Markos Zapiain

Bigarren hezkuntzako ikasgeletan mundu-ikuskera bat gailentzen da, etxekoa ez bezalakoa maiz. Jaramon handiagoa egiten diote ikasgelakoari, Institutuko orduetan bederen. Adibidez, Bilboko ikastola batean mutil batek gonak jantzi zituenean, psikologoarengana bidali zuten. Hurrengo egunean, gonak jantzita etorri ziren nire tutoretzako mutil guztiak, elkartasuna adierazteko. Athletic, abertzaletasuna, ekologismoa, feminismoa… ez da erosoa izaten atxikimendu horietatik kanpo gelditzea.

Erlijioari dagokionez, ezaxola izaten da ikasgeletan gailen, elizaren aurkako kritika gogorrekin batera, hipokrisia leporatuta. Hego Amerikatik datozen ikasleak dira salbuespen. Batere kikildu barik aldarrikatzen dute kristau fededunak direla, ikaskideen begirada harrituak gorabehera.

Behin batean, San Agustinek aingeruez dioena genuelarik eztabaidagai, ekuadortar batek esan zigun bere aingeru jagoleak mugikorra baztertzeko aholkatu ziola, eta obeditu egin ziola. Inkonpatibleak ei dira aingeru jagolearen presentzia eta mugikorrarena: mugikorra aintzat hartuz gero, aingerua uxatzen duzu, eta mutilak nahiago aingerua mugikorra baino. Ikaskide batzuek ezin izan zituzten barrexkak disimulatu.

San Basilio Magnok Adversus Eunomium ez merezi  bezainbat irakurrian dioenez, fededun orok du alboan aingeru guardakoa babesle, eta bizitza gidatzeko artzain. Bertzalde, askoz ere gehiago dira munduan aingeruak gizakiak baino. Alde hori nabarmendu dute Michel de Certeau bezalako adituek. Apokalipsia idatzi zen garaian, gure aroko lehenbiziko mendearen bigarren zatian, 200 milioi inguru baino ez ziren gizakiak munduan. Milioika milioi aingeruz osatuak, aitzitik, goi-aldeko armada zorrozki egituratuak. Erne egoten ziren Jainkoari begira, Jainkoaren ahotsari adi. Mendez mende ibili dira aingeruak mezuak helarazten zerutik gizakiongana, eta alderantziz.

Modernitate sekularrarekin batera, haatik, jaitsi egin da aingeruen kopurua, eta igo humanoena. Aingeruen mezularitzak garrantzia galdu du, eta ia desagertu egin dira aingeruak mundutik.

Besterik gabe aienatu ote dira milaka urtez hain zeregin erabakigarria bete izan duten aingeruak? Ezezkoan dago Peter Sloterdijk, eta aingeruen desagertzeak sinbolikoki utzitako hutsunea identifikatzen saiatu da. Teknologia berriak jabetu omen dira hutsune horretaz. Ekuadortar ikasleak bezala, aingeruen desagertzea eta mugikorren agertzea lotu ditu Sloterdijkek.

Espazio erlijiosoetan zebiltzan aingeruak hegan; XX. mendean, berriz, hegazkinak hasi ziren hegan espazio fisikoetan. Fisikaren espazioak espazio erlijiosoei gaina hartu zienez, hegazkinek hartu zuten aingeruen ordea.

Gainera, hedabideetako berriak dira aingeruek harainditik zekarzkiguten mezuen ordezkoak. Hegazkinez eta XX. mendean sortutako komunikabideez gain, bestelako tekno-aingeruak ere badauzkagu gaur egun: dronek eta adimen artifizialak betetzen dituzte gure teknokrazietan aingeruen funtzio mezularia.

Ekuadortar fededunak kontatu zigun behin batean, txikitan, aingeru jagoleak belarrira xuxurlatu ziola ez bakarrik uzteko ikaskide bat, jaramon egiteko, bere adiskidetasuna sentiarazteko. Eta arratsalde horretan bertan, ikaskideari jakinarazi zioten bere aita hila zela.

Beste batzuetan, tamalez, aingeruak ez dio kasurik egiten. Laguntza eskatu izan dio matematikako azterketetan, baina gehiago ikasteko agintzen dio aingeruak; nekatuta daukate ikaslearen umekeriek.

Ekuadortar nerabeari entzunda, ez dirudi ezinezkoa aingeruak, zeharo desagertzetik urruti, ezkutuan izatea: milioika milioi aingeru atezuan, pazientziaz itxoiten gure munduaz berriro noiz jabetuko, itzultzeko abagunearen zain, itzulera xehero prestatzen; bidea zabaltzen ari zaie ziurrenik nire ikaslearen aingeru jagolea, aingeruen berragerpenaren aitzindari-taldeko kide ausart hori.

Urteak aurrera, sexu grina pixka bat epeltzen hasten delarik, teologiaren eta literatura fantastikoaren arteko antz eta paralelismoez ohartu eta asmakariak eta paradoxak dira testu erlijiosoak erakargarri egiten dizkizutenak. Europako adimen indartsuenak egunak, hilabeteak eta urteak pasa dituzte auzi bitxi horien inguruan hausnar eta hausnar. Gutxi batzuk aipatuko ditut.

