Markos Zapiain

Elefantea, hiena eta erbia baino askoz ere sakonkiago barneratu da zerria monoteisten ariman eta eguneroko bizitzan. “¡Come jamón!” agintzen diete futbolari musulmanei harmailetatik. Christopher Hitchensek ederto baten azaldu ditu monoteismoen eta zerrien arteko harreman harrigarriaren zenbait ezaugarri.

Erlijio gehienek dute debeku dietetikoren bat. Hinduistek behia gurtzen dute, animalia sakratu eta ukiezintzat dute. 1990eko hamarraldian behi eroen izurriteak Europa durduzatu zuen, azienda mordoa jarri zuen hiltegira bidean. Orduan, Indiako gobernuak bere burua eskaini zuen behi ero oro inportatzeko eta babesteko, baina Munduko Osasun Erakundeak ez zuen nahi izan.

Franko eroagoa da gure hiru monoteismoen zerriarekiko jarrera behi koitadu haiek baino. Hitchensek ez du ulertzen: Jainkoak sortu bazuen zerria, orobat gizakia, bere dastamen finarekin, zergatik debekatu zion Jainkoak urdaiazpikoa gizakiari?

Zirkunzisioarekin batera, zerrikiari ukoa erabili izan da judua bereizteko seinale gisa, eta mundu islamiko osoan nabari da zerriaren izua. Arazorik gabe berenganatu zuten islamdarrek tabu judu hori, Koranak juduak heriotzara kondenatzen baditu ere, gainerako fedegabeekin batera: zimino eta zerri hutsak ei dira fedegabeak.  

Hitchensek azpimarratzen du txit argiak direla zerriak, izurdeek bezain handia dutela inteligentziaren proportzio determinatzailea omen dena: garunaren pisuaren eta gorputzaren pisuaren arteko proportzioa. Ingurura egokitzeko ahalmena ere inteligentziaren araberakoa da, eta eskerga dute zerriek; horren erakusgarri dira basurdeen eta apote basatien bizimoduak.

Gaur egun badakigu zerria gure lehengusu hurbilenetako bat dela. DNAren zati handi bat partekatzen dugu, eta, azken aldi honetako transplanteek darakutsatenez, gizakiek primeran onartzen dituzte zerrien azala, bihotzeko balbulak eta giltzurrunak. Zirrosiak eta gibeleko minbiziak jotako 71 urteko gizon bati zerri baten gibela transplantatu diote berriki. Genetikoki aldatua zegoen zerria; hau da, laborategian aldatu zuten bere DNA, ingeniaritza genetikoa erabilita. Lau hilabetez iraun du gizonak bizirik. Lehenbiziko saio arrakastatsua izateko, ez da gutxi.   

Ia zerri osoa zaigu baliagarria aldez edo moldez: miresmenez aipatzen ditu Hitchensek okela —delikatua bezain elikagarria—, azala —kartera, gerriko, poltsa, txaketa eta zapatak egiteko aparta—, edota ileak —pintzelak egiteko bikainak. Baserritarrei eta hiltegietako langilerik zailduenei bereziki gogorrak egiten zaizkie hiltzera doazen zerrien garrasiak, kakoetatik zintzilik ateratzen dituzten txilioak. Hitchensen ustez, zeharo humanoak direlako sortzen digute larridura hori.

Esanguratsua iruditzen zaio Hitchensi: errabinoek eta imamek txerriak behingoz bakean uzten dituztelarik, haurrak beren kasa hurbiltzen zaizkie, batez ere haur txikienak, kide ezin hurbilagoak balituzte bezala. Bestalde, suhiltzaileei ez zaie gustatzen txerri erre edo kurruskaria jatea. Ginea Berrian eta beste leku batzuetan, gizaki errea izendatzeko erabiltzen den hizkuntza zaharreko terminoak “zerri handia” esan nahi du, antzekoa delako giza haragiaren eta zerrikiaren zaporea.

Arrazoi horiek kontuan hartuta, Christopher Hitchens ez ditu jatorrizko debeku juduaren azalpen “sekularrak” onartzen. Esaten da debekua hasieran zentzuzkoa zela, zeren arriskua baitago zerrikia klima beroetan kirastun bilakatu eta trikinosiaren larbak elika ditzan. Objekzio hori, agian itsaskiaren kasuan zentzuzkoa —koxer arauek ez dute itsaskia baimentzen—, absurdoa da, datu eta baldintza errealak aztertuz gero.

Hitchens: trikinosia edozein klimatan ageri da, eta maizago hotzetan goxoetan baino. Gainera, arkeologoek aisa bereiz ditzakete Antzinateko asentamendu juduak Kanaango lurretan, hondakin-gordetegietan ez dagoelako zerri-hezurrik; aitzitik, hurbileko beste komunitate batzuetan bai, agertu egin dira. Bestela esanda, judu ez zirenak ez ziren gaixotzen eta hiltzen zerrikia jateagatik. Horregatik hil izan balira, ez zegokeen inongo beharrik Moisesen Jainkoak agindu zezan zerrikia jaten zuten fedegabeak hiltzeko.

