Markos Zapiain

Zergatik esaten da argazki batzuk literarioak direla eta beste batzuk ez? Badago bereizketa hori ezartzeko irizpide objektiborik? Bidea lainopean, bikotekideak petrilean eserita eskutik hartuta sartzen ari den eguzkiari so, ilunabarra Errezilen, berez dira poetikoak? Eta, aldiz, semaforoa edo garbigailua ez? Argazkiaren protagonistak erabakitzen du hortaz argazkiaren poetikotasuna? Argazkiaren edukiak? Semaforoa, ilunabarrean eta lainopean erakutsiz gero, poetiko bilakatzen ote da?

San Martinen grabatuei buruz esan izan da poetikoak direla. Zergatik konkretuki? Zaila da argazki bakoitzaren poetikotasuna zertan den hitz ulergarrien bidez zehaztea; zaila, oro har, literaturaren eta figurazioaren arteko harremanaz jardutea. Artistaren irakurketak kontuan hartzeak lagun lezake, apika.

Unai San Martinek bele franko erretratatu izan du, eta aurretik irakurriak zeuzkan Asklepioren mitoa, beleen inguruko Shakespeare, Edgar Allan Poe eta Atxagaren testuak, ikusia Hitchcocken “Txoriak”, bazuen augurio txarra dakarren belearen berri. Irakurriak ditu halaber beleak inspiraturiko Thoreau eta Castanedaren idazkiak, augurio txar, zori txar edo txori txar izaeraz bestelako jokabide, ezaugarri eta ñabardurez hornitzen dituztenak.

Zertan nabaritzen dira irakurketa horiek argazkietan, nabaritzen baldin badira?

Deusetan ez, beharbada. Ziurrenik, San Martinek, beleei buruzko ezer irakurri ez balu ere, heliograbatu horiek berak egin zitzakeen; baita talentu plastiko aski lukeen edozein analfabetok ere.

Ordea, San Martinen zenbait heliograbatuk bele zuriak erakusten dituzte. Photoshop baino lehen ere baziren argazkiak ukitzeko teknikak. 

San Martini bele zuriak erakustea bururatuko zitzaion, baldin eta aldez aurretik Asklepioren mitoan irakurri izan ez balu belea jatorriz zuria eta kantu alaikoa zela, eta Apolok belztasunez eta kantu karrankariz zigortu zuela?

Edo irakurri ez balu, Atxagaren “Andoniren heriotza LSDaren argitan” ipuinean, belearen izpirituak gobernatua, Redinen furgonetak urrutitik zuri dirudiela, baina hurbildu eta benetan beltz ageri dela?

Zer esan nahi du beleari jatorria kontrakoan jartzeko tema horrek, bilakaerak beltzera eramate horrek, mutur batetik bestera?

(Lévi-Straussek dioenez, mitoek heriotzarekin eta arima galduekin lotu dituzte beleak, hegazti sarraskijaleak bezala. Beleak bizitzaren eta heriotzaren arteko bitartekariak lirateke.)

Belea zuri erakusteko beste bultzada literario bat: Castanedaren Don Juanek kontatzen du beleari, beste bele batzuk ikusten dituenean, zilarreztatuak edo zuriak ageri zaizkiola, eta Don Juanek berak ere, bele bihurtzen denean, gainerako beleak zilar koloreko ikusten dituela.

(Bide batez esanda, Thoreau eta Castaneda dira modu argienean uko egiten diotenak belea presagio makurren ekarle gisa pintatzeari. Eta Atxaga eta Castaneda, berriz, Asklepioren mitoa aitzindari, nabarmenki lotzen dituztenak belea, psikotropikoak eta zuritik beltzera eta beltzetik zurira aldatze hori.)

San Martinen bele beltzetan, horrenbestez, irakurketa literarioen eragina egon liteke, baina ezin da ziurtatu: ez da ezinezkoa irakurketa horiek gabe ere antzeko beleak erakustea heliograbatuetan.

Aitzitik, bele zurien kasuan, Asklepioren, Castanedaren eta Atxagaren eraginak ezinbestekoa ematen du.

Ez dago hain argi, hala ere.

Zeren eta naturak, San Martin ibiltzen den mendietan, bele albinoak ere ematen baititu.