“Jainkoa esfera bat da, erdigunea edonon daukana, eta zirkunferentzia berriz inon ez”. Lille-ko Alain edo Alanus de Insulis-en definizioa duzu, hamabigarren mendearen amaierakoa. Pascalek Naturaz ordeztu zuen Jainkoa: “Natura esfera infinitua da, erdigunea edonon daukana eta zirkunferentzia berriz inon ez”. 1941ko argitalpen kritiko batek agerian jarri zituen Pascalen zenbait duda, honelaxe hasi baitzen esaldia idazten: “Natura esfera beldurgarri bat da, erdigunea edonon daukana eta zirkunferentzia berriz inon ez”. Azkeneko erredakzioan ezabatu zuen “beldurgarri”. Jorge Luis Borgesek eman zigun zalantza horren berri.

John McTaggarten Jainko kuantikoa ere ez dago batere gaizki: kontraesan-hastapenaren gainetik dago Jainkoa, ahalguztiduna denez; beraz, litekeena da aldi berean izatea eta ez izatea.

Bestalde, orduak eta orduak pasa izan dituzte teologoek gogoetan, ea ostia sakratua, behin apaizak bedeinkatu ostean, xaguak jaten badu, xaguaren tripan gelditzen ote den Jesus: transubstantziazioaren misterioak ostia sakratua ez Jesu Kristoren sinbolo, baizik eta Jesu Kristoren beraren zinezko haragi bilakatzen baitu, eta ardoa Jesusen benetako odol. Jainkoa bera dago beraz xaguaren kongitoetan? Gizakion hesteetan?

Goibel eta maltzurragoa duzu Akinoko Tomasen baieztapen hau: zerua eternitate osorako irabazi dutenen denbora-pasa gogokoenetako bat izaten da noizean behin infernu aldera begiratu eta barrualderako pentsatzea “izorra hadi, Joxe Mari, mundualdian hain harro henbilena, ondo kixkali orain Satanasen galdaratan”. Zeren kristautasuna maitasunaren erlijioa baita, baina bihurri samarrak izaten dira sarritan maitasun horrek hartzen dituen adierazpideak.

Azkenik, Zergatik ez naizen kristaua apartan Bertrand Russellek aitortzen du liluragarria zaiola ebanjelioetako irudi ezaguna: Jainkoa Jerusalemen astotxo baten gainean sartzen. Jainkoa astotxo baten gainean.

Edonola ere, erlijiozko sormen estetikoan aingeruaren figura da ziur aski harrigarriena, sinesmenak eman digun izakirik bereziena.

Gaztetan kristautasunean eta edozein erlijiotan sexu kontuak egiten zaizkigu bereziki erakargarriak, horien artean sainduek eta kastuek tentaldien aurka eta animaltasuna gainditzen ahalegintzeko etengabe erabili behar dituzten estrategia gutxi-asko biolentoak. Hona hemen horietako batzuk:

Akitaniako Santa Silviak, desira sentitu bezain laster, biluzik botatzen zuen bere burua erreka izoztura, gorputza hilduratzeko, grina menderatzeko eta arima purifikatzeko. Sienako Santa Katalinak, berriz, erien zornea edaten zuen. Sasi arantzadunetan igurzten zuen San Benitok lizunkeriaren organoa. Erradikalkiago, eta Mateo 19-12 inspiraziotzat hartuta (“badira eunukoak beren burua zeruen erresumagatik zikiratu dutenak”), zakila ebaki zuen Origenesek.

Egia da antiklerikalek desitxuratu eta esajeratu ere egin dutela. Kontatu zidaten Erdi Aroko kontzilio batean ziegetako gurutze sainduekin zer egin erabaki behar izan zutela, hierarkiaren gailurrera zurrumurrua heldu baitzen, mojak otoitzean hasi, Jesu Kristoz errukitu, gurutzea hormatik atera, besoetan hartu, musukatzeari ekin eta bekatu larrian amaitzen zutela maizegi. Eztabaida: mojen ziegetan gurutzea debekatu ala ez? Ikertu dut eta ez dago halako eztabaidarik inongo kontziliotan, ez Erdi Aroan ez beste inoiz. Sadeko Markesaren Juliette-n bai,  eszena batean ahizpa Clairwil gurutzearekin masturbatzen ageri da birao artean, baina fikziozko kontakizuna da, autoreak hain bere dituen sakrilegioz eta sadomasokismoz ondua.   

Edonola ere, fikzioa ez ezik, errealitatea ere ez dago batere gaizki: bizirik eta ekinean dugu gaur egun ere Prepuzio Sainduaren Kongregazioa. Jesus judua zen eta beraz zirkuntzisioa egin zioten. Prepuzio Sainduaren Kongregazioko kideek, jaunartzean, Jesu Kristoren prepuzioa irensten dutela imajinatu behar dute. Bestalde, Jesu Kristoren prepuzioaren erlikiak batu eta marra zuzenean jarriz gero, hainbat bira emango lizkiokete Ama Lurrari; ziur aski, ilargiraino ere iritsiko lirateke, Jesus hil zen gurutzeko zatiak elkartuta bezala.