Horrenbestez, bestelako soluzio bat aldezten du Hitchensek zerrikiaren aurkako jarrera erlijiosoak azaltzeko. Antzinateari buruzko hainbat autoritateren arabera, lehenbiziko semitarren jarrera, zerriari zegokionez, batera zen beneraziozkoa eta nazkazkoa. Zerrikia jatea berezitzat zuten, are pribilegiotzat, erritual jakin batzuen markoan. Sustrai antropomorfikoa zeukaten aldi bereko erakarpen eta arbuio horiek: zerriaren itxura, zaporea, garrasi agonikoak eta inteligentzia nabarmenak kezkagarriki oroitarazten zioten gizakiari bere burua. Eta, apotropaikoki, antzekotasun deseroso hori uxatzeko bilakarazi zuen erlijioak zerria deabru.  

Hitchensen esanetan, homosexualtasunetik adulteriora, ezer ez da zigortzen, baldin eta zigortzaileak ez badu delituan parte hartzeko desira bortitza bere baitan zapaldu behar. Zenbat eta zerri-zaleago barrualde gordean, zenbat eta zerriago, orduan eta zerri-fobikoago. Shakespearek Lear erregean idatzi zuenez, prostituta jipoitzen duen poliziak behar konpultsiboa izaten du, zartailuarekin zigortzen duenak ahalbidetuko liokeen bekatu horixe gauzatzeko.

Zerri-filia ere helburu zapaltzaile eta errepresiboetarako erabiltzen da. Erdi Aroko Espainian, non juduak eta musulmanak kristautasunera konbertitzera behartzen baitzituzten —erbestearen, torturaren eta heriotzaren mehatxupean—, agintari erlijiosoek susmoa izaten zuten —arrazoi handiz—, ez ote ziren benetan sentitu gabeak konbertsioetako asko. Inkisizioa, neurri batean, ikara saindu baten eraginez sortu zen: fededun faltsuek betetzen zituzten apika mezetan elizak, non, are higuingarriago, Kristoren beraren haragia, odola eta pertsona jan eta edaten ari zirela sinesteko itxurak egiten baitzituzten. Ikertu behar.

Hitchensek oroitarazten duenez, giro hartan sortu zen zerri-azpikia eskaintzeko ohitura, ekitaldi formal zein informaletan. Etxeratu berriari urdaiazpikoa eta txorizoa eskaintzen zaizkio. Hospitalitatea dirudi, eta gaur egun bizirik dirau. Ordea, ohitura horren jatorria heresiari antzemateko borroka ilunean dago. Erne egon beharra zegoen beti, nazka-adierazpen salataria non agertuko. Hitchensen eleak baliatzearren, kristau fanatiko haien eskuetan, urdaiazpiko iberiko goxoa bera ere tortura gisa erabiltzen zen.

Zaharberriturik dakusa Hitchensek gaur egun ergelkeria hura: musulman fanatiko batzuek ez diete umeei hiru txerritxoen, Miss Peggyren eta Peppa Pigen berri izaten uzten, ez liburuan ez pantailan; tabu dituzte halaber Piglet, Winnie-the-Pooh eta antzeko txerri-maskota tradizionalak. Ingalaterrako basotxo batean, bandalismo islamikoak basurde baten estatua suntsitu du.

Hil egin zaigu Joxe Azurmendi. Heriotzari buruz ere idatzi zuen, batez ere Azken egunak Gandiagarekin liburuan, doluetan batek baino gehiagok lagun izan duena. Ez du hil-beilarik eta hiletarik nahi izan: ezohiko ukoa gurean, enigmatikoa bezain esanguratsua itxuraz.

Joan zaigu Joxe, heriotzaz pentsatu nahiak eragiten dituen zailtasunen berri inork ez bezala eman duen euskalduna. Heriotza ez baita filosofiako gai bat besteen artean, besteen tankerakoa: gorputzaren eta arimaren arteko lotura, zer ote den gizakia gainerako animaliengandik bereizten duena, botere politikoaren legitimazio moldeak, edertasunaren eta simetriaren arteko harremanak... Gai horietako gehienek ez dute erakarri filosofoen arreta baizik. Aitzitik, kirolariak, txikiteroak, dendariak eta edonork du heriotza bere. Horregatik joko zuen beharbada Joxek maizago poetengana  filosofoengana baino, heriotzaz aritzeko orduan: Gilgamesh, Carmina Burana, Shakespeare, Gandiaga...

Etenik gabe dugu heriotza alboan. Senideen eta ingurukoen heriotzak, albistegietakoak eta fikzioetakoak, txikitandik eta ezinbestez garamatzate heriotza kontuan hartzera. Ordea, ez da gauza bera kontuan hartzea eta pentsatzea, fundamentuzko zerbait esatea. Sarritan, heriotza kontuan hartu eta erremediorik gabe ahultzen, isiltzen eta desagertzen da pentsamendua. Horregatik ere izan bide dira barnekoiagoak heriotzaren gaineko poeten esanak filosofoenak baino.

