Markos Zapiain

Naturak zein neurritan izan behar duen gizakien eredu aztertzeko tenorean, elefantearen kasuan bezala, oroz gain sainduen izkribuak aintzat hartzen saiatuko naiz. Elefantearen kontrara, hienak eta erbiak zer ez den egin behar erakusten diote kristauari eta edozein pertsona zintzo ez kristauri. Alexandriako Klementeren “Pedagogoa”ri tiraka, Michel Foucaultek azaldu du “Haragiaren aitormenak” izeneko Sexualitatearen historia-ko laugarren liburukian, postmortem argitaratua.

Aspaldi batean uste zen hienak sexu biak dauzkala, eta urte batean ar dela, eta hurrengoan eme, txandaka. Horregatik idatzi zuen Elianok hienaren jokabideak darakutsala zein mespretxagarria izan zen Tiresias, gizon jaio arren emakume izatera igaro baitzen, eta gero berriro gizon.

Erbiari dagokionez, uste zen urtero uzki berri bat ateratzen zaiola, eta biderkaturiko zulo horien erabilerarik okerrenari ematen zaiola.

Zaharrak ziren sinesmen horiek, eta Aristotelesek ukatu zituen. Klemente Alexandriakoak “Pedagogoa” idatzi zuen garaian, gure aroko II. edo III. mendean, ia inork ez zituen sinesten.

Hala ere, legendatzat zituzten arren hienaren txandakako hermafroditismoa eta erbiaren urteroko zulatzeak, animalien historia naturalean etika-irakaspenak bilatu zituzten Klemente bezalako kristauek. Gaur egun ere, ez dira gutxi animalien ohituretan jokabide-irakaspenak bilatzen dituzte naturalistak.

Hienei loturiko legenda ukatzen du Klementek —Aristotelesi jarraikiz—, baina aldi berean irakaspen morala gordeta; eta horrek argituko digu naturaren eta kontranaturaren haren kontzepzioa.

Klementek dio hienaren sexua ez dela urte batetik bestera aldatzen, zeren, behin naturak animalia jakin bat zer den erabakitzen duelarik, ezin baitu aldatu. Egia da animalia askoren ezaugarri batzuk denborak aldatzen dituela. Aro bero eta hotzek txorien ahotsa aldatzen dute, edo lumajearen koloreak, baina itxurari dagozkio aldaketa horiek: txorien natura ez da aldatzen.

Ildo berean, Klementek dio bizidunak ezin duela sexua aldatu, edota bi eduki, ezta maskulinoaren eta femeninoaren arteko hirugarren sexu batekoa izan: gizakiek irudikatutako kimerak baitira horiek, naturak ezeztatuak.

Hienak badu beste ezein animaliak ez duen berezitasun bat: haragizko eskreszentzia bat da, buztanaren azpian sexu femeninoaren antzeko forma marrazten duena; ordea, aztertuz gero, berehala ikusten da barrunbe horrek ez duela inongo konduktura ematen, ez umetokiaren bidean ez hesteen bidean.

Aristotelesek ez bezala interpretatzen du Klementek berezitasun anatomiko hori. Aristotelesek darabil azaltzeko itxura ekiboko horrek presak jotako behatzaileak tronpatu zituela, uste izan baitzuten animalia berean sexu bi zekusatela; interpretazio erratuaren kasu bat baino ez du ikusten hor Aristotelesek.

Aitzitik, akats moral baten tresna eta efektu gisa, batera, interpretatzen du Klementek singulartasun anatomiko hori. Bizio batengatik dute hienek gorputza hain era arraroan moldatua. Naturazko bizioa dela esan dezakegu, espezie baten ezaugarriak naturaltzat hartzen baititugu. Dena den, gizakiengan aurki daitekeen akats moral baten berdin-berdina da bizio hori: lizunkeria.

Akats hori dela eta, poltsatxo hori emendatu die naturak hienei, larru-jotze eta estalketa biziotsuetarako erabilgarri.

Foucaulten esanetan, plazererako “gehiegizko” joerari —naturak hienari emana—, naturak erantzun dio gehiegizko anatomia batekin, gehiegizko harremanak ahalbidetzen dituena.

Hori eginik, naturak darakutsa ez dela zehatza gehiegikeriaz kantitate-termino hutsetan mintzatzea: hienen soberakinezko barrunbe alaia ez dagoenez ugalketa-organoei lotua, alferrikako eranskina da. Ez du zerikusirik naturak organo horiei emandako helburuarekin; ugalketatik kanpo gelditzen da.