Zapaldu eta baztertu beharrean, sexua alaiki onartzen duelako egiten zitzaigun tantrismoa hain erakargarri: hiruzpalau orduko orgasmoak agintzen dizkizu. Egiari zor, baditu beste alde batzuk ez hain politak: Jainkoarengana jauzi egiteko berez bururatzen ez zaizkigun ariketa antinaturalak egin behar dira, besteak beste andreak ilargi beltza edo hilekoa duenean jo larrua, odola eta hazia nahastu eta gorputz azaletik ondo igurtzi. Arreta deitzen zigun gaztetan eta digu zahartzaroan, Jainkoarenganaino iristeko bide tantrikoen eta mezetako aszetismo nekatuaren arteko kontrasteak.

Institutuetan Erlijio irakatsi behar izanez gero, Lizasoko ikastaroen antzeko zerbait litzateke nire ustez egokiena. Alegia, nirvanara, satorira, fanara, Jainkoarekin ezkontzera eta estasira iristeko bide praktikoak ikastea, hainbat tradiziotakoak. Klaseak ez betiko ikasgelan, ezpada gimnasioan, edota mendian. Teologia eta katekesia baino gehiago, mistika. Zaila  da hori, noski, mistikak beti izan ditu arazoak hezkuntzakoak bezalako erakunde ofizialekin, eta elizek espetxeraturik edo hilik amaitu dute aunitz mistikok. Mistikoen aurkako susmo txar horietan, ez zaio Elizari usaimen ona falta izan: Kojéveren ustez, ateoa baita sakonean mistikoa.

Erlijio askok izan dute gozamen naturala erru sentimenduz zikintzeko grina, baina bestelakoa da tantrismoaren bidea: gozamen naturala itxuraldatzeko eta igotzeko bideak eskaintzen dizkizu.  Emilio Fiel da ezagutu dudan pertsonarik erlijiosoena, eta beraz futitzen da erlijio guztiez, baina aldi berean ez da futitzen, McTaggarten Jainko kuantikoa bezala: Jainkoa benetan ahalguztiduna bada, kontraesan-hastapenaren gainetik dago, eta ez du inongo arazorik aldi berean izateko eta ez izateko.

Emilio Fielek, tantrismoaren ildotik, hazia ez isurtzea aldarrikatzen du kontzientzia zabalagoa lortzeko, Jainkoarengana, Ama Lurrarengana edo Brahmarengana hurbiltzeko. Ez gero alferrik galdu tanta eta zurrusta jainkotiarrak, barruan gera daitezela ondo gordeta, prostataren osasuna sakrifikatu arren. Hazirik isuri gabeko orgasmoa aldezten du Fielek.

Erlijio askok dute hazia isurtzea debeku. Eta jende gehiago da hedonista masokista baino. Halatan, irudi luke erlijio horiek, orgasmoari eta sexu gozamenari ukoaren ordainez, bestelako gozamena agintzen dizutela, goragokoa, espiritualagoa. Zaude hiru astez edo bizialdi osoan hazia isuri gabe otoitzean, eta saria izango duzu: halako batean, ezustean, ariman orgasmatuko duzu, pozezko negarretan egingo du zeure garunak Jainkoarekin bat.

Nor ausartuko da ukatzera izugarri gustatuko zaizkiela horrelako planteamenduak bigarren hezkuntzako ikasleen gurasoei?

Mezetako beste atal bat kontuan hartzearren, begien bistakoa da taldean abesteak eragin terapeutikoa duela. Lagun ateo bati aita hil zitzaion eta dena utzi eta Hego Amerikara joan zen. Oso diru gutxi zeraman, eta han ez zuen ezagunik. Bere burua hiltzeko gogoak harrapatuta bizi zen. Kolonbia, Bolivia, Perun barrena ibili zen alderrai, etsita, depresioak jota. Harik eta egun batean, eliza batean sartu eta gainerako eliztarrekin kantuan hasi zen arte. Hunkitu egin zen, eta orduantxe jarri zen sendabidean. Fededunek beren entusiasmoaren zatitxo bat kutsatu zioten, horra hor botika. Hala ere, behin sendaturik, zeharo ateoa izaten jarraitzen du, eta sinetsita dago ezen Elizako kantuen zentzu erlijiosoak ez zuela sendaketarekin zerikusirik izan: taldean abesteak berak sendatu ei zuen, taldekide sentitzeak eta kantu partekatuaren magiak, eta antzekoa zatekeen hunkidura osasungarri hura, baldin eta “Ogi zerutik etorria” edo “Hor zaude Jesus aldarean” kantuen Amerikako parekoak beharrean “Sympathy for the Devil” abestu izan balu koro laiko are sataniko batean. 