Don Juanek lagunduta, Carlitos bele ari da bilakatzen. Sentitzen du kokotsean hegazti-hankak hazten zaizkiola, garondotik isatsa ateratzen zaio, masailalboetatik hegoak. Gero, begiak kliskatu ahala, eta kliskei esker, bere burua belearen tamainara txikitzen doa. «Baina efekturik harrigarriena nire begiekin gertatu zen. Ene txori-ikusmena!»

Bele gisa hegan egin eta pertzibitu ostean, Carlos saiatuko da ikusi duena analogien bitartez ulertzen, arrazoiarekin, baina ez da konforme gelditu. Ikuskera ez da ohikoa izan, baina ezinezkoa zaio zehaztea zertan izan den diferentea. Gogoratzen du bele gisa desberdin hauteman duela argiaren mugimendua. Laguntza eskatzen dio Don Juani:

«–Bizirik dauden gauzak —esan zuen Don Juanek— barrutik mugitzen dira, eta bele batek aise ikus dezake noiz dagoen zerbait hilik, edo hiltzeko zorian, zeren mugimendua gelditu baita, edo gelditzen ari da. Beleak badaki, halaber, noiz mugitzen den zerbait lasterregi, eta beraz badaki noiz mugitzen den zerbait ibilera egokiz.

–Zer adierazten du zerbait lasterregi mugitzeak, edota ibilera egokiz?

–Adierazten du beleak badakiela zer saihestu eta zer bilatu. Zerbait barruan lasterregi mugitzen denean, esan nahi du biolentziaz eztanda egiteko zorian dagoela, edo salto egiteko zorian, eta beleak iskin egiten dio. Barruan ibilera egokiz mugitzen denean, ikuspen atsegina da, eta beleak bilatu egiten du.

–Arrokak barruan mugitzen dira?

–Ez, ez arrokak, ezta hildako animaliak ere, edo zuhaitz hilak. Baina ederra da haiei begiratzea. Horregatik dabil belea hilotzak dauden lekuetan. Gustuko du begiratzea. Haien barruan ez da inongo argirik mugitzen.

–Baina haragia usteltzen denean, ez da aldatzen, ez da mugitzen?

–Bai, baina mugimendu hori desberdina da. Beleak halakoetan milioika gauza ikusten ditu haragiaren barruan argi propioz mugitzen, eta horixe da ikustea gustuko duena. Ikuskizun gogoangarria da benetan.

–Zuk ikusi al duzu, Don Juan?

–Bele bilakatzen ikasten duen edonork ikus dezake. Zuk zeuk ere ikusiko duzu.»

Eta orain, irakurle, heldu da zure txanda, espero dut honezkero sentituko zenuela bele bilakatzeko betebehar morala.

Unai San Martinen pertzibitzeko modua zorioneko istripua da, baina baita aldi berean anomalia basatia ere. Hein txiki batean baizik ez da ohartuki garatutako metodo razional baten emaitza; zirkunstantzia natural aleatorioen fruitu da batez ere, eta artista bera ez da horietaz oso kontziente.

Eibartarra, neurri handi batean, autodidakta da. Baudelaire bezala, “mapak eta grabatuak maite zituen ume bat” izan zen. Haren gaitasun artistikoa ez da ahaleginaren emaitza, baizik naturaren deskuidu batena, naturak ez baitu lortu San Martinen pertzepzioa oso-osorik zuzentzea, gu gehienona bezala, bizirautera; aitzitik, zati garrantzitsu bat bizitzaren beharretatik libre dabilkio.

Esan liteke Unai San Martin, artista handi ororen gisara, naturaren akats bat dela. Bergsonek arrazoi. Adibidez, txit estrainioa da argiaren mugimendua ikusten duen manera. Horrela, eibartarraren obran murgiltzeari eta borondatearen ahaleginari esker haren begiradaren antzeko batekin-edo ikustera iristen garenean, gure betiko ubideek gainezka egin eta bestelako mundu batzuk hautematen ditugu.

Zentzu horretan, San Martinen jarduera sorgintzari dagokio, Carlos Castanedaren Don Juanen munduari. Eta belea da preseski Don Juanen aliatu nagusia bestelako munduetan barneratzeko orduan, San Martinek goxotasun bitxi batez erretratatzen duen belea, iradokiz sorkuntza artistikorako eta kontenplazio estetikorako egoera mentalik egokiena haluzinazio psikotropikotik hurbil dagoela. Nola arteak hala sanpedroak edo peioteak pertzepzioaren ateak zabaltzen dituzte.

