Markos Zapiain

Norberaren arazo partikularrei barik borroka politikoari dagokionetako bat egin zait deigarriena ikasleek sortutako formulen artean. Mugimendu Sozialistaren baitako Itaiaren eta Ezker Abertzale klasikoaren Bilgune Feministaren arteko xextren testuinguruan kokatu beharra dago (bestela esanda, GKS versus Ernai). Nahiko nabarmenak izaten dira ikastetxeetan. Gurean, adibidez, greba berdina maiatzaren 24rako deitu zuen Itaiak eta maiatzaren 29rako Bilgune Feministak. (Ikasle gehienak bietara apuntatu ziren, noski.)

Horrelaxe akuilatu du ikasle batek bere burua:  

“Efektiboa izaten ari naiz feminismoaren aldeko nire borrokan, efektiboak izaten ari gara feminismoaren aldeko gure borrokan. Berehala jartzen ditugu konponbidean gure arteko gatazkak.”

Eskuliburuari buruzko serie hau amaitzeko, ikasleek sortutako formula batzuk kopiatuko ditut. Pertsonalak diruditenak aukeratu ditut, ez dituztenak dogma helenistikoak, Spinozarenak edo Mr. Wonderfulenak errepikatzen. Aitzitik, ikasleak berak asmatu ditu, itxuraz bederen:

 -Distortsiorik gabe eta den bezala ikusten dut nire gorputza eta nire itxura. Goitik behera onartzen dut. Gero eta gutxiagotan oroitzen naiz nire gorputzaz eta nire itxuraz
 
-Gustura jan eta edaten dut, modu osasuntsuan. Gozatu egiten dut jaten eta edaten

-Nahi dudana jan eta, hala ere, ez naiz errudun sentitzen 

-Gero eta gutxiago sufritzen dut Athleticen porrotekin 

-Ikastean erabat kontzentratzen naiz. Ez naiz tentazioan eta dispertsioan jausten. Etekin aparta ateratzen diot ikastaldi bakoitzari
 
-Azterketetan buruan daukadan guztia eta gehiago ematen dut. Ganoraz ikasi ondoren, azterketa bikainak egiten ditut
 
-Maitemintzean ez zaizu pertzepzioa distortsionatzen, objektiboki ikusten duzu maitea
 
-Maitasunak ez zaitu kateatzen; aitzitik, libreago egiten zaitu, askatasuna indartzen dizu
 
-Bihar ez dituzu gaurko hanka-sartzeak errepikatuko; eskarmentua kontuan hartu eta gero eta gutxiagotan sartzen duzu hanka

-Efektiboa izaten ari naiz feminismoaren aldeko nire borrokan, efektiboak izaten ari gara feminismoaren aldeko gure borrokan. Berehala jartzen ditugu konponbidean gure arteko gatazkak

Iraultzaile franko dagoenez eibar.org-eko blogen irakurleen artean, eskuliburuari leporatzen zaion bekatuetako bat aipatuko dut: borrokatzeko gogoa desaktibatzen lagundu ei dezake, kontrairaultzailea izan liteke.

Alta, bistan da ezin zuzenagoa dela sistemaren bidegabekerien aurka borrokatzea. Eta larridura nerabea izan liteke borroka horren bultzatzaileetako bat. Ordea, eszeptikoei ez ezik, estoikoei ere kontserbadurismoa leporatu zaie. Ez zaitez mundua aldatzen ahalegindu, aldatu zeure burua, egokitu zeure burua gizarteari, gizartea injustua izan arren. Amor fati, goitik behera onartu patuak dakarkizuna.

Dena den, ikasleek erakusten dutenez, badago jarrera estoiko hori borroka politikoan txertatzeko bide teorikorik.

Demagun guztia onartzera deliberatzen garela, amor fati, patuak gizarte hau ekarri dit, amen.

Alde batetik, edozein gisaz, onartu beharra legokeen errealitatearen aldeetako bat litzateke gizartea aldatzeko grina ere. Gertaera guztien maitasun horrek, bultzada iraultzaileak maitatzera ere eramango gintuzke.