Gure tradizioetan, erlijioak ase du oroz gain heriotzari nolabaiteko zentzua emateko behar humano sakona, baina halako batean erlijioaren hizkera hori galdu egin zuen Joxek, eta  ez du alternatibarik aurkitu. Heriotzaz gaur egun ganoraz aritzeko ezina azpimarratu du heriotzaz gurean ganora handienaz aritu den filosofoak.

Azurmendiren esanetan, heriotzaren agerpenik gogor eta gordinena azkeneko unea baldin bada ere —eta hildakoek joandakoan uzten duten hutsunea—, nabarmentzekoak dira halaber bizialdian barrena sufritzen ditugun heriotza txikiak; abiatzea pittin bat hiltzea dela diote frantsesek, eta partieraz beterik izaten dira bizitzak. Azurmendik bere esperientzia propioaz diharduela dirudi hemen:

“Haurtzaroko eskola lagunak, batzuk gero sekula gehiago ikusi ez ditugunak; estudiantetako hiriak atzerrian, edo han alditxo bat inoiz bizi izan zarenak, eta orduko hainbat lagun edo ezagun, gero sakabanatu, haiekin ez baituzu harremanik gorde, etab., zenbat aldiz ez dituzu gogoratu! Joanak joan”.

Pertsonalak ematen dute honako adibide hauek ere, heriotzaranzko denboraren joanak ez duela atzera bueltarik darakutsatenak:

“Hitz batekin laguna kontsolatzeko izan zenuen posibilitatea, eta esan ez zenuena, ez zenuelako momentuan asmatu, edo ez zinelako ahalegindu behar bezala, ez da txarkeria kontua edo ez, baina ja ez da inoiz izango. Ez dauka zerikusirik moralarekin edo erlijioarekin. Bakarrik, ez da. Izan zitzakeen ondorioak, ez dira izango munduan. Ez dago bigarren aukerarik. Entzun nahi izan ez zenuen telefono dei angustiazkoa, inon ez da sekula entzungo. Itxaropen ketu bat da. Eta egin duzuna ere, pasea da ja, itzali da, sekula egin ez balitz bezala da nolabait. Gogoratzen duzu, baina ez da, beste denbora bat da orain. Ez dago iraupenik. Ez dago errepikarik. Ez dago aldatzeko modurik, iragana berregiterik”.

Metafora ikaragarri honekin adierazten du Azurmendik giza kondizioa:

“Beti geltoki batean bezala zaude, ez dakizun tren baten zain, denak joan eta gero”.

Hain zuzen, trenari loturiko hipotesi jakingarri hauxe adierazi du Amatiñok Joxek hil-beilarik nahi ez izanaz:

“Ohikoa egiteko ez dago pentsatu beharrik. Ezohikoa egiteko, ordea, sakon eta luzaro pentsatu behar da. Eta Joxe, lehen eta behingoz, pentsalaria zen. Baina paradoxa bada ere, sumatzen dut kasu honetan ez zuela lar pentsatu beharrik izan. Segurutik aspaldidanik zekien zer egin. Hor ez dago enigmarik. Trena hartu eta kitto”.

1-Zure dohain edo bertuterik handiena.

Pazientzia.

2-Emakumearengan maiteen duzun ezaugarria.

Gozotasuna.

3-Gizonarengan maiteen duzun ezaugarria.

Gozotasuna.

4-Zure nortasunaren ezaugarri nagusia.

Bakarzaletasuna.

5-Zure lagunengan estimagarrien zaizuna.

Lasaitasuna eta umore ona.

6-Zure akatsik nabarmenena.

Barkatzaile txarra naiz.

7-Zure zereginik gustukoena.

Ibiltzea, irakurtzea.

8-Nola amesten duzu zoriona?

Egun argitsu batean lasai paseatzea, buruan kezkarik eta bihotzean zamarik gabe, haize leuna aurpegian sentituz.

9-Zein litzateke zure zoritxarrik handiena?

Itsutzea edo elbarritzea.

10-Zein nahiko zenuke izan, zeu ez bazina?

Robert Fripp.

11-Zein herritan nahiko zenuke bizi?

Errioxako herri txiki batean, etxetxo polit batean. 

12-Zure kolore gogokoena.

Urdin turkesa.

13-Zure lore maiteena.

Krabelin gorria.

14-Gustukoen duzun txoria.

Belea.

15-Zure idazle gogokoenak prosan.

Kafka, Borges, gurean Atxaga.

16-Zure poeta gogokoenak.

Pessoa, Baudelaire, gurean Mirande.

17-Izen gogokoenak.

Raxid Abdelaziz. (Izen hori daukat pentsatuta egunen batean, buruan kolpea hartuta-edo, islamiartzen naizenerako.)

18-Zure protagonista maskulino gogokoenak, fikzioan.

Joseph K., Jakob von Gunten, Philip Marlowe.

19-Zure protagonista femenino gogokoenak, fikzioan.

Antigona, Xerezade, Lady Chatterley.

20-Protagonista gogokoena, Historian.

Pilatos.

21-Protagonista gorrotatuena, Historian.

Napoleon eta antzeko enperadore guztiak.