Ez nator bat otoitzak inon ez duela inolako eraginik diotenekin. Bestela, ez lukete milaka milioi lagunek erabiliko ia gizakia gizaki denez geroztik. Adibidez kirolariek, probari ekin aurretik Jainkoari otoi laguntza eskatzen diotelarik, beren motibazioa ari dira pizten. Jainkorik balego —otoitzei eskuzabalki ihardetsi beharko liekeena definizioz—, kirolari guztiek irabaziko lituzkete proba guztiak beti eta nonahi —mirariak egiteko gai baita Jainkoa definizioz—, eta ikasle guztiek aterako lukete azterketetan hamar. Albistea berehala zabaldu eta segituan utziko liokete ateo zikinek fedea baztertzeari.

Edonola ere, ez dirudi otoitzak ondorio handirik dakarrenik otoizgilearen burutik aparteko unibertsoan, Jainkoa barne, ez du ematen-eta Jainkorik dagoenik fededunen sinesmenetik kanpo, eta hori hala ere ez da gutxi, baizik serioski kontuan hartu beharrekoa.  Dena den, hutsaren hurrena da tamalez otoitzaren eragina kontzientziatik ateko errealitatean, zeharkakoa edota errebotezkoa baino ez.

Errepikak bermatzen du otoitzaren efektu onuragarrietako bat. Soinuak errepikatze hutsak dakar onura horietako bat, eta maila horretan otoitzaren zentzua ez da garrantzitsua. Alegia, edozein esaldi zentzugabe errepikatuta ere, eragin lasaigarri hori erdietsiko litzateke. Arrosarioa errepikatu edota “kikoli mupota karitz emamanu” behin eta berriz errepikatu, antzeko soinuak berriro eta berriro ahoskatzea da erabakigarria, esanahia gorabehera. Izan ere, arrosarioaren errezatzeari adi erreparatuz gero, Euskal Herriko eliza frankotan bederen, irudi luke otoizgileek nahita bihurtzen dutela lehenbailehen arrosarioa marmar ulertezin eta mantra lo-eragile.

Zentzuaren mailan, ostera, hots gero eta amorfoagoen mailan ez bezala —eta gogoaren patxadari begira beti ere—, esanahia bai, garrantzitsua da: ez da gauza bera errepikatutakoa anatema satanikoa izatea, edo kontzientzia ona indartzen duen “Gure aita”, edota “Om padme mani hum”. Deabruaren laudorioak sentimendu ilunak eragiten ditu, ezinegona, baten bat hiltzeko gogoa. Sekta satanikoetan Luziferrenganako amodiozko salmodiak errepikatzean giro txarra nagusitzen da, ilunbeetako jauna, protagonistek zenbaitetan emozio dibertigarriz hartzen duten gaiztakeriarako grina, bihurrikeria eta Gaizkia gauza bera balira bezala. Sharon Tate eta gainerakoak akabatu aurretik ere errezatu zuten Charles Masonen sektan, beren burua motibatzeko.

Aldiz, “Gure aita” edo “Agur Maria” errezatzen dutenek ongintzan dabiltzan ustea sendoa dute, eta horrek lokartzea dakarkie, lasaitzea, kontzentratzea, ergeltzea, poztea... askotarikoa izaten baita otoitzaren eragina.

Bestelakoak dira bakarkako otoitz isila eta taldean ozenki eginikoa. Manifetako lemak errepikatzen dituzten militanteak legez, taldean otoitz egiten duten kristauek, musulmanek, juduek, elkar onartuz are maitatuz amaitzen dituzte sarrienik errituak, aldarte argia izaten baita ozenki ahoskaturiko talde-otoitzaren eraginetako bat, barruko kemen alaia. Kontzientzia ona indartzen duten otoitzak hainbat lagunek elkarrekin errepikaturik, giro atsegina sortzen da. Alta, ezin hortik ondoriozta giro atsegin hori  Jainkoaren erantzuna denik fededunen otoitzei. Sakonkiegi sinesteak eta gartsuegi errezatzeak ere badu bere ifrentzua. Behin batean, kalapita Irungo Junkal elizan: agure bat zen, Jainkoari otoi semearen bizia salbatzeko eskatu, Jainkoak salbatu ez, eta elizako aldarea hautsi eta birao beldurgarriak botatzen.

Zoritxarrez, Jainkoak ez die jaramonik egiten fededunen otoitzei, ezta debotorik sutsuenei ere. Antza, behin batean Indian ibai sakratu bateko uraren ibilbidea aldatu nahi zuten, presa bat egiteko, oker ez banago. Orduan, ibilbide berria izatekoa zen horretan, adimen eta gogo indarrik handiena zuten guruak loto-jarreran eseri ziren, ura bertatik joan zedin eragozteko. Agintariek ordea jaramonik ez, eta bide berrira desbideratu zuten ur sakratua; halatan, ito egin ziren potentzia mentalik handiena eta jainkoekin harremanik estuena zuten indiar gidari espiritualak. Brahmarekin eta Vishnurekin ustez zuten lotura dibino zuzenak ez zien ezertarako balio izan.  