Mundua maitatzeari eutsirik ere, xede politiko-sozialen aldeko borroka onartuko genuke berebat horrela, gizartea aldatu nahia ere errealitatearen edo patuaren alde edo adierazpenetako bat bailitzateke.

Bestetik, helburu horiek lortzeko borrokan, ez al da onuragarria eta praktikoa burkide eta borrokakideen arteko harremana lasai samarra izatea? Beti izaten dira zailak eta mingarriak giza harremanak, eta, dirudienez, are gehiago alderdi politikoen, gizarte mugimenduen edo komandoen baitan. Hala ere, helburuen bila erabili beharra dago indarra, eta ez burkideen arteko gatazketan alferrik galdu, batez ere ezkerreko mugimenduetan maizegi gertatzen den bezala. Ez dirudi txarra borroka irabazi arteko sufrimendu psikikoa poxi bat apaltzeak; besteak beste, buru-bihotzak ondo dituzula, eraginkorragoa izan baitaiteke zeure borroka.

Dogma errealistak idaztea komeni da, gure esku dagoena kontuan hartzen dutenak. Ez “minbizia sendatzeko botika aurkituko dut”, baizik eta “etekin ederra ateratzen diot ikastaldi bakoitzari”.

Ikasleei eskuliburua idazteko ariketa zertan den kontatzen diedanean, horrela erantzun eta argitu izan didate: “A bai, Mr. Wonderful bezalako zerbait”. 

Ezin ukatu estoikoek, Epikurok, eszeptikoek, Spinozak eta enparauek sakonagotik heltzen dietela bizitzaren gorabeherei Mr. Wonderfulek baino. Ordea, egia da halaber sarkasmo ugari entzuten dela gure inguruan autolaguntza liburuen aurka. Literatoen aldetik entzuten ditugu batik bat —hemen ere Irati Jimenez salbuespen—, autolaguntzaren behar larriena dutenak badira ere. Umekeria eta sinplekeria leporatzen diote autolaguntzari, haien kontakizun txepelak jakinduria konplexuenaren gailurra balira bezala.

Eraginkorra da haatik biblioterapia, eta Epikuro, Lukrezio, Epikteto, Marko Aurelio eta Spinozaren obren alde garrantzitsu bat autolaguntzari dagokio. Duintasun filosofikorik garaiena onartu behar zaio autolaguntzari, oinazea baretzea ez baita gero ahuntzaren gauerdiko korrokada.

Epiktetok “Eskuliburua”n eta Marko Aureliok “Meditazioak” izenekoan egin zutena berritu beharko du ikasleak. Bere buruarentzat idatzi behar du, oinazea apaldu eta hobeto bizitzeko, eta ez hainbeste ikasgaia gainditzeko. Epiktetoren esaldi gehienak, eta ikasleek idatzi beharrekoak, beren buruari eginiko exhortazioak dira, barne elkarrizketa gisako batean, estoikoaren zein ikaslearen izaeran eta bizimoduan eragin nahi duten printzipioen adierazpenak. Zehatzak eta funtsezkoak behar dute formula horiek; soilik horrela izango dira benetan eraginkorrak. Barne irudiak eta fantasiak pizten dizkigute gogoan. Eta, geure buruari behin eta berriro errepikatu ezean —isilik nahiz ozenki irakurrita, edota mugikorrean grabatu eta entzunda—,  itzaltzeko arriskua dute. Erretiroa egiten da etengabeko errepikapen horri esker, baina ez mendi-punta bakartira, baizik eta norberaren baitara.  

Bestalde, harreman dialektikoan daude bizitza eta eskuliburua, elkarri eragiten diote. Bizirik beharko luke testuak, eta aldatu, bizitzak aurrera egin ahala izaera eta arazoak aldatzen direnez gero. Denetarik dakar bizitzak, eta bolada bakoitzari moldatzea komeni da. Esaldi edo ele batzuk ezabatu daitezke, beste batzuk erantsi, ñabartu. Bizialdi osoan erabil liteke.   