22-Zinemagile gogokoena.

Werner Herzog.

23-Argazkilari gogokoena.

Ez dakit.

24-Idazle gogokoena.

Atxagaren obra da euskarak literaturari eman dion onena.

25-Zure heroiak, bizitza errealean.

Arrakastaren ardurarik gabe gogo-bihotzak zeregin batean jartzen dituztenak.

26-Zure janari eta edari gogokoenak.

Bakailaoa. Ardo beltza.

27-Zein talentu edo dohain nahiko zenuke izan?

Musikarako talentua.

28-Zein akats edo bekatu iruditzen zaizu barkagarriena?

Alferkeria.

29-Miresgarriena zaizun ekintza militarra.

Arkilokorena, ezkutua sasitara bota eta alde egitea.

30-Nola nahi zenuke hil?

Soseguz eta burua argi dudala.

31-Zure ikurritz, lema edo eslogan gogokoena.

Gozatzea eta gozaraztea, inori kalterik egin gabe.

1-Zure hitz gogokoena.

Arnasa.

2-Hitzen batek eragiten dizu nazka?

Erronka hitzak.

3-Zure droga kuttuna.

Opiazeoak.

4-Zein soinu maite duzu?

Suaren zar-zar hori, zotzak eta egur pusketa finak erretzean ateratzen duena.

5-Bereziki gorroto duzun soinu edo zarata.

Trafikoarena.

6-Zure birao gogokoena, edo maizenik darabilzuna.

Ostia!

7-Noren irudia ipiniko zenuke 50 euroko billeteetan?

Ensô irudia, hustasunaren sinboloa.

8-Zein lan ez zenuke inondik inora egingo?

Kultura-kudeatzaile.

9-Zein landare, zuhaitz edo animalian nahiko zenuke berraragiztatu?

Ibai izan nahi nuke.

10-Jainkorik balego, zu hil ostean zer nahiko zenuke zuri esatea?

Tira, saiatu haiz behintzat.

Desagertua zen erlijioa bigarren hezkuntza 70eko hamarraldiko bigarren zatian institutu publikoetan egin genuenon eguneroko bizitza izugarri politizatutik; hala zirudien, bederen. Hori bai, Erlijio ikasgaia genuen. Basurko izeneko mutrikuar batek eman zigun Hondarribiko Institutuan. Apaiz ibilia zen aurretik Ekuadorren, eta aldi berean futbolista. Hainbat gol erabakigarri sartu zituela-eta, “El Padre de los Botines Benditos” ezizena jarri zioten, edo sinpleago "El Botín Bendito". Grazia handiz kontatzen zizkigun hango pasadizoak. Franco hilikoan itzuli zen Euskal Herrira, eta gure irakasle izan zenerako utzia zuen apaizgoa: ez zegoen ados Elizako agintarien jarrera eta jokabideekin. Aldiz, futbolari ez zion inoiz utzi.

Gaztelaniaz eman behar zizkigun eskolak, euskaraz askoz ere hobeto moldatzen zen arren. Urte haietan, ezin bestela. Hala ere, ahal zuen aldiro pasatzen zen euskarara. Bere adiskide Jexux Etxezarretaren poema bat  errepikatzen zigun: “Oi Yahve!/ Oi Yahve!/ Ze bakarrik,/ zu gabe”. Ez dakit ondo oroitzen naizen. Hain zuzen, lankide izan nuen Etxezarreta “Izazpi” 1988-89 ikasturtean, Mutrikun.

Basurkok Atxagaren Ziutateaz argitaratu berria irakurrarazi zigun, baina ez nuen erlijioarekin izan zezakeen lotura ulertu. Egia esan, ez nuen deus ere ulertu, goitik behera baikenituen garunak espainolduta, gurasoen ahaleginak gorabehera. Espainolez irakurri genituen BUPeko hirugarren mailan erlijioari kritika sakonak egindako Marxen Manifiesto comunista, Freuden La interpretación de los sueños mardula, eta Sartreren El existencialismo es un humanismo. Hirugarren maila hartan bertan irakurri genituen halaber Descartesen Discurso del método, Max Schelerren El puesto del hombre en el cosmos, Leslie Stevensonen Siete teorías de la naturaleza humana… seguru besteren bat ahaztu zaidala. Bestelakoak ziren orduan irakurtzeko ohiturak, ez zegoen Power Pointik.

Itzul-inguruka eta ihesean nabil, atal hau baita jendaurrean aitortzea lotsagarrien zaidana.

Bizitzako xede gailentzat jo izan da gurea bezalako jendarte kristauetan Jesu Kristoren imitazionea, garrantzitsutzat bai gutxienez.

Bestalde, Euskal Herrian, kristautasuna nagusi izan den gainerako herrialdeetan legez, larregi edan izan da beti. Nolakoak ginatekeen alkohola inoiz dastatu ez bagenu? Ez hain astapotroak, hori ziur. Goizegi hasi zen gure belaunaldia ere txoperak hartzen eta drogatzen. Trikimailu harrigarriak generabiltzan gurasoak ez ohartzeko asteburuko zein asteguneko etenik gabeko gure mozkorraz, oso trikimailu eraginkorrak. Dena den, batzuetan oroitu ere ez ginen egiten erabiltzeaz. Garaiz ez, behintzat.