Edozein gisaz, ezin ukatu jende askori zaiola otoitza onuragarri. Zapaldutako eta masakratutako askok ez dute fedea eta otoitza beste kontsolamendurik. Gazan senide guztiak akabatu dizkioten ume batek zioen garbi sentitzen duela Alaren maitasuna, Alarekin lotura duela kontsolabide bakar. Goierritar bat ezagutzen dut ume hori ere leziatuko lukeena: “Entzun, ez habil ondo, zeren eta, Marxek, Nietzschek eta Freudek behin betiko frogatu duten bezala...”. Isilik egon hadi! Alak ematen badio bizirik irauteko indarra eta bere burua berregiteko aukera, gora Ala!

Otoitzaren beste onura bat: oroimena indartzen du. Koraneko ehunka sura buruz ikasiz gero, edota Bibliako otoitzak eta salmoak, orduan oroimena bizkortuko zaizu, eta, San Agustinek zioenez, oroimena da gure ondasun bakarra, oroimenean aurkitzen baitugu Jainkoa, edo aurkitzen gaitu Jainkoak. Psikoanalista batzuen iritziz, bide batez esanda, San Agustinek "oroimen" deritzonak antz handiagoa du psikoanalistek "inkontziente" deitzen dutenarekin, jendeak "oroimen" deitzen duenarekin baino. Edozelan ere, Bibliako salmoak edo Koraneko surak buruz ikastearen antzeko eragina du Heraklitoren erranairuak edo Baudelaireren “Gaizkiaren loreak” ikasteak, oroimena entrenatzeari eta sendotzeari dagokionez, eta hizkuntza aberasteari.

Eseri, begiak itxi eta ardiak zenbatzen badituzu, edo arrosarioa errezatu, edo biderkatzeko taula eta taula periodikoa errepasatu, edo ezagutu dituzun lagun guztien aurpegiak gogoratu, buru-lan luze horiek kontzientziaren ohiko egoera aldatuko dizute, LSD edo peiotea hartzeak bezala, baina arrisku gutxiagorekin osasunerako. Adimenarekin eta oroimenarekin egiten ditugun esperimentu guztiek alteratzen digute nolabait kontzientzia, errezatzeak ere bai.

Horregatik erabili dituzte zenbait erlijiok substantzia haluzinagarriak kontzientzia esploratzeko pizgarri gisa. Eta horregatik dago fededunen artean hainbeste zoro. Chestertonek zioelarik eromena ez dela arrazoia galtzea, baizik eta guztia galtzea arrazoia izan ezik, biktima gutxi zituen eta dituen eromen mota jakin bati buruz ari zen: edozelako konspirazioak xehetasun logiko ikusgarriz arrazoitzen dizkizuten paranoikoak askoz ere gutxiago baitira, Luziferren agindu hiltzaileak barne-muinetan aditu eta obeditzea beste erremediorik ez duten eskizofrenikoak baino.  

Euskal Herriko katolikotasun lausoaz gain, eta liburuetatik aparte, Lizason eta Barriako Santa Maria komentuan ere —Donemiliagan— izan nuen erlijioarekin harremana; oso bestelakoa ordea.

Aste betekoak izaten ziren Lizasoko ikastaroak. Arco Iris komunitateko kideek antolatzen zituzten. Mojen komentu izaniko etxe handi batean bizi ziren. Merkeak ziren ikastaroak, eta hortik ateratzen zuten batez ere bizirauteko dirua. Normala merkeak izatea: arroza eta ura genuen otorduetako oinarri, eta ikastaroko egun oso bat ezertxo ere jateke pasatzen genuen. Ikastaroak ematen zituztenak nafarrak, gipuzkoarrak eta katalanak ziren batik bat, baina ikastaroak egitera Espainiatik ere bazetorren jendea.

Euskaldun mordoak utzi zituen seminarioak 60ko hamarraldiko bigarren zatian, marxismoa besarkatu eta ETAn sartzeko. 70eko hamarraldiaren amaieran, berriz, politikan bustitako askok engaiamendua baztertu eta heroinari eman zitzaizkion. Lizasoko kide franko zetorren euskal langile-mugimendutik; 80ko hamarraldiaren lehenbiziko erdialdean egin zuten trantsizioa.

Hainbat ikastaro egin nituen: Maratoia, Tai-ji eta masajea, Sufi-dantza, Maitasunaren gar tantrikoa. Meditaziozko bat egin nuen Lizason eta beste bat Barrian, Donemiliagan, Vipassana izenekoa; Lizasoko jendeak antolatua hori ere.

Emilio Fiel donostiarra zen Lizasoko bihotza eta motorra. Indian eta Tibeten egona zen, eta handik zekarzkigun ikastaroen oinarrian zeuden ideiak eta antolaerak. Hondamendia zen Fielentzat gure zibilizazioa, eta bizimodu komunitario alternatibo bat abiarazi zuen Lizason, Epikuroren lorategia, kristauen monastegiak, ekialdeko zenobioak eta hippien komunak eredu: jabetza pribaturik ez, harreman eta amodio libreak, umeen haztea eta heztea komunitate osoaren esku...