Epikteto esklaboaren “Eskuliburua” ez ezik, Epiktetoren jarraitzaile Marko Aurelio enperadorearen “Meditazioak” ere har dezakegu geure eskuliburua idazteko eredutzat. Gaztelaniaz “Meditazioak” izenburutu den arren, berez ez zuen izenbururik. Izenburuak antzinatean ez zituzten irakurleak erakartzeko ipintzen. Soilak izaten ziren: “Naturari buruz”, “Kritias”, “Hipias”, “Nikomakori Etika”, “Politeia”… 

“Meditazioak” horrek gaizki-ulertzetara eraman izan gaitu. Marko Aureliorena ez da ohiko liburua, ez da balizko irakurlearengan pentsatuta idatzia. Bere buruarentzat idatzi zuen, antzeko ideiak behin eta berriro errepikatuz, zuzen bizitzeko funtsezko printzipio filosofikoak etengabe gogora ekartzeko. Horregatik jarri zioten Editio princeps delakoan “Ta eis heauton”, hots, “Bere buruarentzat idatzia”. Latinez “De seipso et ad seipsum” ipini zioten Londresen 1643an, hau da, “Bere buruaz eta bere buruarentzat”; ingelesez, “Conversations with Himself”; frantsesez, “A moi-même”.

Beti deitu izan du arreta liburuaren izaera desordenatuak. Egunkari intimo bat dirudi batzuetan. Bere burua indartzeko maximak idazten ditu enperadoreak: “Laster ahaztuko duzu guztia, laster ahaztuko zaituzte guztiek”; “Oro da efimero eta iragankor, nola oroitzen duguna hala oroitzen ez duguna”.

Pierre Hadotek uste du Erroman jende jantzi askok zuela idatzizko oharrak biltzeko ohitura, erabilera pertsonalerako; ez ziren ohar informatiboak, baizik eta formatiboak, idazlearen hobetze izpiritualaren bultzatzaile eta aldi berean lekuko.

Edukia sistematikoa ez den ber, ez dirudi Marko Aureliok idazteko ordutegirik edo metodorik zuenik: behar eta ahal zuenean idazten zuen. Beste autoreen esaldiak kopiatzen ditu zenbaitetan, jatorria aipatu gabe, kortesia horrek ez baitu zentzurik izkribua zeuretzat bakarrik nahi eta pentsatu baduzu. VII. eta XI. Liburuetan aipamen-bildumak daude, beren eraginkortasun etikoarengatik aukeratuak: besteak beste, tragikoenak, Platonenak eta Epiktetorenak.

Marko Aureliok plagiatzen bazuen, zergatik ez du Nahia Agirrezabalek plagiatzeko eskubiderik izango. Ikasleak eskuliburua idazteari ekin baino hilabete lehenago, Epikurori, Lukreziori, estoikoei, eszeptikoei eta Spinozari buruzko dokumentuak bidaltzen dizkiet, autore horien erranairuak jasotzen dituztenak, edo autore horiek inspiratutakoak. Halatan, ikasleak, berak asmatutako maxima eta dogmez gain, dokumentu horietatik komeni zaizkion esaldiak ere erabili ahalko ditu; nahi izanez gero, hitzez hitz kopiaturik; bestela, moldatuta.

Praktika honen helburua ikasleei eskuliburu helenistiko-kognitibista bat idatzaraztea da, Epiktetoren “Eskuliburua”ren antzeko zerbait. Oinarri teorikoa Pierre Hadoten liburuetan dago, batez ere “Filosofia bizimodu gisa” eta “Barruko gotorlekua” liburuetan.

Eskuliburuaren praktika etikan dago kokatua. (Oso ohitura berria da etika eta psikologia bereiztea. Nietzschek ez zituen bereizten.)

Litekeena da hamazazpi urteko ikasle batentzat deontologia, dialogismoa, arrazoimen praktikoaren postulatuak, Habermas eta Rawlsen ezjakintasunaren beloa interesgarriak izatea, baina 36 urte hauetan ez dut halakorik ezagutu, ez baldin bada perbertsoren bat.