Foucaultek dioenez, ugalketa bazterrean gelditzen denez, gainezkatzeko joera horrek, aldi berean naturala eta gehiegizkoa, naturaren aurkako jokabide bat ahalbidetzen eta bultzatzen du. Naturatik kontranaturara doan ziklo osoa ageri zaigu hemen, edota naturaren eta kontranaturaren etengabeko korapilatzea, hienei izaera arbuiagarria ematen diena, gehiegikeriarako joera, organo soberakinak, eta organo horiek erabiltzeko bitartekoak “ezertarako ez”.         

Eta erbia?

Erlijio eta filosofia naturalistak izan baditugu ere, naturaren aldeko jarrerak, hala nola zinikoena edo Asisko Frantziskorena, mendean hartu beharrekotzat sentitu da gurean eskuarki natura. Grekoentzat ez bezala, kristauentzat garrantzia ez du naturak —jasotakoak—, baizik eta lanak, jasotakoarekin dagizunak. Kanten ustez, alferkeria eta egoismoa da natura gure baitan, eta naturaren aurkako etengabeko borroka da etika.

Ugaltzea eta kastitatea bultzatzen ditu aldi berean kristautasunak. Jainkoak sortua den heinean, ona eta ederra da natura, baina desira naturalak ez dira beti bereziki jainkotiartzat hartzen, eta bekatu larria da lizunkeria.

Horrela, gizakien arteko sexu harremanak arautzeko orduan, eredu zein kontraeredutzat hartu ditu kristautasunak animaliak. Elefantea, adibidez, eredugarria da. Frantzisko Saleskoak senar-emazte kristauei elefantea jartzen die ezkontzan gauzatu beharreko bizitza sexualaren jarraibidetzat: fidelak baitira eta monogamoak, ez dute larrua jotzen kumeak izateko baino, eta jotzeko oihaneko barrualdean ezkutatzen dira lotsaz, eta ondoren, taldera itzuli baino lehen, errekan ondo garbitzen dira. Ez da harritzekoa Frantzisko Saleskoa izatea kazetarien eta idazleen patroi santua.

Michel Foucaultek zein Henri Peña-Ruizek nabarmendu dute testu hori. Hasiera batean, Peña-Ruiz matxinatu egiten da, plazer-aukerarik txikiena ere eragozteko Frantzisko Saleskoaren obsesioaren aurka. Ematen du hainbeste fededunen ohiko barne borrokak bizi duela Frantzisko Saleskoa ere, Jesu Kristok “hazi eta biderka zaitezte” agindu baitzuen; kristau kastuaren arazoa da nola hazi eta biderkatu ahalik eta gozamenik flako eta ezdeusenarekin. Eta elefantearen monogamia zorrotzak erakutsiko luke bidea.

Itomen aszeta horren kontra, Peña-Ruizek dioenez, irudi luke laikotasunak berez aldarrikatu beharko lukeela “betor hedonismoa!”. Haatik, distantzia egokia hartuta erantsiko du laikotasunak baduela tokia elefantearentzat bezala bonoboarentzat eta untxiarentzat ere, guztiak hartzen dituela ondo, mugatzen baita bizimodurik desberdinenen arteko elkarbizitza baketsua bermatzeko markoa eskaintzera.

Etsaia maitatzeko agindua da ebanjelioan ospetsuenetakoa: “maitatu etsaiak, egin ongi gorroto dizuetenei, bedeinkatu madarikatzen zaituztetenak, egin otoitz izen ona kentzen dizuetenen alde eta pertsegitzen zaituztetenen alde”. Jose Antonio Pagolak jakinarazi digunez, “etsaia maitatzea da Jesusenganaino, ziurren, heltzen diren hiru esaldietatik bat, ‘Jesus Seminar’ taldearen ustez”.

Jesus agertu baino lehen, estoikoen artean ere bazebilen gaiztoei ere ongi egiteko aholkua. Pagola bera: “Senekaren idatzietan Jesusen pentsaerara harrigarriro hurbiltzen den gomendio hau aurkitzen dugu: ‘Jainkoen antzeko izan nahi baduzu, egin on esker txarrekoei ere, eguzkia ateratzen baitu gaizkileentzat ere eta itsasoak zabalik baitaude itsaslapurrentzat ere’”.

Jungen eraginez gaur egun nagusi den irakurketaren arabera, norberaren alde iluna litzateke etsai hori: hortaz, besarkatu eta maitatu zure baitako amorrua, tristura, oztopoa, beldurra, eritasuna, oroitzapen mingarriak, errua, jelosia, kezka, susmoa, bekaizkeria, zeren eta, onartuz gero, errazago gaindituko baituzu. Etsai hori ere indar sakratua denez, honelaxe zuzendu behar gatzaizkio: “zatozkit nahi izatean, lagun, beti izango duzu nigan txoko abegitsu bat, maite dudanaz bakarrik bainaiz libre”.