San Martinen obrarik gabe ezagutzeke geldituko litzaizkiguke hainbat mundu. Eibartarraren obran murgiltzea aukera egokia da hautemateko gure betiko modua eten eta sorgintzaren fruituak dastatzeko.

Aski da. Bazter dezagun prosa sasipoetiko hau eta joan gaitezen harira, ahal badugu behintzat. Zertan da zehazki San Martinen pertzibitzeko era diferente hori? Zuri-beltzean pertzibitzen du, saguzarrak edo izurdeak bezala? Daltonismo bitxiren bat du akaso, trastorno arraroren bat? Ero bat ezkutatzen da gizon heldu interesante eta zuhur horren atzean? Zelan azaldu diferentzia hori San Mameseko Katedralean sartzera doan notarioari? Nola pertzibitzen du beleak?

Unai San Martinentzat, heliograbatuak barne paisaiaren proiekzioak dira, irudikatutakoak emozio edota egoera mental bat erakusten du. Paisaia batek bere atentzioa harrapatu eta fotografiatzera deliberatzeko, sentsazioa izan behar du, aurretik memorian bisitatu izana. Picassorena parafraseatuz, gauzak ez ditu ikusten dituen moduan fotografiatzen, baizik oroimenean dabilzkion bezala.

San Martinen ohiz kanpoko ikuspuntuak arrokak eta adarrak erretratatzen ditu, baina ez gizakien soslaiak era xelebre tipikoan imitatzen dituztelako, ezpada tapaturiko emozio edo egoera mentalak iradokitzen lagungarri zaizkion heinean. Halatan, edozein gizakiren pertzepzioa eta kontzientzia aberasten ere laguntzen dute. Eta ez al da bada horixe berorixe arte handiak dagiena, alegia, hautemateko aukera berriak inspiratu, sentitzeko molde desberdinak erakutsi, barne eremu ezezagunak esploratu eta izenik gabekoa bataiatu edo irudiz jantzi?

San Martinen heliograbatuak metaforak dira, emozio batetik irudi batera daramaten transposizioak. Grekoz, «metafora» hitzak “garraio” esan nahi du. Gaurko egunean, Atenasen kamioiz osaturiko metafora-enpresak aurki ditzakezu. San Martinen obra metafora-konpainia bat da, paisaia berri batera garamatzana, dialekto berri batera. Konstelazio horri dagokie «gibelatu», «soiltasun», «melankolia», «agerkunde» bezalako hitzak; edonola ere, transmititzen duena ez dator zehazki bat inongo hitz ezagunekin. Bihotz abentureroak bere baitara jauzi egingo du, orain arte artikulatzeke egon den emozio uher horren oihartzunen bila, eibartar artistak seinalatu eta gure esku jarria.

Unai San Martin ez da Unabomber, eremita ere ez da, baina hala ere, haren soiltasun formalak eta erretiroak paisaiara, beleengana eta metalurgia deskontestualizatura adierazten dute, besteak beste, urrutiratze garbi bat gure garaitik. Gure garaiaren bereizgarriak dira zarataren globalizazioa, autofikzioa, kolorinak, transhumanismoa, auto-buxadura luzeak beroketa mundialaren eguzkipean eta selfieak.

Hortik at, bere burua eta giza esparrua ahaztu eta bestelako erresumetan murgildu eta hantxe nahastuz lortzen du artistak azal daitezen gure garaiak estaliak dituen zenbait emozio eta egoera mental, San Martinek heliograbatuetan proiektatzen dituen aldarteak, edonork beregana ditzakeenak. Adierazi gabeko emozio horiek gogora ekartzeko giro sinboliko egokia gizakiengandik urruti dago, zeren artistak soilik sortzen baitu atentzioa zinez merezi duena, bere zilborretik modurik zorrotz eta diziplinatuenean urrutiratzen delarik. Eibartarraren paisaia-sorkuntzak erantziz eta kenduz dihardu, per via de levare, distira, berritsukeria eta fosforitoa kenduz, lehenbailehen iristeko funtsezkora, gordean dautzan emozio eta egoera mental arrotz horietara.

Eragotzitako aldarte horietarako sarbidea ohiko pertzepzioaren mugarrien aldatzeak bideratzen du. Zentzu horretan dio apika Fernando Golvanok ezen San Martinek, bere egun beteetan, katuaren inteligentziaz eta pazientziaz, atalase mugikorrak atzematen dituela. Perspektiba arrunta parentesi artean jartzea lortzen du orduan, ohiturak ehundutako zentzu-sareak desikasi eta ahaztu eta izakiaren singulartasun harrigarria agerian jartzea, izan dadin mailua edo hondarra, paper-sorta zein hegazti-saldoa, edo barrutik mugitzen diren zuhaitzak eta arrokak.

