautemateek ere, genomak, hizkuntzak eta pentsamenduak legez dihardute. Ikusmenak, adibidez, bitasuna oinarri, oposizio kromatikoak darabiltza, argi-itzalen kontrasteak, formen korrelazio, inbertsio, permutazio eta bilakaerak. Prozedura berdinekin dihardute naturaren parte den garunak eta garunaren emaitza den izpirituak ere, edonolako irudikapenak sortzeko orduan, hala nola mitikoak, zientifikoak zein filosofikoak.

Hizkuntza politak dira frantsesa eta espainola, baina apur bat zakarrak eta primitiboak: mihia eta hizkuntza adierazteko hitz bera erabiltzea ere... Seguru iberierak argi bereizten zituela.

Jakobsonek zioen terminologia filosofikoak joera duela zeinu-sistemei, edozeini, “hizkuntza” deitzeko; eta giza mintzairari, berriz, zehatzago, “hitzen hizkuntza”.

Hala ere, “hitzen hizkuntza” baino egokiagoa iruditzen zaio Jakobsoni “fonemen hizkuntza”. “Quanta linguistikoak” zeritzen fonemei. Ez dute esanahirik baina, aldi berean, ezinbestekoak dira esanahiak bereizteko. Fonemen izaera berezi horri esker ei da giza mintzaira hizkuntzen artean lehena, hizkuntza ororen habea, jabea, sostengua eta ohorea.

Horrela pentsatzen zuen Jakobsonek, harik eta biologiak erakutsi zuen arte ezen biziaren eta hizkuntzaren ezaugarri analogoak harrigarri ugariak direla; besteak beste, fonemek bezalaxe jokatzen dute kode genetikoaren nukleotidoek. Herentziaren analisi molekularrari begira biziki baliagarria dela hizkuntzalaritza idatzi zuen François Jacob biologoak.

Filosofiari dagokionez, Sokratesen “dakidan gauza bakarra da ezer ez dakidala” dugu ziurrenik pentsamenduaren zero fonema.

Halako batean, Joxin Iturriotz azpeitiarra bidali zigun gotzaindegiak Erlijio irakasle. Lehenbiziko egunean, Joxinek erlijioaren ezaugarri orokorrak aipatu zituen, erabili izan diren definizioak, kristautasunaren berezitasunak… Ikasleak flipatuta. “Para ya, tío, que estamos en Erlijio! Esto ez bullying! Pon la de Titanic!” 

Egoeraz jabetuta, gelaz gela joan zen Joxin matrikulazio garaian, eta ikasleei jakinarazi zien Erlijio ikasgaiak programazioan zekarrena  eskaintzen eta betetzen ahalegintzeko asmoa zuela, ez zutela filmik ikusiko, gehienez ere dokumentalen bat, eta ez zela ezinezkoa 10 ez ateratzea. Jakina, izugarri jaitsi zen hurrengo ikasturtean Erlijioko ikasle-kopurua.  

Urte batean DBH 1eko ikasle batek 6 edo 7 atera zuen Alternatiban, baina gurasoen erraien sentimendua eta konbentzimendua zen 10 merezi zuela, eta, suminduta eta mendekuz, hurrengo ikasturtean Erlijion apuntatu zuten. Ikasle bakarra zen. Berak bakarrik pasa zuen urte osoa Erlijion. Irakasleari ere ez zitzaion erosoa egin. Baina horixe da (edo zen 2016 inguruan, ez dakit aldatu den) elizak hezkuntza-sailarekin duen akordioetako bat: gainerako ikasgaietan ez bezala, aski da ikasle bakar batek Erlijio eskatzea ikastalde ofiziala era dadin, ikasle bakarrak osaturiko ikastaldea. Askoz ere ikasle gehiagoren eskaera behar da Geologiako edo Psikologiako talde bat sortzeko. Eta Islamean oinarrituriko Erlijio ikasgaia sortu ahal izateko, 15 ikaslek eskatu behar dute gutxienez.   