Zer zentzu du bestela etsaia maitatzeko aginduak? Dachauko juduak borrero nazia maite behar luke? Gazan haurra hil dioten amak Netanyahu?

Norberaren interesa kontuan hartu gabe maite beharko genuke gainera etsaia: ez bizitzeko gelditzen zaizkizun urteak ez hain txarto pasatzeko ahalegin kalkulatzailearen baitan —izugarrikeria ahal den neurrian ahazteko—, baizik eta etsaia maitatu berau ere Jainkoaren sorkaria den heinean, eta Jainkoak, eguzkiak bezala, zintzoak bezala argitzen dituelako gaiztoak ere? Zaila dirudi.

Emmanuelle Carrèreren L'Adversaire ere bada etsaia, Jean-Claude Romanez jabetu zen aurkaria, edota Jean-Claude Roman bera: emaztea, seme-alabak eta gurasoak hil zituen, segidan. Ezin baztertu Giovanni Papiniren galdera durduzagarria: deabrua bera ere maitatzera zabaltzen da etsaia maitatzeko agindua?

Talako hilketaren kontakizunean hainbat sinesmen dabiltza dantzan, txit garrantzitsuak kristau doktrina ofizialean. Horietako lau aztertuko ditut, modu gutxi-asko autobiografikoan, Adimen Artifizialari ihesi beti ere: gorputza eta arima bereiz daitezke; arima ez ezik gorputzak ere bizirik jarrai dezake hil ostean; Satanas ez da bakarrik Gaizkiaren metafora, baizik benetan baden Pertsona Gaiztoa; eta, norbaiten baitan sartu baldin bada, kanporatu egin daiteke, apaiz egokiak erritu jakin batzuk aplikatuz gero.

Sinesmen horien azterketaren xedeetako bat pedagogikoa da. Oroitzen naiz behin batean batxilergoko bigarren mailan San Agustin irakatsi behar eta paradisua, Adam, Eba, sugea eta hori guztia azaltzen hasi eta, Erlijio ikasgaia gainditua izan arren aurreko kurtsoetan, 30 ikasleetatik bakar batek ere ez zekiela zertaz ari nintzen, harik eta, halako batean, batek "Sí, joe, lo de los Simpson" esan zuen arte. Orduan bai, ikaskide batzuk jabetu ziren, Simpsondarren atal batean Bibliako Hasiera liburua kontatzen baita. Parodia parodiatutakoa baino lehenago ezagutzen dugu gaur egun sarritan; ulermenari begira, ez da beti segida sanoa.

Bide batez, Leon XIV.aren hitzaldien azpian dagoen San Agustinen pentsamendua ezagutzeko ere baliatuko ditut ikerketa hauek, San Agustinek argitu baitzituen gorputzen berpiztearen inguruko zalantzak. Elizaren doktrina ofiziala izatera igaro ziren afrikarraren ideiak, eta halaxe jasotzen ditu indarrean dagoen Katiximak.  

Gorputza eta arima bereizirik daudela, eta gorputza hil arren arimak bizirik dirauela, sinesmen sustraituak ziren txikitan katekesira eta mezetara joaten ginelarik, giroan zeuden. Mekanismo zehatzei buruz galdetu ezean —adibidez, noiz eta nola lotzen diren eta bereizten gorputza eta arima—, ez zuten arazorik eragiten.

Aitzitik, inoiz ez dut artez ulertu denboren amaierako gorputzen piztueraren doktrina, eta ikertu egingo dut. Helburu pedagogikoak, beraz, neure buruarentzat balio du batik bat hemen.

Marijeren gurasoak, hilda egon arren, fisikoki ere bazebiltzan honaindiko munduan, etxeko argiak gauez piztuz, alaba eskaileretatik behera bultzatuz, edo ohean erdi lo zetzala atzaparrez lepoa estutuz, hegan eginez itzal eta guzti... Gorputzez zebiltzan, gorputzei eragiten zieten, eta, esan bezala, gorputzen berpizteari dagokiona da hain zuzen kristau doktrinaren berezitasunetako bat. Dena den, denboraren amaieran etorriko dela dio credo katolikoak gorputzen piztuera, eta ez hil eta berehala, Marijeren gurasoen gisara.