San Martinen heliograbatuetan paisaia da nagusi. Historialariek eta berezilariek erakutsi digute paisaia giza begiradak sortzen duela. Ez da berez existitzen, ez dago paisaia naturalik: terrenoa edo ekosistema ez da paisaia. Horregatik jar diezaiokegu data historikoa paisaiaren agerpenari. Alderantziz, ez dirudi paisaiaren berrasmatzeak oraingoz amaiera izango duenik. Diogularik argazkia dagoena berregitera mugatzen dela, muga azpimarratuz, ez dakigu zer diogun.      

Begirada paisaiagilea ez da arrantzalearena edo egurgilearena, ez zaio pertzibitutakoaren alde ekonomikoa interesatzen, bizirauteko praktikotasuna. Emozio estetikoa bilatzen duen begirada da. Ederraren eta sublimearen arteko bereizketa ospetsuaren arabera, ederra gizakiok sortutakoa da, oroz lehen lorategia, eta sublimea, berriz, natura: mendia, itsasoa, basamortua, oihana eta sumendia. Bereizketa honek ez du San Martinen obra ukitzen: ez du lorategirik erretratatzen, eta edertasun naturalari larritasuna erantzi eta elemental bilakatzen du.

San Martinek batez ere mendiak eta basamortuak erakusten dutena erretratatzen du, nagusiki erresuma minerala eta begetala. Fosilak erakartzen du, beharbada fosila bere moldean grabatua ere badelako, oinatz. Deleuzek dioenez, gizakiarenaz gain bada Lurraren espresionismo eta sormen bat, materiaren zenbait ametsen arrarotasunean azaltzen dena. San Martinek ez ditu berariaz forma bereziki arraroak bilatzen. Artistaren ikuspuntuak bihurtzen ditu arraro erakusten dizkigun belar, harri, arroka eta zuhamuxkak. San Martinen zenbait grabatu hain dira soilak, irudikatutakoak erretraktila ematen baitu, iheskorra, posearen kontrako muturrik urrutienean balego bezala. Beste zenbaitetan sakonki hunkitzen duten epifaniak dira, hala nola hiru beleak. Esan liteke, gizakia bizigabetzen duen bitartean, izaki naturalak animatua dirudiela, inorganikoak berak ere liluratua eta sorgindua ematen du. Beharbada gure tolesik sakonena lotuagoa dago arrokarekin edo landarearekin, animaliarekin edo giza berezitasunarekin baino. Ziurrenik, gure barne geruzetako musikak hobeto ematen dio oihartzun mineralen eta belarren soinu sinpleari, ezen ez ugaztunei eta pertsonei, hauek ospetsuagoak izanagatik ere.

Hainbat teknika plastiko darabil eibartarrak, baina maizenik heliograbatua, Karel Klíč txekiarrak XIX. mendeko azkeneko laurdenean asmatua.

Urteak zeramatzan Unai San Martinek argazkia kobre-grabatuaren teknikan txertatu nahian, harik eta 1992an heliograbatua aurkitu zuen arte Camera Work aldizkari mitikoan, non Alfred Stieglitz eta Paul Stranden obra aztertu ahal izan baitzuen; baita  Edward Sheriff Curtisen The North American Indian monumentala ere.

Heliograbatuaren teknika, prozedura, liluragarria da. Izpi ultramoreak erabiltzen dira, eguzki-izpiak: hortik dator, hain zuzen, «heliograbatu» hitzeko «helio» hori. Hasteko, gelatina bat argazkiari atxikitzen zaio, argazki-gardenkiari, eta argi ultramorearen eraginpean jartzen da. Gero, gelatina hori kobrezko plantxa bati erantsi eta guztia ur berotan errebelatzen da. Kobrezko plantxa, behin lehorturik, urtinta fin batez hautseztatzen da. Erretxinazkoa edo asfaltozkoa izan daiteke urtinta hori. Erretxinazko trama funditu eta plantxari zeharo itsatsirik gelditzen da. Ondoren, eraso kimikoa: burdin-klorurozko soluzio bat gelatinan barneratu eta kobrezko plantxa matrize bilakatzen da, jatorrizko argazkiaren tonu eta ñabardura guztiak erakusten dituena. Amaitzeko, heliograbatua torkuluarekin inprimatzen da; grabatuak inprimatzeko prentsa mota bat da torkulua.