Gabonetako oporrak baino lehen, institutuan bertan ekiten genion San Tomas eguna ospatzeari. Abeslariak zetozen, Imanol Lartzabal datorkit gogora oholtzan kantari, eta ikasle-irakasleak behean zealdoka eta goitika, batere jaramonik egiteke. 1978an sekulako melokotoia harrapatu nuen nik ere. Aitonak herentzian utzitako mobylettean ibiltzen nintzen, baina San Tomas egun hartan ez nengoen motoa hartzeko, eta Telmo Rodriguez adiskideak —Teodoro Hernandorena mitikoaren biloba, gaur egun ardogile ospetsu— motoaren atzeko aulkitxoan lotu eta gure garajeraino eraman ninduen. Mozkorra apur bat pasa arte garajean gelditzea erabaki-edo nuen, baina berehala gelditu nintzen seko lo.

Arratsaldean arrebak garajera etorri ziren Belengo Jaiotza osatzeko figuratxoen bila. Bost eta hamar urte zituzten. Garajea ireki eta han aurkitu ninduten, lurrean botata zerraldo. Umorez hartzen dira adin horretan ezustekoak, eta batek esan zuen "hara, Jesusito!” Eta barre egin zuten.  

Bagenuen irakasle bat ebaluazioa joan ebaluazioa jin ikasleak oro suspenditzen zituena. Ikasleak, lankideak, gurasoak kexu, zuzendaritzatik komentatu genion bazela hor ondo ez zebilen zerbait. Eta erantzun zigun ezen “gurasoen presioari amore emanda berehala jaisten dituzue zuek prakak, koldarrak zarete, eta dotoreziarik batere gabe zabiltzate gainera afektu bila, ikasleen bihotzak merezi ez dituzten notak jarririk irabazi nahian, maitasun eske lerdea darizuela, duintasuna aspaldi galduta. Ederki dakigu guztiok gaur egungo ikasleek ez dutela gainditzeko moduko maila ematen. Eta ni zuzena naiz. Eta, Jesu Kristoren antzera, bakar-bakarrik nago, Golgotako gurutzean iltzaturik; eta ikasleek, lankideek, gurasoek, lantzak sartzen dizkidazue saihetsetan. Baina zeinek zuen arrazoia? Jesu Kristok ala erromatarrek?”. 

Batetik, alderdi politiko guztiek berdintzen dituzte gaur egun Frantzia maitatzea eta laikotasuna maitatzea. Laikotasuna omen da identitate frantsesaren ezaugarri nagusia. Eliza katolikoa estatuaren gainetik jartzeko tradizioan bizi izandako eskuin muturreko joerek ere laikotasunaren alde egin dute berriki. Disimulatzeko lanik ere ez dute hartzen, bistakoa baita soilik etorkin islamdarren aurkako iskilu gisa erabil dezaketen heinean aldezten dutela laikotasuna. Eta, dirudienez, 2027ko presidentzialak irabaziko dituzte.

Bestetik, Frantzian badute joera ez dagozkien merituekin gozatzeko eta laudatzeko beren burua. Adibidez, laikotasunaren txapeldun unibertsal agertu nahi izaten dute, mundua laikotasunaren faroarekin argitu duen aitzindari iraultzaile gisa, baina lehenago ezarri zen laikotasuna Mexikon Frantzian baino, eta laikotasunaren aldeko filosofia mamitsu bat lehenago sortu zuen Spinozak edozein frantsesek baino. Gainera, laikotasun frantsesak kutsu jakobino zentralista izan du, eta gaur egun ere halaxe jarraitzen du. Eta laikotasunari dagokionez, beste hainbat kontutan bezala, Frantziari kopiatzen ahalegindu baino ez du egiten Espainiak.

Ulergarria da Euskal Herrian laikotasunaren ideiari usain txarra sumatzea: eskola laikoa behar bezala ezartzeko ezinbesteko baldintzatzat baitzuten Parisen euskara desagerraraztea. XIX. mendearen bukaeran eta XX.aren hasieran, batera gertatu ziren Iparraldean eskola laikoaren hedatzea eta euskara ezabatzeko enegarren egitasmo biolentoa. 1882an inposatu zuen Jules Ferry hezkuntza ministroak eskola orotan frantsesa. Iparraldeko hainbat eskola, eskolaurre eta ospitaleri ematen dio izena gaur egun Jules Ferry laikotasun frantsesaren heroiak.

Idatzi zuen badaudela goi mailako arrazak —hala nola frantsesak eta alemanak—, erdi mailakoak —asiarrak—, eta behe mailakoak —afrikarrak, beltzak. Goi mailako arrazen betebehar etiko-politikoa behe mailakoak zibilizazioan sarraraztea da, bortxaz bada ere. Ideia horietan oinarrituta, Frantziak Aljeria kolonizatu zuen, populazioaren herena baino gehiago hilik. Eta ideia horiek ez ziren Aristotelesek esklabotza naturaltzat hartzera eraman zutenak bezain normalak eta hedatuak Ferryren Frantzian. Esaterako, gogor borrokatu zituen Clemenceau batek. 