Nietzsche, Gestalt, Jung, Erich Fromm, Wilhelm Reich, Carlos Castaneda liburuetan, eta budismoa, zen, yoga, kristautasun esoterikoa, sufismoa, tantra, xamanismoa… Hainbat tradizioren praktikak zerabiltzan eta darabiltza —Zaragozako Borjan bizi da orain—, horietako bakar bat ere lotu gabe egiarekin eta esklusibitatearekin. Berdinak eta desberdinak dira aldi berean erlijioetako hizkuntza-jokoak; edonola ere, ezin ukatu badutela familia-kutsu bat,  Horixe egiten zen Lizason: erlijio-tradizio desberdinetako hizkuntza-jokoen praktikak erabili, denbora galdu barik erlijioren baten nagusitasuna aldarrikatzen, edota erlijio ororen balizko esentzia idealaren bila.

Espetxera leramake Fiel gaur egun nagusi den giroak halako ikastaroak antolatzeagatik. Ikastarora zer eraman esaten zizuten: arropa mota, sandaliak, izarak, meditatzeko estera edo zerri txikia, etab.  Ikastaro jakin baterako, ahaztu zait izena, ez zituzten eskatzen kondoiak eta eskularruak baizik.

Protagonistak gela batean itxita, gorrotoa eta desira ahalik eta modurik basatienean adierazi behar zenuen, jipoitu eta larrua jo. Kaka psikologiko asko ateratzen zen. Maratoietan, talde-terapia egiten zen bazkalostean, guztiok biribilean eserita. Ahizpa bik gizon heldu bat biribilaren erdian astindu zuten, tratu txarrak ematen zizkien aita gogora zekarkielako.

Uztailean eta abuztuan izaten ziren ikastaro gehienak Lizason, bero-zapa, eta ikastaro askok biluztea eskatzen zuten. Berrogei lagun gela berean guztiak biluzik, dantzan, etzanda, erotuta. Espainian berehala zabaldu zen albisteak betiko lerde-jarioak erakarri zituen. Nahasmendua eta anabasa profitaturik, maratoi batean madrildar heldu batek neskei zirriak egin zizkien eta eskua sartu, neskei bat ere gustatu ez zitzaien moduan. Higuingarri hutsa, zioten. Bada gela hartan bertan neska batzuek inguratu eta epelak eta galantak eman zizkioten, beste lintxamendu terapeutiko bat.

Nolabaiteko erretiroa bazen ere, ez ziren kanpoko jendartearekiko loturak zeharo hausten. Bazkaltzen geundela harrapatu gintuen Sarriren eta Pitiren ihesaren berriak. Txaloka eta pozez oihuka hasi ginen bazkaltiarrok, arroz triste hura lipar batez bederen ahaztuta.           

Neguan egin genuen Vipassana delakoa, ziegak hotz. Himalaiako monjeak bezala, goizeko lauretan jaiki, dutxa hotza hartu eta aurrera. Ezin zen hitz egin. Otorduak ere, erabateko isiltasunean. Meditatzeko moduan jesarri behar ginen, arnasari adi. Arnasa hartzean, “nor naiz ni?” galdetu behar genion geure buruari, eta arnasa botatzearekin batera erantzun. Hori dena bakarka eta isilik.

Hitz egin genezakeen une bakarra: ikastarokide batekin aurrez aurre eseri eta “nor haiz hi?” galdetu behar genion, eta berak erantzun. Ozenki mintzo gintezkeen une bakarra zen hura. Oroitzen naiz ikastaroaren arduradunak —zen-maisu estua— bikoteka geundela generabiltzan galde-erantzunei adi egoten zela, eta “quién eres tú” galdetu eta “pues yo soy Carlos Contador, nací en Segovia hace veintiocho años...” eta gisakoak entzutean, “no, tú no eres eso, déjate de tonterías...” esaten zuela haserre. Halatan, meditatzaileok maisu zorrotza asetzeko moduko erantzunak asmatzen ahalegintzen ginen, errieta saihestearren: “yo soy un pajarillo perdido entre las nubes”.  “Por favor, pero qué cursiladas son esas. Cada vez peor”. Makilada jo zion gutako bati sorbaldan, hainbeste sumintzen baitzuten gure autodefinizio estereotipatu ergelek. Marka desagertu zait, behintzat.

“Nor haiz hi?” Berdin dio zer erantzuten duzun, tronpatuko zara. Isilik egonda ere, tronpatuko zara.

Orduan, nor haiz hi?

Jakin dudanez, hauxe litzateke ihardespen onargarri bat:

“Banderaren makilaren puntan, txahala izan du behiak”.

Donemiliagako giroaren eraginez ziurrenik, oro zitzaigun “guek aiutu ez dugu” eta “isioqui dugu” bezain enigmatikoa. Kristautasunarekin behintzat, ez zuen zerikusi handirik. Shin Chan edo Doraemon katu kosmikoan ere, garbi gelditzen da bestelakoa dela Japoniako jendea, umorea, ohiturak. Ulergarria beraz erlijioa ere txit desberdina izatea; aditu askok, erlijiotzat ere ez dute zen-budismoa, ezta filosofiatzat ere.    