Aitzitik, beldurra, desira, maitasuna, tristura, adiskidetasuna, zoriona, gorputza, ametsak, janaria, notak, oinazea, antsietatea, heriotza, halako gaiak bai, izugarri interesatzen zaizkie. Bizipen horiez dihardute etikako obrarik indartsuenek, terminologia hermetiko eta pedantetik urruti eta eguneroko bizitzan txertaturik. Garbi erakutsi digu Pierre Hadotek bizimodu izan dela filosofia luzaro, jakintza-gai baino gehiago.  

Azterketako lehen ordu laurdena pentsatu beste ezer egiteke egotekoa ez bezala, bigarren jarduera egokia —Bilkurako ponentziaren funtsa—, uste dut niri bururatu zitzaidala, baina auskalo. Badago kriptomnesia izeneko buru eritasun bat: ziur zaude ideia zeuk sortu duzula, baina benetan beste bati hartu diozu, edo lapurtu, eta ez duzu aipatzen, eta hori itsusia da. Litekeena da neu ere kriptomnesikoa izatea: edozein bide darabil inkontzienteak autoestimua sendotzeko. Hala balitz, barka, iturri ahaztu hori; barka, original ezezagun hori.

Harira: nondik nora, ikasleei eskuliburu helenistiko-kognitibista bat idatzarazteko premia, edo egokitasuna? Antsietatearen hedatze deskontrolatua izan da egon naizen azken ikastetxeetan aurkitu dudan arazorik larriena. Batxilergoan pairatzen dute batik bat, eta batik bat neskek. Maizegi ikusten dituzu korridorean eserita, dardarka eta negarrez, beren onetik aterata. Eta ez da suspenditu dutelako, baizik eta 10 beharrean 8 edo 9 artera dutelako, eta horrela ezin ametsetako graduan sartu. Urtero eramaten du anbulantziak larrialdietara ikasleren bat.

Irakasleak ere jotzen hasi da. Batxilergoko bigarren mailan, ikasleek espero zutena baino nota txarragoak banatu baino hiru ordu lehenago harrapatu zuen irakasle sentibera bat. Anbulantziak eraman zuen halaber.

Ez da harritzekoa ikastetxeak berak hasi izana larridura kontrolatzen ikasteko jardunaldiak antolatzen. Ikasturte hasieran ematen zaie ikasleei apuntatzeko aukera, eta arrakastatsuak izaten dira.

Dena den, eskuliburu helenistiko-kognitibista idazteko praktika zabalduko balitz gisako ikastaroak eta anbulantziak aurreztuko genituuzke, larridura apaltzeko ere balio baitu. Biziki onuragarriak izaten dira batzuetan eskuliburua erabiltzearen ondorioak: putzutik ateratzen laguntzen du eta bizimodua hobetzen.

Eibarko bilkura baino lehentxeago hil zitzaigun Iñaki Usabiagak erakutsi zidan grekoa Hondarribiko institutuan eta euskal gramatika Bergaran, eta haren omenez prestatu eta esan nuen ponentzia eta idazten dut orain. Zaldibiarra zen, Okobio baserriko semea, Iñaxio ere deitua.

Dirudienez, grekoz ondo dakitenek darabiltzate euskaraz modu naturalean —Usabiagak bere itzulpenetan bezala—, “baledi” eta “baleza” bezalako aditz formak. Gramatikafilo handia zen, kutsatu egiten zizun gramatikaren maitasuna, entusiasmoz ikertzen zuen gramatika eta transmititzen aurkitutakoa. Txunditurik uzten gintuen gramatika azaltzeko eta ulertarazteko xakea zerabilen moduak. Bergaran, laurogeiko hamarraldiko larunbat haietan, Sakontze mailako klaseak ordu biak aldera amaitu, eta autoan ekartzen gintuen ikasle batzuk Beterri aldera bueltan. Gozamen hutsa zen haren solasa. Geure jardunbide egokian erabakigarria den Epiktetoren “Eskuliburua”z gain, Iñaki Usabiagak Herodotoren “Historia”k eta Aristotelesen “Politika” ere euskaratu zizkigun.