Jules Ferry barne duen tradizioak bultzatuta dira gaur egungo laikotasunaren aldezle ezagunenak gure inguruan —hala nola Henri Peña-Ruiz Frantzian eta Fernando Savater Espainian— hizkuntza bakarra hauspotzearen eta ezartzearen aldekoak. Henri Peña-Ruizek, esaterako, kritika arin batzuk egin dizkio kolonialismo frantsesa oinarritu zuen ideologia laizistari, baina ez du deus ere esan laikotasunaren izenean Frantzia barruan hizkuntzak suntsitu dituen politikaren aurka. Eskola bakar doakoa Frantziako ume guztientzat, ezin ukatu ideia bikaina dela; baina inongo zalantzarik edo eztabaidarik gabe onartzea frantses hutsez eta tokian tokiko hizkuntzak deuseztaturik behar duela eskola uniforme horrek, ez da hain ideia ona. 

Fernando Savaterrek ere etengabe laudatzen du "el español, la lengua común". Baita Ameriketan ere, espainolez mintzo zirenek hango hizkuntzak borratu zituzten herrietan. Hor ez da ahalke historikoa falta? Esterminioaren ondorioz hitz egin dezakezu jende orok ulertzeko moduan, eta primeran datorkizu, bejondeizula; baina ez iezaiozu esterminioari ezikusia egin; eta, esterminioaz aprobetxatzeko orduan, lotsatu apur bat bederen.

Espantagarria da historia: urte gutxiren buruan bihurtzen du esterminioa irabazleentzat txit praktiko, esterminiotik txiripaz bizirik ateratako koitaduak ere berehala jartzen ditu hizketan "en nuestra hermosa lengua común". Eta Savater izan da gurean laikotasuna ganora handienaz aldeztu duen pentsalari erdalduna. Baina uste du jendarte laikoaren aldeko borrokak ezinbestez behar duela abertzaletasunaren kontrakoa ere; Savaterren hitzetan, “nazionalismoen sektarismo identitarioaren aurkakoa”. Europako estaturik laikoena delako da Savaterrentzat Frantzia Europako estaturik unitarioena. Mira por dónde autobiografian dioenez, behin batean, Filosofiako fakultateko eztabaida batean, Txillardegi, “que siempre me había parecido una persona bastante amable y educada, se empeñaba en hacer todas sus intervenciones en euskera”. Ez datoz bat euskaraz mintzatzea eta heziera ona, así ha sido toda la vida.

Laikotasunaren aldeko artikulu sendoak idatzia zen ordurako Txillardegi, baina baita euskaldunak —eleanitzak barne— gizarteko praktikan euskaldun elebakar gisa funtzionatzearen aldekoak ere, berehala egingo baitu bestela euskararenak, eta horrenbestez Euskal Herriarenak.     

Ederra da laikotasuna euskaraz ere defendatzeko tradizioa: Txillardegiz gain, hor dauzkagu Jean Etxepare, Emilio Lopez Adan, Tere Maldonado, Iratxe Momoitio… Erakutsi dute “euskal laikotasuna” ez dela oximorona, euskal laikotasunak ez duela ezinbestez espainola edo frantsesa izan behar, bateragarria dela laikotasuna aldeztea eta Euskal Herria Espainiako eta Frantziako batasun mesianikoetan urtu nahi ez izatea.

Herbeheretan ditu sustraiak euskal laikotasun horrek. Spinozaren esanetan, egia eta fedea bereizi behar dira, eta filosofatzeko askatasuna defendatu, esfera politiko edo erlijiosoetatik letorkeen edozein usurpazio ahaleginetik. Antolatutako superstizioak dira Spinozarentzat kristautasuna, judaismoa eta islama. Ez dute arrazoia oinarri, baizik ezjakintasuna eta emozioak, batez ere itxaropena eta beldurra. Eta Spinozaren obra tresna indartsua da jendearen bizitza publiko zein pribatuaren gaineko elizen kontrola saihesteko.

Frantsesek saldu nahi izan digute hizkuntza bakarraren ezarpenari lotutako laikotasuna dela kontzepzio arrazoizko, koherente, are posible bakarra, baina kontrakoa erakutsi digu Holandako tradizio frantsesa baino askoz ere antzinagokoa eta filosofikoki sendoagoa.

Laikotasunaren kontzepzio zentralista frantsesa, eta beraz espainola —elizaren eta estatuaren bereizketa onuragarriarekin batera hizkuntza bakarraren porrua sartu nahi duena—, ez dator bat Spinozaren eta bere adiskide Adriaan Koerbaghen proiektu federalistekin. Abokatua eta medikua zen Koerbagh, elizaren autoritatea autoritate zibilaren mendean jartzearen aldekoa.

