Eibartik

1850. urtean lan garaua argitaratu zuen Pascual Madoz Ibañez (Iruñea, 1806) politikari eta idazle nafarrak: Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar. Zuzenbidea, geografia eta estatistika ikasketak egin zituen Madoz politikari nafarrak, eta 1835-1850 bitartean sekulako bilduma koordinatu zuen, tartean euskal probintzien inguruko makina bat datu politiko, sozial eta estatistiko bildu zituelarik.

Herri (eta ia auzo) bakoitzaren egitura, ezaugarriak, azpiegiturak eta datu sozio-ekonomikoak azaltzeaz aparte, lurralde bakoitzaren datu orokor mordoa ere ematen ditu Madozek. Garai hartako azpiegiturak, ekonomia eta abarrak ezagutzeko erreferentzia interesgarria da Madozena.

Eta datu guztien artean, herrialde bakoitzean zer ehizaki harrapatzen zen ere zerrendatzen du historialariak. Oso labur bada ere, nahikoa da ikusteko naturaren kontserbazioaren egoera kaskarra aspaldiko arazoa dela gurean. Madozek azpimarratzen du populazio-dentsitate altua dagoela Gipuzkoan eta Bizkaian, nekazaritzak lurraldearen zatirik handiena hartzen dutela, eta ehiztarien presioa izugarria dela (eta pentsa, sasoi hartan oraindik eskopeten kalitatea halamoduzkoa zela, XX. mende hasierako hobekuntza eta zabalkudetik oraindik ere urruti). Gogoratu orain dela 200 urte inguruko datuak direla!

Madozek aipatzen du gure mendietako espezie gehienen egoera nahiko kaskarra dela (Bizkaian Gipuzkoan baino hobea, antza). Ordurako eperrak ia desagertuta omen zeuden gure mendietatik; erbiak, ostera, nahiko ugariak omen ziren. Aipagarria, baita ere, Bizkaian oraindik otso batzuk geratzen zirela, eta baita hartzen bat ere (garai horretan harrapatu ziren azkenak Gorbeia eta Urkiola inguruan). Gipuzkoan ez du aipatzen ez otsorik eta ez hartzik.

Hementxe transkripzioa, lehenengo Gipuzkoakoa eta ondoren Bizkaikoa (Araba eta Nafarroakoak ez ditut lortu oraindik).

CAZA (GIPUZKOA). Diseminada la población de Guipúzcoa por toda la superficie de su territorio, en términos de habitar en las caserias una tercera parte de los naturales, apenas queda á la caza abrigo donde poder ocultarse de la vista diaria del hombre; así es que hay muy poca, á escepcion de las liebres que se cazan con alguna abundancia, y en la estacion de invierno las sordas, patos marinos y algunas otras aves de paso; hay tambien algunas perdices aunque en corto número.

CAZA (BIZKAIA). Respecto de la caza, sucede en esta provincia lo mismo que dijimos de la de Guipúzcoa. Diseminada en los caserios gran parte de la poblacion, y siendo escesiva la aficion de los naturales, apenas queda á la caza abrigo alguno contra la persecucion diaria del hombre; con todo no deja de haber bastantes perdices, sabrosisimas codornices, algunos ánades, gabiotas y chochas: hay ademas muchas palomas torcaces y otras aves de monte, muy buenas, y liebres en mediana abundancia. Los lobos son muy raros, y mas raro es todavia el dejarse ver algun oso, no obstante de ser tan comunes en las montañas de Leon y Asturias; pero si se encuentran garduñas y raposos.

 

 

SEOk aspaldi antolatzen duen SACIN (Seguimiento de Aves Invernales) programaren bidez, negua gure inguruan igarotzen duten hegaztien jarraipena egiten da. Orain dela 3 denboraldi hasi nintzen ni proiektu horretan parte hartzen. Labur esanda, 500 metroko 8 trantsekto zentsatu behar dira, eta bertan ikusten/entzuten dituzun txori guztiak apuntatu (hemen metodologiaz ohar gehiago).