Filosofo Euskaldunen Lehen Bilkura egin genuen iaz Eibarren. 2025ean egingo dugu bigarrena. Ikasgelan erabiltzeko moduko praktika on edo jardunbide egokiren bat proposatzea egokitu zitzaidan Bilkuran, teknologiei loturiko mahaian.

Filosofia helenistikoan erabiltzen ziren eskuliburuen tankerako bat idatzarazi izan diet ikasleei, eta ez du txarto funtzionatzen. Horren berri ematea erabaki nuen. Egia da teknologiarekin lotura ez dela agerikoa, informatika eta adimen artifiziala iradokitzen du gehiago “teknologia” hitzak gaur egun irakaskuntzan, baina ia edozertarako balio du filosofiak, eta eskuliburu helenistikoak Michel Foucaultek “Niaren teknologiak” deitu zituenaren baitan koka daitezke. Halako aitzakia merkeak onartzeko orduan eskuzabalak izaten dira gainera UEUkoak eta Agorakoak, batez ere gainbehera doan pentsionista baldin bazara.

Eskuliburua nia zizelkatzeko tekniketako bat zen eta da. Erruz darabilte psikologo kognitiboek, eta mugimendu psikologikorik garrantzitsuenetakoa da kognitibismoa gaur egun. Funtsean, ez dute egiten estoikoak eta Epikuro hartu eta kopitsatsi baizik; hori bai, beroketa klimatikoa, Internet eta Vladimir Putin han-hemenka aipatzen dituzte, ukitu garaikideaz mozorrotze aldera.

Ordu erdi neukan. Eskuliburuari buruzkoarekin, hala ere, ez nituen bete hogeita bost minutu baizik. Ordu erdira iristeko, bigarren praktika on honen berri eman nuen: azterketako galderak formulatu ondoren, ordu laurden egon behar du ikasleak idatzi barik, bolaluma ukitzeke, egonean. Ezin du pentsatu baino egin: oroimena piztu, erantzunaz hausnartu, erantzuna egituratu. Bizialdi osoan lehenbiziko aldiz egon dela hain luzaro deus egin gabe jakinarazi izan dit ikasle batek baino gehiagok.

Gaurko gazteen arazo psiko-filosofikoetako bat da hutsari eta deusezari etengabe ihes egin beharra, bakarrik gelditu bezain laster mugikorra piztu beharra, sekula ez egotea benetan bakarrik eta ezer egin gabe eta isilik. 

Jarduera egoki hori ez zitzaidan niri bururatu: Biologiako irakasle Idoia Pujana arratiarrak ezagutarazi zidan, eta berari Biologiako irakasle suediar batek.

Joakin Gorrotxategi adituak dioenez, hasperenagatik eta hitz-amaieran afrikatuak erabiltzeagatik bereizi izan da euskara inguruko hizkuntzetarik, erromatarrak etorri aurretik ere. Fonologia, nolabait, fonetika funtzionala dela irakasteko orduan, adibideak jarri behar eta hats, hets, hits, hots eta huts dira esanahiak bereizteko gure bost bokalak ageri diren bost soinu-segida; eta hara, hitza osatzeko soinu- edo letra-kopuru txikiena erabilirik hasperen eta amaierako afrikazio gehien duen seriea da. Ez dirudi kasualitate hutsa. Are gehiago, litekeena da bost bokalak barnebiltzen dituen serie bakarra izatea, soinu-segida luzeko eleak kontuan izanik ere.

(Eulogia, Eustakio, Eufrasio, Eulalio, Laurentzio, Aurelio, Aureliano eta Audeliok ere bost bokalak dauzkate, baina izen berezi banatan. Zaila da, grekotik edo latinetik ez datozenen artean, bost bokalak barne hartzen dituzten izenak aurkitzea.) 

Andolin Eguzkitza hizkuntzalari eta poeta haserretu egiten zen poeta euskaldunak jendaurreko errezitaldian hatxea ahoskatzen ez zuenean. Atzo Axularren testu bat ozenki irakurri behar izan nuen. Bizitzan lehenbiziko aldiz ebaki nituen hatxeak, eta inoiz baino euskaldunago sentitu nintzen, Caupolicán handia bezain garaiezin.