Edonola ere, gorputzaren eta arimaren dualismoa ez bezala, zaila zitzaidan eta zait denboren amaieran gorputzak ere berpiztuko direla irudikatzea. Lehenbiziko zalantza: gure bizialdiko zein gorpuzkerarekin berpiztuko gara? Ume, gazte, heldu, zahar, heriotzaren bezperakoarekin? Norberak aukeratu ahalko du? Nora joango da, zer egingo du berpizturiko gorputz horrek?

Heriotza traumatikoa da, eta erlijioak eta filosofiak heriotzari erantzuteko sortu ziren hein handi batean. Ez hil behar izatea da giza nahi sakonetako bat, eta hilezkortasuna agintzen dizun erlijioa goxoki bat da. Oroitzen naiz gure alabek bost-sei urte zituztela behin batean eskolatik itzuli eta hil ostean zer gertatzen den galdezka hasi zirela, kezka metafisiko gogorrak baitzerabiltzaten jolas-orduko elkarrizketetan. Erantzun nien gurean funtsean erantzun bi daudela: ateisten ustez, gorputza apurka-apurka usteldu egiten da, harrek jaten dute, hildakoaren oroitzapenak gelditzen dira hasieran, ezagutu dutenen oroimenean, eta gero pixkanaka oroitzapenak ere desagertzen dira, eta azkenik arrastorik ere ez da gelditzen gure mundualdiaz.

Bestetik, kristauek sinesten dute hil ondoren arima gorputzetik bereizi eta, zintzoa izan bazara, zerura joango zarela, eta maite duzun jendearekin biziko zarela eternitate osoan. "Kristauek dute egia, kristaua naiz ni" pozpiztu ziren alaba biak batera. “Zeharo desagertu”, “arrastorik ere ez gutaz”, bai zera, utikan. 

Aditu batzuek diotenez, kristauak agertu zirenean estoikoen mundu-ikuskera zen Erroman nagusi, eta kristautasuna hain erraz zabaltzearen kausetako bat izan zen gorputzen berpiztea eta hilezkortasun pertsonala agintzen zuela. Zozoagoa zen estoikoen promesa: hil ostean urtu egiten zara kosmosean, zure berezitasunak galduta modu inpertsonalean egiten duzu bat unibertsoaren energiarekin.

Bestelakoa baita jende gehienaren grina, gure kulturan bederen: nik neuk berpiztu nahi dut eta ni neu joan zerura, nire aterkiarekin eta nire txapelarekin, Unamuno bezala, eta nire miopia leunarekin eta gainerako bereizgarriekin. Izuan sustraituriko pasio horrek pizten du haraindiko kriseiluaren esperantza. Hil ostean neure buruaren kontzientzia galdu eta nire energiak naturarekin bat egingo duela… ergelkeria galanta alafede. Utzi bakean.

Alaben fedeak ez zuen luze iraun haatik, eta ez gure eraginez. Mesfidatzeko modukoa hasi zitzaien iruditzen gure nahi sakonenak beteko zaizkigula agintzen digun edozein doktrina, susmagarria halako doktrinen arrakasta. Normalean, ez dugu sufritu nahi, ez dugu hil nahi, eta maitatuak izan nahi dugu, eta maitatu. Ez da kasualitate politegia kristautasunak hain zuzen guk hemen nahi duguna eternitate osorako agintzea, alegia, ez sufritzea, ez hiltzea, eta maitasunak babes eta ingura gaitzan?

Terry Eagletonek gotzain ebanjeliko ingeles baten ekarpena dakar, 1991n idatzia: sei sintoma zerrendatzen ditu, Satanasek harrapatuta daudenek darakutsatenak. Hona hemen:

 a)   Modu desegokian barre egitea

b)   Ezagutza ulergaitzen batez harrotzea

c)   Irribarre faltsua erakustea

d)   Eskoziako arbasoak izatea

e)   Senideen artean ikatz-meatzariak edukitzea

f)    Arroparako edo autorako normalean kolore beltza aukeratzea

Manikeoen, San Agustinen, Leibnizen azalpenak gaizkiari buruz ez ditugu serio hartzen agnostiko eta ateo supermodernook; xelebrea iruditzen zaigu Luziferren figura, Gaizkiaren eta Gaizto Pertsonal Izpiritualaren identifikazioa. Nola azaltzen dugu orduan Gaizkia?

Gaizkia azaltzeko, hedabideetan-eta, giza eta gizarte zientzien azalpenak darabiltzagu; alegia, azalpen ekonomiko, soziologiko, politiko, psikologiko eta psikiatrikoak. Edota kimikoak. Errusiar militarrek "ferocina" izeneko pilula bat hartzen zutelako omen ziren hain feroz edo basatiak Txetxenian.