Halatan, Josuren zakurraren koanaren eitea eduki behar zuten geuk erabili beharreko esaldiek, baina beranduegi ohartu ginen. Behin batean, monje batek serio-serio galdetu ei zion maisu Josuri:

“Zakur batek lor lezake Budaren izaera?”

Eta Josuk erantzun:

“Mu!”

Irakurle, galdera sortuko zitzaizun agian, zer ote den Budaren izaera. Borgesen zerrenda famatuaren tankera dute aurkitu ditudan erantzunek. Nolakoa da beraz Budaren izaera?

“Kilo bi pisatzen dituen tunika erosi nuen Ching Choun”.

“Ardiak orrazteko bastoia”.

“Astoaren gainean doan zimino-emea, bere amaginarrebak gidatua”. (Zeure esku zeri dagokion “bere”.)

“Hogeita hamahirugarren zeruraino jauzi egin duen abanikoa”.

“Harri oktogonala airean jira-biraka”.

Iheskorrak izaten ziren beti maisu Josuren ihardespenak. Behin batean, monje batek esan zion ezen

“Entzun dut Nansenen dizipulu izan zinela, modu sekretuan”.

Eta Josuk:

“Izugarrizko beterrabak sortzen ditu Txin-xuk”.

Diotenez, maisu Josuk, laurogei urte bete ostean, beste hogeita hamar igaro zituen pentsamendu bakar bat ere eduki gabe.

Josu aipatzen ziguten maisu nagusi gisa, baina ba omen zen Gutei izeneko beste bat ere. Hatza altxatuz erantzuten zion Guteik edozein galderari, hatza pixka bat altxatu baino ez. 

Beste meditazio-ikastaro batean, Lizason bertan —ez naiz izenaz oroitzen— ,ezin zen deus ere esan, baina ikastaro oso-osoan: debeku ere berehala eteten zizkiguten Donemiliagako elkarrizketa xume haiek —"nor haiz hi?"; erantzuna; eta berriro “nor haiz hi?”—. Lizasoko ikastaroan, hitz bakar bat ere ez aste osoan.

Bosgarren egunean, gauez, gure artean ziegetako hormetan joz komunikatu eta, arduradunak ohartzeke, Ultzamara joan ginen, mamia jatera. Hitz eta pitz aritu ginen azkenik. Guztiak zeukan umekeriazko kutsu nabarmena, oso polita.  

Naturak zein neurritan izan behar duen gizakien eredu aztertzeko tenorean, elefantearen kasuan bezala, oroz gain sainduen izkribuak aintzat hartzen saiatuko naiz. Elefantearen kontrara, hienak eta erbiak zer ez den egin behar erakusten diote kristauari eta edozein pertsona zintzo ez kristauri. Alexandriako Klementeren “Pedagogoa”ri tiraka, Michel Foucaultek azaldu du “Haragiaren aitormenak” izeneko Sexualitatearen historia-ko laugarren liburukian, postmortem argitaratua.

Aspaldi batean uste zen hienak sexu biak dauzkala, eta urte batean ar dela, eta hurrengoan eme, txandaka. Horregatik idatzi zuen Elianok hienaren jokabideak darakutsala zein mespretxagarria izan zen Tiresias, gizon jaio arren emakume izatera igaro baitzen, eta gero berriro gizon.

Erbiari dagokionez, uste zen urtero uzki berri bat ateratzen zaiola, eta biderkaturiko zulo horien erabilerarik okerrenari ematen zaiola.

Zaharrak ziren sinesmen horiek, eta Aristotelesek ukatu zituen. Klemente Alexandriakoak “Pedagogoa” idatzi zuen garaian, gure aroko II. edo III. mendean, ia inork ez zituen sinesten.

Hala ere, legendatzat zituzten arren hienaren txandakako hermafroditismoa eta erbiaren urteroko zulatzeak, animalien historia naturalean etika-irakaspenak bilatu zituzten Klemente bezalako kristauek. Gaur egun ere, ez dira gutxi animalien ohituretan jokabide-irakaspenak bilatzen dituzte naturalistak.

Hienei loturiko legenda ukatzen du Klementek —Aristotelesi jarraikiz—, baina aldi berean irakaspen morala gordeta; eta horrek argituko digu naturaren eta kontranaturaren haren kontzepzioa.

Klementek dio hienaren sexua ez dela urte batetik bestera aldatzen, zeren, behin naturak animalia jakin bat zer den erabakitzen duelarik, ezin baitu aldatu. Egia da animalia askoren ezaugarri batzuk denborak aldatzen dituela. Aro bero eta hotzek txorien ahotsa aldatzen dute, edo lumajearen koloreak, baina itxurari dagozkio aldaketa horiek: txorien natura ez da aldatzen.

Ildo berean, Klementek dio bizidunak ezin duela sexua aldatu, edota bi eduki, ezta maskulinoaren eta femeninoaren arteko hirugarren sexu batekoa izan: gizakiek irudikatutako kimerak baitira horiek, naturak ezeztatuak.