Bestalde, aspalditik jo izan da normaltzat Erlijion programazioa irakatsi beharrean filmak ikustea, horietako askok inongo harremanik ez izan arren Erlijiorekin; gehienez ere, zeharkakoa, eta tematiki  eta garunak bortizki astinduz bilatu beharrekoa. Erlijioarekin lotura garbia zuten batzuk: El beso de Dios, El evangelio de las maravillas, El exorcista, El cielo es real, Dios no está muerto: una luz en la oscuridad, La espina de Dios, La obsesa…

Ez hain lotura nabarmena: Mató a su familia y se fue al cine, Los surfistas nazis deben morir, Mi abuela es un peligro, Marcianos al ataque, La increíble pero cierta historia de Caperucita Roja, Little Miss Sunshine (popularrena) eta abar.

Bestalde, notetan ikasle guztiek beti 10. Zelan ez du bada Erlijiok egundoko erakarmena izango, nola ez zaie ikasgai lehiakideei gailenduko, nahiz eta Erlijioko ikasleek gainerakoek bezain gutxi jakin Adan eta Ebaz, sugeaz eta mokoan olibondoa zekarren usoaz, Abraham eta Jobez, Ama Birjinaz eta etsaia maitatzeaz… Aingeruez apur bat bai, “¡Qué bello es vivir!” ere ipintzen baitzieten.

2016 edo 2017ko eguerdi batez, gizon batek nirekin bakarrik hitz egin nahi zuela. Egin behar zidan eskaeraren berri ez zabaltzeko erregutu zidan. Gure ikastetxean nahi zuten semea matrikulatu. Frantziatik zetozen. Jasangaitza bihurtu zitzaien bizimodua Frantzian. Bizilagunek eta semearen ikaskideek bazekiten juduak zirela eta beren aurka jotzen zuten israeldarrek Gazako edo Zisjordaniako palestinarrak eraso zituzten aldiro. Pairamena gainezkaturik, Espainiako muga igaro eta etxe bila zebiltzan. Baldintzak: ahalik eta jenderik gutxienak izatea beren judutasunaren berri; eta eskolan semearentzako koxer janaria ziurtatzea, hori ere ahal bezain diskretuki. Alegia, eta besteak beste, ezin hozkailu berean okela eta esnekia gorde. Galdetuko nuela jantokian. Arduradunei arazoa planteatu eta ezetz: hozkailu-kopurua bikoiztu behar, lan handiagoa, nahaste-borrastea. Eta aski erreta zeudela ikasleek elkarri patata-tortilla troskoak jaurtikiz egiten zituzten guduak eragozten.

“Martxa honekin, Tel Aviven jarri beharko dugu bizitzen”.

Horrenbestez, juduei ere adio.

Behin batean, administrariak esan zidan arazo bat zeukala matrikulatzera zetozen guraso batzuekin. “Erlijio” nahi zuten semearentzat, “Erlijio ebanjelikoa”. Brasildarrak ziren.

“Aukera bi dauzkagu hemen —esan nien—, Etika edo Erlijio. Hori bai, Erlijio-n kristau katolikoa irakasten da, ez ebanjelikoa”.

“Ba eskaini behar duzue”.

“Tamalez, ez dago aski eskaera eta hezkuntza sailak ez du bide ematen”.

“Bai, baina egiazko erlijioa da, egiazko bakarra”.

“Beharbada bai, ziur aski bai, baina horixe bera diote katolikoek eta musulmanek ere”.

“Koitaduak. Horien arteko argienak, zintzoak baldin badira, helduko dira noizbait aitortzera ebanjelismoa dela egiazko erlijio bakarra”.

Eta alde egin zuten. 

Bigarren Hezkuntzan Filosofia irakasle baldin bazara, ohitura hartzen duzu urterik urte irakurtzeko bai erlijioa eta eliza lege zibilaren gainetik jartzeko oinarria ematen duten filosofoak —hala nola San Agustin—, eta bai laikotasuna aldezten dutenak —horien artean Spinoza. Joera handiagoa neukan eta daukat bigarren hauengana. Dena den, irakasle soil nenbilela ez zitzaidan burutik pasatu laikotasunaren aldeko inongo elkartetan militatzea edo libururik idaztea.