Hala ere, onartu beharra dago giza eta gizarte zientzien azalpenak mugatuak direla: soldaduen krudelkeria leporatu alkoholari eta ferocinari, ados, baina bulego epeletan umeak ankerki akabatuko dituztela planifikatzen duten buruzagi militarrek ez dute ferocinarik hartzen.

Luc Ferryren bereizketaren arabera, ez da gauza bera gaizki portatzea eta Gaizkia egitea, Gaizkia bera hartzea egin beharrekotzat, Gaizkia bera izatea zure proiektu eta helburu nagusia.

Terry Eagletonek gogoratu duenez, hamar urteko bi ume ingelesek torturatu eta hil egin zuten oraindik hiru urte bete gabeak zituen beste ume bat. Luziferrek bereganatu zituen? Haurtzaro zaila, inguru eta harreman eskasak, depresio ekonomikoa? Ez dirudi nahikoa. 

Orduan? Gauza eta gertaera asko ulergarriak dira; hainbat gertaera oro har ulergaitzen alde zehatz ugari ere ulergarri izan dakizkiguke, arrazoiak suma ditzakegu. Dena den, aski da esatea Netanyahuk espetxea saihesteko agindu duela Gazako masakrea, eta mesianismo erlijiosoak eta mendeku-goseak eta interes ekonomiko-geoestrategikoek ere bultzatu dutela? Ez dakit bada. Luzifer bezala, jakitate eta zientzia modernoen azalpenak ere ez dira nahikoa: enigma horrorosoak dira gertaera asko eta asko, eta gure ulermena gainditzen dute.

Asko irabazten dute Bibliak eta Koranak, kolore berezi batek apaintzen ditu, Jainkoak edo Alak idatziak direla suposatuz gero, eta ez jende kontingente hilkorrak.

Behin batean, txikia nintzenean, gauez ohean, ezin buruari bueltak emateari utzi: jendea hiltzen da: birramona hil zaigu, osaba Pepe hil da. Ezagutu genituenok gogoan ditugu orain. Geldika-geldika, gero eta bakanago agertuko zaizkigu oroitzapenetan. Gu ere hilko gara, ordea. Berrehun urte barru, arrastorik ere ez da geldituko gutaz,  ez inoren oroimenean ez beste inon. Larritu nintzen, eta jaiki. Esne beroa prestatu zidan amamak. Ez nion nire urduritasunaren kausa adierazi, baina amamaren presentzia hutsak eta arretak kontsolatu ninduten, eta lasaiago itzuli nintzen ohera. Garai hartan mezetara joaten ginen, baina ez nuen nonbait fedearen edukia kontsolamendurako baliabide gisa sentitzen.

Nahasiak egiten zitzaizkidan parabolak eta sermoiak, edo bestela ulergaitzak. Talentuen parabolan (Mateo 25, 14-30), adibidez, zergatik ez dizkio nagusiak morroi beldurtiari ez talentu bat, baizik eta hamar ematen? Hamar eman eta hiru edo bakarra jasoko balitu atzera nagusiak, hobeto ulertuko litzateke parabola horrek omen duen zentzua: kristauentzat, grekoentzat ez bezala, lana sakratua da. Lanari esker fruitua emanarazi behar diogu herentziaz jaso dugunari. Balio duena ez da herentzian jasotakoak —naturak emanikoak—, baizik eta horrekin egiten dugunak.

Parabolan, nagusiak morroi bati bost talentu eman zizkion, eta morroiak hamar itzuli zizkion; beste bati bi, eta lau itzuli zizkion; azkenekoari talentu bakarra eman zion, eta horrek gorde eta bere horretan itzuli zion, biderkatzeke.

Ez ote da normala ziurbako samarra izatea naturak zekenen tratatu duen morroia, talentu bakarra emanda, eta —zer gerta ere— talentua lurpean gorde dezan? Horrela eman ziona itzuli ahalko dio nagusiari gutxienez, bestela galdu egingo bailuke agian. Nagusiaren errieta morroi koitaduari, bestalde, ez da parte onekoa; ezta morroiaren aurkako agresibitatea ere, Jesu Kristoren kontakizunean.

Gaur egun, hainbat adituren interpretazioak irakurrita ere, jarraitzen dut pentsatzen ezen Jainkoak edo Mateo ebanjelariak lapsus bat izan zutela, atrebentziarekin esanda. Hori dela-eta, zuzena deritzot Jainkoari bere testuan aldaketa batzuk egiteko proposatzera ausartzeari.