Aldatuko ote du Hezkuntza Lege berriak aurreko hamarraldietan indarrean egon den arau hau? Batxilergoan D ereduan Filosofia eta edozer irakasteko oposizioak gaztelaniaz egin ditzakezu, bai idatzizko zatia eta bai ahozkoa. Agintari batzuk harrituta daude: nola da posible bigarren hezkuntzako ikasleek Euskaran hain maila eskasa ematea eta, aldi berean, euskaraz egin beharreko Filosofian edo Historian txukun samarra? Erantzunaren alde bat, ez garrantzitsuena baina bai kontuan hartu beharrekoa: Filosofiako eta Historiako irakasle frankok oposizioak gaztelaniaz eginda lortu dute lanpostua. Horien artean, kopuru kezkagarri bat ez da gai ikasleen euskara maila neurtzeko, euskara alemana bezain arrotza baitzaie. Txiribitonen garai alaian atera zuten EGA, baina hogeitaka urte dira Javier Marias eta Savater iruditzen zaizkiela gure munduko horizonte gaindiezina, ez dute besterik irakurtzen, eta ahaztua dute gure hizkuntza. Hala ere, abertzaleek kudeatutako administrazioak egundo ez die oztoporik jarri bigarren hezkuntzan edozein ikasgai euskaraz emateko.

Orain dela bi aste, irakasle horietako batek ikasle bati, karpetan ikurrina eta “independentzia” pegatina zeramatzana: “eso se te curaría si aprendieras más Historia”. Ikasleak gogorarazi zion ez dela polita irakasleak falaziak erabiltzea (eman berriak genituen falaziak), eta bere esaldia falazia hutsa zela, besteak beste badelako hainbat historialari jakintsu independentista; ez dela ezinezkoa zenbat eta Historia gehiago jakin, orduan eta independentistagoa izatea. Tamalez, bestalde, gurean irakasle dependentistarenaren tankerako aholkuei beti sumatu izan zaie ad baculum kutsua. Hogeigarren mendean nabarmen, baina 2022 honetan ere bai. Ez dakit ikasle horrek nonon militatzen duen (uste dut Deusturen independentziaren alde ere badiharduela), baina badaki behintzat eskolan ikasitakoa eguneroko bizitzan erabiltzen.

Beste misterio biolento bat, oraingo honetan dibinoa: azkeneko urteetan ez zegoen Batxilergoan Erlijio eskaini beharrik. Urrats egokia laikotasunari begira. Orain, berriz, Podemosen eta PSOEren gobernuak derrigorrez eskaini beharra ezarri du. Hor badabiltza auskalo nondik datozen presio arraroak, internet miatu arren behin eta berriro mozorrotu eta ihes egiten didatenak. Zergatik ez zuten Felipe Gonzalezek eta Zapaterok konkordatu frankista bertan behera utzi? Nietzschek ondo erakutsi zuen kristauek, sozialistek eta komunistek antzeko azpiegitura ideologikoa dutela. Kirrinkarik batere gabe ibili zen Javier Madrazo komunista Ibarretxeren gobernuan. Alvarez Solisek komunista katoliko definitzen zuen bere burua.

Ni bezalako egunkari-irakurle arrunt batek ezin du eragotzi pentsatzea oraingo honetan Erlijioren berrezarpenaren kausetako bat Yolanda Diazek Vatikanora egin berri duen bisita izan dela. Berrogei minutuz mintzatu zen Frantziskorekin. Isabel Zelaa, Sozialisten eta Podemosekoen Gobernuko aurreko Hezkuntza Ministroa, arestian Vatikanoko enbaxadore izendatua, herenegun bildu zen Frantziskorekin, ostiralean, ordu erdiz. ABC-k kontatu duenez, nabarmen hunkitu zuen aita santuaren hurbiltasunak: ahotsa dardarka, erdi negarrez, Zelaak opari bi egin zizkion Bergogliori:

El primer regalo era muy personal, un rosario de la Cartuja de Burgos que perteneció a la cuñada de la ex vicepresidenta, fallecida hace unos meses. Francisco lo ha tomado en las manos muy agradecido.

El segundo era un pequeño busto de San Ignacio, que pertenece a una serie limitada, y que envía una comunidad jesuita del País Vasco. «Yo me he educado en un centro de los jesuitas vascos», le confió orgullosa la embajadora al Papa.