Institutuetan irakasleen mihi gaiztoek klaustrokideren bat seinalatzen dute zenbaitetan, normalean gizona, zuzendari izan nahi arren aitortzen ez duena. Alegia, lankideek espontaneoki eskatuta nahiko luke lanpostua, aho batez eta aklamazioz, beste inork nahi ez duena lortzeko borondatez aurkeztu behar izatea umiliazioa balitzaio bezala.

Dena den, ohikoena izaten da irakasle bakar batek ere zuzendari izan nahi ez izatea. Zailak izaten dira giza harremanak; eta zuzendaritzan, zailagoak ez ezik, ugariagoak ere bai. Gehiago irabazten den bada ere, handiagoa da erantzukizuna, estuagoak loturak gurasoekin, udalarekin, ertzaintzarekin eta hezkuntza sailarekin, laburragoak oporrak; oporretan ere, piztuta eduki behar duzu beti mugikorra, zer gerta ere.

Oroitzen naiz 2015eko abuztuan Paueko bikote batekin etxe-trukea egin eta egun batean hamarrak aldera jaiki eta ordurako 17 ahots-mezu neuzkala: obretan zebiltzan ikastetxean eta arazo tekniko korapilatsu bat zegoen zutabeekin eta hodiekin, zeinari konponbidea bilatzen hasteko gaitasuna oso urruti gelditzen baitzitzaidan. (Zehazkiago esanda, ez nuen ulertu zertan zen arazoa.) Kezka-mota hori erantsi behar zaio irakaslearen betiko kezkei.

Horrenbestez, ez da harritzekoa gurean ere klaustrokideok zuzendaritza geure gain hartu nahi ez izatea. Kontua da zeruak ukitu gorrixka bat zerakutsan goiz batean —biziki asaldaturik zeuden gainera Aritzatxuko uhinak— ikuskariak zuzendari izatera behartu ninduela.

Irakasle guztiek pasa beharko lukete zuzendaritzatik, izugarri ikasten baita: bestelakoa eta zabalagoa da ikastetxeaz harrapatzen duzun perspektiba; ohartzen zara, adibidez, zein ugaria eta desberdina den jendearen izaera eta jokabidea, besteak beste zuk ordezkatzen duzun agintaritzara hurbiltzeko moduan. Botere hori institutu bateko zuzendaritza bezain ezdeusa izanagatik ere, inork nahi ez duena, karisma distiratsu batez apaindua ikusten zaitu zenbait lankidek zuzendari zaren bitartean, ordu arte —eta normala den bezala— gizajo errukarritzat tratatu zaituen arren.

Esaten dute gizakiok ziminoa dugula arbaso, baina lankideen psikologia kontuan hartuta, ematen du batzuk ziminotik baino gehiago gatozela zalditik, kurrilotik, betixutik, saitik, tigretik, beletik, zezenetik, marrazotik, katutik, hienatik, ostrukatik, arranotik, olagarrotik, ahuntzetik, inurritik, legatzetik.

/m/-a da munduko hizkuntzetan gehien erabiltzen den kontsonantea (% 96); ondoren /k/ (% 90), /j/ (% 90), /p/ (% 86) eta /w/ (% 82).

Baina protoeuskaran, akitanieran eta iberieran /m/ ez da ageri; nahiz eta, “memelo” hitzak erakusten duenez, arrunta den euskara historikoan.

Ezohikoa halaber: bost kontsonante horietarik, bakarra darabilte protoeuskarak eta akitanierak: /k/

Ivan Igartuak dioenez [1], edozein hizkuntzatan da deigarria /m/-ren absentzia, baina are deigarriagoa da hizkuntza horrek /n/ eta /b/ fonemak baldin badauzka; eta horixe da akitanieraren eta protoeuskararen kasua.

Amaitzeko, eta Txikillanak esango lukeen bezala: besterik ez.