Antolaera politiko deszentratzaileari lotu zioten XVII. menderako Herbeheretan laikotasuna. Benetako askatasuna probintzia bakoitzaren subiranotasunarekin identifikatzen zuten Spinozak eta Koerbaghek. Monarkia zentralistaren aldeko orangisten aurka jo zuten, eta De Witt errepublikazale federalistaren alde.

Behin batean, Spinoza kale-kantoi ilun batean labankadaz hiltzen ahalegindu zen fanatiko bat. Bizitza osoan gorde zuen longain arrakalatua, oroitzeko gizakiak ez duela beti askatasuna maite. “Caute” aukeratu zuen Spinozak ikurritz, “habil tentuz”.

Komisario batek, kalbindarren eraginez, Adriaan Koerbagh jendaurrean torturatzea proposatu zuen, eskuin eskuko eri pototsa ebakitzea eta mihia burdina gori batez zeharkatzea; gainera, hogeita hamar urteko kartzelaldia, ondasunak oro konfiskatzea eta bere liburu guztiak erretzea. Salaketa bakarra, liburu ustez biraolari bat idatzi izana. Azkenik, betiko gela ilunean torturatzera mugatu ziren, eta, herritik gurdi batean kateaturik paseatu ostean, espetxe bereziki zital batean hertsi zuten. Hamalau hilabeteren buruan, kartzelako bortxazko lanen gogorkeriak akabatu zuen. Hogeita hamabost urte zituen. Bere liburu eta izkribu gehienak suntsitu egin zituzten agintariek. Herbehereak ziren hala ere Europako herririk toleranteenak garai hartan, atera kontuak.  

Manzanasen karrikakidearen ahizpa bati “Izeba Juanita” deitzen genion iloba euskaldunok, eta “la tieta edo la yaya Jone” katalanek. Bartzelonako errepublikar batekin ezkondu baitzen eta hara joan ziren bizitzera.

Gerra piztu baino urte gutxi batzuk lehenago arte, lekaimeak ziren Irungo ospitaleko erizainak oro. Izeba izan zen lehenbiziko erizain laikoa. Esklusibotasun hori galtzea ez zitzaien mojei bat ere gustatu, eta jazarri zuten, batez ere buruak, arduradunak. David Hume bezain patxadatsua zen ordea izeba, eta lasai hartu zuen jazarpena. Are gehiago sutzen zituen horrek mojak.

Gerra heldu zelarik, jendea Hondarribitik Hendaiara batelez pasatzen ibili zen izeba. Bera ere Poitiersera eraman zuten, gero Castelnoura. Izebaren neba, osaba Pepe, komunista kementsua, makian zebilen nazien kontra, izebarekin ezkonduko zen osaba Josep Maria katalanarekin batera, frantziar gehienak lasaixeago zeuden bitartean, antisemita kolaboak baitziren asko eta asko. Osaba Peperen bitartez ezagutu zuten elkar izebak eta osabak. Sitgesen ibili zen gero izeba erizain. Eta, gerra amaitutakoan, Bartzelonan jarri ziren bizitzen.

Behin batean, 50eko hamarraldian, izeba Irunera itzuli zen, senideak ikustera. Zabaltza plazan -orduan Plaza de España-, moja erizainen arduradunarekin gurutzatu zen. Begizkoa bota ziola iruditu zitzaion, behako makur gorrotoz betea. Ez zitzaion ahaztu.

Eta handik 50 urtera, Generalitateak Salamancako paperak berreskuratu zituenean, jakinarazi zioten fitxatuta egon zela, bere aurkako salaketa jarri baitzuten Irunen, salaketa anonimoa. Irunera itzultzeko debekua hautsi omen zuen, izebak jakin ere ez zekien arren debeku hori ezarri ziotela. Datagatik, garbi ikusi zuen salaketa behako gaizto hura bota zion erizain lekaimeen buruak jarri ziola.

Biografia batzuek fededunak berdin txintxoak eta fedegabeak berdin gaiztoak banaketa ikusarazten dute; beste batzuek, kontrakoa. Baina gehienetan konplikazioa da gailen, ñabarduren baliatzea ezinbesteko egiten duen konplikazioa. Gure bizitzetan, adibidez, garrantzi handia izan zuten moja frankista higuingarri haiek; baina are handiagoa gure izeba serorak, izengoitiz "Klutta". Eta txit maitagarria zen.

Las Eretaseko arkeologia museoan badago Errensa jainkosari eskainiriko aldare famatu bat, Larragan aurkitua. Baina badago halaber Berbintzanako Calixtínek traktorean luzaro eramandako harri bat, latinezko inskripzioekin. Eminentzia bat zen Berbintzanan Calixtín, traktorean atzera eta aurrera beti. Pisua handituta goldea lurrean sakonkiago sar zedin zerabilen Calixtínek harria, ildoa hobeto zehazteko.

“Eretas” horrek “era txikiak” esan nahi du, “larretxoak”. “Calle Las Eras” “Larrain kalea” da Berbintzanan (Sartagudan bezala). Biltegia zeukan Calixtínek museoaren ondoan. 90eko urteetan alabak generamatzan biltegiko burdinazko atera iluntzean, atean jarri eta berehala baitzetozkigun antzarak, ahateak, zakurrak eta Calixtínek han zeuzkan gainerako animalia zaratatsuak, alaben harridura eta poza piztuz. Ematen zuen antzarek beren burua zakurtzat zutela; zaunka egiten zuten, behintzat.