Karmeldar Oinutsak eta Karmeldar Oinetakodunak baino sakonkiago emozionatzen ditu aita santuak sozialistak. Bistan da hezkuntza laikoaren aldekook ezin dugula ezker espainoletik gauza handirik espero. Ahaztua dugu honezkero noiz izan zen fidagaitzak izateari uzteko zirrikituren bat erakutsi ziguten azkeneko aldia.   

Eibartarraren ikuspuntua eta azentua dibertsoa da; eta irudikatutakoaren barietatea ere deigarria da, are espektakularra. Erretratatzen dituen edo ez dituen izakien enumerazio osagabe eta axaleko batek haren obra interpretatzeko giltza batzuk eskaintzen ditu. Kokatuak izaten ohi diren erresumen arabera multzoka litezke izaki horiek.

Abia gaitezen naturatik. Paisaietan lainoa erakusten zaigu, elurra, hodeiak, itsasoa, hondarra, tantak, mendiak, ibarrak, harriak, arroka arrakalatuak, basamortuak. Florari dagokionez, belarra dugu, galburuak, erroak, zuhamuxkak, adarrak, hostoak, landareak, arbolak. Badira halaber armiarmen tankerako zomorroak, eta txoriak eta hegaztiak bakardadean edo saldoka. Beleak mimo bereziz daude irudikaturik, aparteko grazia darie. Ez dago eguzkia edo ilargia lako astro argitsurik, baina bai aitzitik itzal ugari.

Gizakiek sortutako objektuak ere ageri zaizkigu: kutxak eta panpinatxoak, zenbakiak, lanparak, apalak, paper-sortak, teilapeak, porlan-blokeak, zutoin elektrikoak, kristal hautsiak, bultoak, eskailerak, kableak, hesiak eta itxiturak, faroak, etxeak, auzoak, Hondarribiako zezen-plaza, labirinto zapuztuak, Zacatecas, Lima edo Eibar bezalako hiriak. Baita estratak ere, eta errepideak, eta korritzen dituzten autoak eta kamioiak; orobat aireplanoak. Erremintak eta metalurgia nabarmentzen dira, torlojuak, matrizeak eta trokelak, mailuak eta gurutzeak, eta, oro har, objektu industrialak, zeinak, testuingurutik aterata, pertzepzioaren inertzia apurtu eta diferente ikusten baitira. Gauzakirik arruntenen bidez botatzen digu amua ikusezinak.

Unai San Martinek fotografiatzen ez duenari dagokionez, edo ia fotografiatzen ez duenari, eguzkiarenak eta ilargiarenak ez ezik, atentzioa ematen du ugaztunen absentziak ere: ez da ageri zakur baten itzala baizik. Gainera, grabatuaren izenburua Itzala da. Ugaztunak, ezta aipatu ere. Bereziki esanguratsua da gizakien falta ia erabatekoa: heliograbatu batek oinezko robotikoen multzo bat erakusten du zebra-bide batean, eta haien itzal izugarri luzeak, eta beste batek hildako bat baltsamaturik, izan daitekeen arren zeruko agerpen bat, hodeiek eta gasek zoriz osaturiko giza muturra. Ez dago aurpegirik. San Martinek bizia kentzen die gizakien obrei zein gizakiei berei. Itzal iragankor gisa ageri dira, abandonatuak eta mekanikoak; edo bestela karbonatatuak, disekatuak eta momifikatuak. Garrantzitsuagoa da itzala, proiektatzen duen pertsona baino. Sarritan dira San Martinen grabatuak ospelak eta aztoragarriak.

Unai San Martinen meritu nagusietako bat, saxofoiaren soinuarena legez Hector Berliozen esanetan, bere azentu ederraren dibertsitatean dago, oraintxe lasai, are grabe, oraintxe kartsu, ameslari edo malenkoniatsu; edota lauso, oihartzunaren oihartzun ahularen gisara, edo brisaren kexu atzemangaitza oihanean, edo ezkilak uzten dituen bibrazio misteriotsuen antzera, errepika jo baino askoz ere geroago. Ia ez dago halako begirada duen artistarik, hain garbi kokatzen dena isiltasunaren mugan. Budistek bizitzari buruz dioten bezala, San Martinen grabatuak kandelen modukoak dira, baten batek putz egin eta itzaliak izateko zorian beti.