Leibnizen ustez, barietatea berez da on, perfektuagoa da gauza onak zein txarrak dauzkan mundua, soilik onak dituena baino. Bestalde, gure adimen mugatuak ezin du gaiztzat jotzen duguna ulertu, baina jainkoaren adimena bagenu, garbi ulertuko genuke Auschwitzen eta Gazaren beharra unibertsoaren ekonomian.

Gure munduak dauka, mundu posible ororen artean, on kopuru handienarekin konpatiblea den gaitz kopuru txikiena. Mundu posible guztien artean, gurea da onena, diferentziarik handiena integratzen baitu. Matematikari gisa, kalkulu diferentziala eta kalkulu integrala asmatu zituen Leibnizek.

Etengabe dihardu Jainkoaren adimenak egoerarik eta mundurik onenak kalkulatzen, eta guztien artean soilik onenari ematen dio errealitatean gauzatzeko aukera.

Zentzu horretan, nekez irudika liteke Leibnizen Jainkoa baino izaki beldurgarriagorik: taigabe dauzka gogoan borborka mundu posible guztiak, tentsioan, errealitatera atera gurata elkarren aurkako borrokan, eta gure mundu hau da horien denen artean onena, Auschwitz eta Gaza barne. Gerra, tortura, miseria, alferrikako oinaze etenik gabea: mundu posible ororen artean onena. Beste mundu guzti-guztiak, eta infinituak dira, are okerragoak dira gure hau baino, oinaze eta hondamendi larriagokoak, eta Jainkoaren alde nagusia osatzen dute.

Deleuzek dioenez, hainbat mozorro hartu izan dituzte filosofoek, hainbat lanbiderekin nahastu dute filosofia: Kantek epaile ikusten zuen bere burua: Judizioaren kritika, Fakultateen gatazka…; Hume ikerlari eta detektibeekin identifikatzen zen: giza adimena ikertzeari ekin zion, baita moralaren printzipioak ere, begia beti erne, prest beti edozer miatzeko eta arakatzeko.

Abokatu ikusten zuen Leibnizek bere burua, Jainkoaren abokatu zehazki, eta identifikazio horrek bultzatuta idatzi zuen Teodizea, Jainkoaren justifikazioa, Teós eta Diké biltzen dituena, Jainkoa eta justizia: Jainkoa zuzena dela darakutsa liburuak, Jainkoaren zuzentasuna justifikatzen du. Bizirik zela argitaratu zuen liburu bakarra izan zen, 1710ean, eta hortxe egiten dio aurre Gaizkiaren auziari. Liburu filosofiko-teologikorik irakurrienetakoa izan zen Leibnizen Teodizea XVIII. mendean Europan.

Zergatik dauzkagu jaiotzez itsuak, eroak eta ergelak, gaiztoak eta psikopatak? Zergatik ez gaitu Jainkoak guztiok ezin hobeak sortu, jenioak edonon? Leibnizen beraren adibidea erabiltzearren, zergatik ez mila Virgilio, eta ez hainbeste tentel? Nondik nora dugu gizakien hierarkia hori, memelotik hasi eta superbizkorreraino? Zergatik begien eta ikusmenaren hierarkia, itsutik katamotzarenera? Nolatan daukagu, gaur egun hain gartsuki aldezten dugun dibertsitate biologiko hori?

Leibnizen erantzuna, Luc Ferryren hariari jarraikiz: izakiak oro perfektu baina identikoak lituzkeen mundua ez litzatekeelako izakien dibertsitate eta hierarkiak erakusten dituen mundua bezain aberats eta ona. Horrenbestez, ezinbestekoa da Gaizkitzat duguna munduan izan dadin, osotasuna perfektua izateko. Eroak, itsuak, atzeratuak eta elbarriak beharrezkoak dira. Izaki desberdin horiek aberatsagoa egiten dute mundua. Horra izaki desberdinen kopuru handiena, printzipio-kopuru txikienarekin: mundua hobea da dibertsitate horri esker. Homero, Platon, Dante eta Shakespeare bezalakoen maisu-lanez osaturik legokeen liburutegia ez litzateke horiez gain Fernando Aranbururen nobelak, Ikeako katalogoak eta gainerako best-sellerrak ere leuzkakeena bezain perfektua.

Horixe da Leibnizek Teodizeari egiten dion ekarpenetako bat. Boris Vianen nobela bat dakar harira Luc Ferryk, “Itsusi guztiak hilko ditugu”.  Mundua gaizki dabilela du abiapuntu. Giza klonazioa zabaltzen ari da, eta jakintsu ero batek, aldi berean politikari eroa ere badena, ezin hobeki pasatzen du izaki zeharo perfektuak sortzen, baina guztiak berdin-berdinak. Biziki eder eta inteligenteak, begi-urdinak, ile-horiak, atleta grekoen gorputzak, etab. Izaki identikoak sortzen ditu jakintsu eroak. Perfektuak direnez, zertarako desberdintasunik txikiena ere? Ez luke zentzurik.