Urtero joaten gara museora, azalpen bikainak ematen ditu Chari arduradunak, nola burdin aroko herri berreraikiaz hala museoko ondareaz: aurten, besteak beste, museoa egiteko XIX. mendearen erdialdean eraikitako industria-gune bat zaharberritu zutela ikasi dugu. “Sagartxo” izeneko kontserba-fabrika zegoen eraikin horretan.

Ezustekoak ere gertatzen dira: iaz, bisita betean, museoko atetik bisoi bat sartu eta elkartu egin zitzaigun.

Javier Armendarizek zuzendu zuen Las Eretaseko indusketa, eta Charik “El arqueólogo” deitzen dio, Erdi Aroan Aristotelesi “Filosofoa” deitzen zioten bezala, antonomasikoki.

Armendariz Berbintzanan agertu eta Calixtínek aditu zuelarik indusketak abiaraziko zituztela gauzaki oso zaharren bila, jakinarazi zion urteak zeramatzala zahar-zaharra zirudien harria garraio, traktorean tente jarrita, eta letra ulergaitzak zituela gainera.

Miliarri bat zen, Konstantino enperadorearen garaikoa!

Aurtengo abuztuko erdi aldean, Nafarroako Museoan udarako prestatzen dituzten bisitaldi lagundu horietako batean, antzeko harlandu bat erakutsi digu Maite adituak -Charirenaren tankerako talentu pedagogiko bikainaren jabe-, beste nekazari nafar batek traktorean astungarritzat erabilia, ildoa sakonkiago jorratzeko. Ondo landutako harriak izaten dira idazkidunak, traktoreko atzealdean eroso kokatzeko egokiak. Zer ez ote genuke aurkituko, orain bertan kolpez Nafarroako traktore guztietako harri guztiak ikusiko bagenitu!

“Arraneseku Selatsehe eraukon. Eturissan ekien Ilumberriars” irakurriko genuke agian horietako batean.  

Jaunaren mahastian bezala, denetarik dago noski Elizan, eta apaiz zintzoak ezagutzeko zortea izan dut, hala nola Jexux Mari Arrieta Beiren eta Junes Casenave Donapaleun. Nire anaiak ez bezala, txikitan apaizekin hitz egin nezakeen. Anaia, berriz, edozein apaizekin mintzatzen hasi orduko, zorabiatu egiten zen, eta eseri behar izaten zuen, edo alde egin.  

Edozelan ere, balantzan jarriz gero, eliza nabarmen lerratzen zait gaiztoen amildegira, eta elizaren historia kriminala liburuei esker ezagutu baino askoz ere lehenagotik, inguruko jendearen malurak kontuan hartuta baino ez.

Manzanas torturatzaile katolikoa gure etxetik 100 metrora bizi zen, ekialdera. Sanchez-Corbí torturatzaile katolikoa 100 metrora halaber, baina mendebaldera. Francoren aldekoa zen eliza, bakanak ziren salbuespenak. Eta estua zen Francoren eta nazien arteko harremana. Espainolek naziei sobietarren aurka laguntzeko sortu División Azul delakoan ibili zen Manzanas, zeinak Euskal Herrian lehenbizikoz erabili baitzuen torturatuari azkazaletan txotxak sartzeko teknika. Katolikotasuna sendotzeko sortu zuten Errege Katolikoek Inkisizioa, eta inspirazio-iturri oparo izan zitzaion Manzanasi bere baliabide eta trepetak zorrozteko tenorean.

Bestalde, amaren izeba bat txikitan erbesteratu zuten Frantziara, eta gazte zela itzuli zen Irunera. Ez zuen nahi, gustura zegoen egokitu zitzaion familian,  ia erabat ahaztuak zituen Irungo hizkuntzak, baina ezin bestela: gurasoen agindua. Itzuli eta aste betera, Kolon Pasealekutik zihoala, Familia Santuko parrokoak geldiarazi zuen. Errieta egin zion, praka laburrak zeramatzalako, “short” deituak, frantziar gazte askok ordurako erabiltzen hasiak. Beste oinezkoei arreta deitu zieten apaizaren aldarri haiek, eta jakin-minez inguratu zituzten parrokoa eta neska gaztea. Bere buruaren aurka ariko zen ziur aski apaiza borrokan, izebaren izterrek eraginiko beroaldi satanikoak inarrosirik.

Orain dela bi urte hil zitzaigun izeba, eta hilobian sartzearekin batera Edith Piafen “La vie en rose” ipini genion mugikorrean, izebak berak eskatu bezala, bizi bezain frantsesturik hil baitzen. Zeremoniatik itzultzean, hara ezustekoa: Manzanasen hilobia gurearen karrika berean dago. Elkarrekin dautza terrorismoaren biktima koitadua eta izeba Kontxi errepublikarra, hilerrietan ere ikas dezakete hizkuntzek inklusiboak izaten.