Hienak badu beste ezein animaliak ez duen berezitasun bat: haragizko eskreszentzia bat da, buztanaren azpian sexu femeninoaren antzeko forma marrazten duena; ordea, aztertuz gero, berehala ikusten da barrunbe horrek ez duela inongo konduktura ematen, ez umetokiaren bidean ez hesteen bidean.

Aristotelesek ez bezala interpretatzen du Klementek berezitasun anatomiko hori. Aristotelesek darabil azaltzeko itxura ekiboko horrek presak jotako behatzaileak tronpatu zituela, uste izan baitzuten animalia berean sexu bi zekusatela; interpretazio erratuaren kasu bat baino ez du ikusten hor Aristotelesek.

Aitzitik, akats moral baten tresna eta efektu gisa, batera, interpretatzen du Klementek singulartasun anatomiko hori. Bizio batengatik dute hienek gorputza hain era arraroan moldatua. Naturazko bizioa dela esan dezakegu, espezie baten ezaugarriak naturaltzat hartzen baititugu. Dena den, gizakiengan aurki daitekeen akats moral baten berdin-berdina da bizio hori: lizunkeria.

Akats hori dela eta, poltsatxo hori emendatu die naturak hienei, larru-jotze eta estalketa biziotsuetarako erabilgarri.

Foucaulten esanetan, plazererako “gehiegizko” joerari —naturak hienari emana—, naturak erantzun dio gehiegizko anatomia batekin, gehiegizko harremanak ahalbidetzen dituena.

Hori eginik, naturak darakutsa ez dela zehatza gehiegikeriaz kantitate-termino hutsetan mintzatzea: hienen soberakinezko barrunbe alaia ez dagoenez ugalketa-organoei lotua, alferrikako eranskina da. Ez du zerikusirik naturak organo horiei emandako helburuarekin; ugalketatik kanpo gelditzen da.

Foucaultek dioenez, ugalketa bazterrean gelditzen denez, gainezkatzeko joera horrek, aldi berean naturala eta gehiegizkoa, naturaren aurkako jokabide bat ahalbidetzen eta bultzatzen du. Naturatik kontranaturara doan ziklo osoa ageri zaigu hemen, edota naturaren eta kontranaturaren etengabeko korapilatzea, hienei izaera arbuiagarria ematen diena, gehiegikeriarako joera, organo soberakinak, eta organo horiek erabiltzeko bitartekoak “ezertarako ez”.         

Eta erbia?

Erlijio eta filosofia naturalistak izan baditugu ere, naturaren aldeko jarrerak, hala nola zinikoena edo Asisko Frantziskorena, mendean hartu beharrekotzat sentitu da gurean eskuarki natura. Grekoentzat ez bezala, kristauentzat garrantzia ez du naturak —jasotakoak—, baizik eta lanak, jasotakoarekin dagizunak. Kanten ustez, alferkeria eta egoismoa da natura gure baitan, eta naturaren aurkako etengabeko borroka da etika.

Ugaltzea eta kastitatea bultzatzen ditu aldi berean kristautasunak. Jainkoak sortua den heinean, ona eta ederra da natura, baina desira naturalak ez dira beti bereziki jainkotiartzat hartzen, eta bekatu larria da lizunkeria.

Horrela, gizakien arteko sexu harremanak arautzeko orduan, eredu zein kontraeredutzat hartu ditu kristautasunak animaliak. Elefantea, adibidez, eredugarria da. Frantzisko Saleskoak senar-emazte kristauei elefantea jartzen die ezkontzan gauzatu beharreko bizitza sexualaren jarraibidetzat: fidelak baitira eta monogamoak, ez dute larrua jotzen kumeak izateko baino, eta jotzeko oihaneko barrualdean ezkutatzen dira lotsaz, eta ondoren, taldera itzuli baino lehen, errekan ondo garbitzen dira. Ez da harritzekoa Frantzisko Saleskoa izatea kazetarien eta idazleen patroi santua.

Michel Foucaultek zein Henri Peña-Ruizek nabarmendu dute testu hori. Hasiera batean, Peña-Ruiz matxinatu egiten da, plazer-aukerarik txikiena ere eragozteko Frantzisko Saleskoaren obsesioaren aurka. Ematen du hainbeste fededunen ohiko barne borrokak bizi duela Frantzisko Saleskoa ere, Jesu Kristok “hazi eta biderka zaitezte” agindu baitzuen; kristau kastuaren arazoa da nola hazi eta biderkatu ahalik eta gozamenik flako eta ezdeusenarekin. Eta elefantearen monogamia zorrotzak erakutsiko luke bidea.

Itomen aszeta horren kontra, Peña-Ruizek dioenez, irudi luke laikotasunak berez aldarrikatu beharko lukeela “betor hedonismoa!”. Haatik, distantzia egokia hartuta erantsiko du laikotasunak baduela tokia elefantearentzat bezala bonoboarentzat eta untxiarentzat ere, guztiak hartzen dituela ondo, mugatzen baita bizimodurik desberdinenen arteko elkarbizitza baketsua bermatzeko markoa eskaintzera.