Halako batean, emakume batek klonazioari ihes egiten dio, eta berehala pizten du gizonen desira lizuna, edertasunaren estereotipotik urruti dabilen arren. Diferentziatik baitator sedukzioa. Itsusi zekusaten arestian emakumea, baina gainerakoak ez bezalakoa izateak seduzitu ditu gizonak, diferentziak ipini baitu edertasun perfektu baina uniforme eta infinituraino biderkatuaren gainetik. Leibnizen teodizean bezala ikuspuntu zientifiko batetik ere, batik bat biologikotik, mundu askotarikoa hobea da oro perfektu baina perfektuki identiko eta trukagarria leukakeen mundua baino. Beharrezkoa da Unibertsoan ordezkaezina eta singulartasuna, bizitzak mereziko badu.

Halatan, ezagutzen dugun munduan ez dago berez ez akatsik ez Gaizkirik. Leibnizek eta Ferryk behin baino gehiagotan darabiltzate beste adibide hau ere: hartu margolan eder bat, Turnerren ekaitzetako bat, edo Mona Lisa bera. Sudurra zapira hurbildu eta detaileari bertatik bertara begiratuz gero, horrek ez du ezeren antzik, ez dago ez forma ez diseinu ez inongo gai ikusgarririk; ez dira orban koloreztatuak baino, ezta hori ere, apenas bereiz ditzakezu koloreak.

Aldiz, atzera egin eta distantzia egokia hartuz gero, margolan osoari begiratu eta guztia bilakatzen da ez soilik koherente, baizik eder-ederra: tatxatzat hartzen genuena, margolariaren hanka-sartzetzat, osotasunaren perfekzioaren funtsezko osagai bilakatzen da. Ikuspuntu zabal hori, distantzia egokia aurkitzen duena, Jainkoaren ikuspuntua da.

Leibnizentzat, filosofoak ikuspuntu horretara igotzen ahalegindu beharko luke, gizaki arruntaren ikuspuntu mugatutik bereizita, ikuspuntu mugatuak ez baitu ikusten xehetasuna baizik, eta, horrenbestez, ez du Gaizkiaren existentzian sinestea beste erremediorik. Jainkoaren ikuspuntutik, ohartzen zara itxuraz kaotiko eta inkoherentea ere lagungarri zaiola osotasunaren ederrari. Hurbildik itsusia dirudien detaile hori gabe, ez legoke osotasunaren edertasunik. Halaxe dio Leibnizen maisulanetako batek, “Gauzen jatorri erradikalari buruz”, hamahirugarren paragrafoan:

“Har dezagun pintura txit eder bat. Estal dezagun osorik, zati txiki bat izan ezik: zer ikusiko dugu hor, azterketa sakonena gorabehera? Hurbilagotik aztertuz gero, zer ikusiko, ez bada zentzurik eta arterik gabeko koloreen nahaste-borrastea baizik? Ordea, behin estaldura kendurik, margolan osoari perspektiba egokitik begiratuz gero, ulertuko dugu zapian zoriz botatakoa zirudiena, goi-mailako arte-obra dela, autorearentzat zein ikuslearentzat”.

Estoikoek ere, antzeko arrazoiengatik asmatu zituzten antzeko metaforak, hala nola Epiktetok:  lehoiaren kimak eta kalparrak, eta basurdearen lerdeak, ezin itsusiagoak dirudite hurbildik, baina, jakintsuaren ikuspuntutik aztertuz gero, ohartuko zara piztiaren eta naturaren osotasun harmoniko ederraren ezinbesteko osagai direla. 

Gaizkiari eta Deabruari buruzko ikerketetan murgilarazi ninduten gure etxeko hilketak eta suizidioak, eta abade irakaslearen erantzunean exorzismoak zuen protagonismoak. Gaizkiaren eskandaluak fededun posible asko kristautasunetik urrutiratu duela egiaztatu nuen, teologoek ez baitiote erantzun asegarririk asmatu.

Deabruari lotu dio kristautasunak gaizkia. Ez da ahaztu behar XVII. mendearen amaiera arte, “Gure Aita” funtsezko otoitz ospetsua, "libra gaitzazu Gaiztotik" amaitzen zela, "líbranos del Maligno", "délivre-nous du Malin". Hala zen jatorrizko grekoan ere, pertsonifikazio sataniko horrekin.

Arazo teologikoa: si Deus est, unde Malum? Alegia, Jainkoa existitzen bada, nondik nora Gaizkia? Orojakilea, ahalguztiduna eta guztiz ona baldin bada Jainkoa, nolatan onartzen du Gaza eta zazpi urteko neskatxaren tortura? Gaiztoa ote da Jainkoa? Gnostiko batzuek esaten zuten gaizto-gaiztoa ere ez dela, baina apur bat ganorabakoa bai, eta unibertsoa sortu zuenean mozkortuta zegoela.

Manikeoen ustez, ostera, Jainko bi daude, Ona eta Gaiztoa, eta ahal berdina dute biek. Jainko Gaiztotik datorkigu munduko gaiztakeria, eta gure baitakoa.

Manikeoa izan zen gaztetan San Agustin, baina gero konbertsioari esker kristautu egin zen (hemen ere agintzen duenak kontrolatzen du hiztegia: manikeismotik kristautasunera “konbertitu” egiten zara, baina kristautasuna beste zerbait besarkatzeko uztea, edo ezer ez besarkatzeko, hori  “arnegua” da, “apostasia”). Kristautasunean bakarra da Jainkoa, eta guztiz ona. Jainkoak sortu zuen Deabrua. Hasieran, Deabrua aingerua zen, baina askatasuna Jainkoaren aurka oldartzeko erabili eta erori egin zen. San Agustinen beraren hitzetan:

"Nork egin nau? Ez ote nire Jaungoikoak, on baino ontasun bera denak? Nondik da, beraz, nik gaitza nahi eta ona ez nahi izatea? Agian, zigor merezia neureganatzeko? Nork ezarri zidan txertaturik erro mikatz hau, Jaungoiko ezti-eztiak egina bainaiz erabat? Deabruak egin banau, nondik da deabrua? Aingerua bere nahikari gaiztoz aingeru on izatetik deabru bihurtu bazen, nondik zuen hark ere deabru bihur zedin nahikari gaizto hori, egilerik hoberenak egindako aingerua izanik oso-osorik?"

Amildu zenez geroztik, infernua da Deabruaren egoitza, baina munduan ere badabil. Existentzia erreala dauka, pertsona da, baina izpirituzkoa, ez du gorputzik. Horregatik sar daiteke edonoren gorputzean, eta bereganatu; eta, Katiximak darakutsanez, horregatik hartzen du Eliza Katolikoak gaur egun ere arras serio Deabrua, eta praktikatzen du exorzismoa. San Agustinen jarraitzaile peto dituzu honetan ere bai Frantzisko eta bai Leon XIV.a, azkeneko bi aita sainduak. Hauxe dio San Agustinek Bizitza zoriontsua liburuko 18. atalean:

“Esanahi bi ditu ‘izpiritu lohi' adierazpenak. Arima kanpotik inbaditzen duenari dagokio aurrenekoa, gizakiei zentzumenak nahasi eta amorru gisako bat eragiten dienari; hori egozteaz arduratzen direnei buruz, esaten da eskuak ezartzen dituztela, edota exorzizatzen dutela; alegia, gauza jainkotiarren izenean konjuratuta uxatzen dutela”.

Edozein gisaz, Deabrutua egotea muturreko kasua litzateke, ezohikoa; baina bada halaber gizakiak bere kabuz eraginiko gaitza, gaitz “normala”. Alta, gizakiak eraginiko gaitz “normal” hori nondik datorren azaltzeko, Deabruaren galbidea izan zena darabil San Agustinek halaber: erabakimena, liberum arbitrium. Jainkoak oparituriko askatasuna oker erabiltzetik letorke gaizki morala.

Eta gaitz fisikoak? Eritasuna, gainbehera, heriotza? Agustin: Jainkoak egin duen guztia da ona. Jainkoa ere guztiz ona da, eta osoa, betea. Gu, berriz, Jainkoaren sorkariak gara, ez gara Jainko. Eta sorkaria ez da osoa, ez da betea, baizik zulatua. Zulo horietatik hasten gara usteltzen. Baden guztia on denez, Jainkoak egina den heinean, orduan gaizkia ez da eza baizik. Zuloa da gaizkia; alegia, izatearen absentzia.

San Agustinen azalpenak ez zituen kristau guztiak konbentzitu, eta pentsatzen jarraitu zuten Jainkoaren ontasunaren eta munduko eta gure baitako gaizkiaren bateragarritasunari buruz. Etenik gabeko gogoeta-kate horretan, mugarri erabakigarria izan zen Leibnizen teodizea.