Aurten (2016-2017 neguan), 31 espezietako txoriak ikusi ditut eta guztira 284 ale zenbatu. Gutxi gora-behera, aurreko urteen antzera. Hiru urteak kontuan hartuta, guztira 44 txori-espezie aurkitu ditugu neguan Eibarren (konparaziorako, hemen 2014-2015 SACIN datuak eta 2015-2016 SACIN datuak). Hemen 3 urteotako laburpen-taula:

Espeziea	2014/15	2015/16	2016/17	Guztira
phalacrocorax carbo - ubarroia	2			2
ardea cinerea - koartza		1		1
anas platyrhynchos - basahatea	10	9	46	65
gyps fulvus - sai arrea		7		7
buteo buteo - zapelatza/abendua	2	3	3	8
falco tinnunculus - belatz gorria			1	1
gallinula chloropus - uroiloa		1	5	6
larus michahellis - kaio hankahoria		35		35
columba livia - kale usoa	13	7	25	45
picus viridis - okil berdea	5	1	4	10
dendrocopos major - okil handia		1	1	2
ptyonoprogne rupestris - haitz enara	2			2
anthus pratensis - negu-txirta	22	14	19	55
motacilla cinerea - buztanikara horia		5	1	6
motacilla alba - buztanikara zuria		4	3	7
cinclus cinclus - urzozoa			2	2
troglodytes troglodytes - txepetxa	14	22	11	47
prunella modularis - tuntuna	2			2
erithacus rubecula - txantxangorria	33	29	26	88
phoenicurus ochruros - buztangorria		1		1
saxicola rubicola - pitxartxarra	1		1	2
turdus merula - zozoa	25	8	29	62
turdus philomelos - birigarroa	3	8	3	14
turdus iliacus - birigarro hegagorria	3			3
turdus viscivorus - garraztarroa	4	1	2	7
sylvia atricapilla - txinbo burubeltza			2	2
phylloscopus collybita - txioa	1	4	1	6
regulus ignicapilla - erregetxoa	3	9	3	15
aegithalos caudatus - buztanluzea	3	9	3	15
lophophanes cristatus - amilotx mottoduna	8	5	6	19
periparus ater - pinu-kaskabeltza	6	8	4	18
cyanistes caeruleus - amilotx urdina		3		3
parus major - kaskabeltz handia	27	14	24	65
sitta europaea - garrapoa	1	1	4	6
certhia brachydactyla - katanarra	2	2	2	6
garrulus glandarius - eskinosoa	3	3	1	7
corvus corone - belea	15	20	14	49
corvus corax - erroia		2		2
passer domesticus - hormatxoria	29	17	6	52
fringilla coelebs - txonta/paranda	15	28	29	72
serinus serinus - txirriskila		1		1
carduelis carduelis - kardantxiloa	1	18	3	22
carduelis spinus - tarina		4		4
pyrrhula pyrrhula - gailupa/frutabatzailea	3	2		5
Espezieak guztira	29	36	31	44
Aleak guztira	258	307	284	849

 

Heldu da eguna. Heldu da ordua. Gazte nintzela hasi nuen proiektu hark argia ikusi du azkenean. Bizi-proiektu bat, urteetan zehar zure aisialdiko hainbat ordu eskaintzen dizkiozun horietako bat. Nire kasuan, txorien euskal izendegia jasotzea izan da hori. Eta orain sarean dago guztiontzat ikusgai, Txoriak.eus webguneari esker. Pozik nago! ;)

Biologoa (eta txorizalea), filologoa (eta dialektologiazalea),... nik uste kondenatuta nengoela horrelako lan bat egitera! Badira hogeitaka urte honetan hasi nintzela, han eta hemen txori-izenak jasotzen. Eibarko baserritarren artean egin genuen azterlan etnolinguistiko bat izan zen guztiaren abiapuntua, 1994. urte inguruan. Orduan konturatu nintzen, ordura arte nik liburuetan ikasitako hainbat txori-izen ezezagunak zirela nire herriko bertako baserritarrentzat; eta eurak esaten zizkidaten berbak ere, nik ez nizkiela ulertzen. Zer ziren abijoia, urmakinistia edo txinbo karkarra? Zer abendua eta frutabatzailea?

Horrelaxe, Eibarren hasitako bilketari jarraipena eman nion beste herri, eskualde eta euskalki batzuetan. Lehenengo gure herri inguruan (Elgoibarren, Bergaran, Markinan, Durangaldean,...) eta, ondoren, Euskal Herri osoan zehar. Horrela, 90. hamarkada amaieran, dozenaka elkarrizketa egin nituen 7 lurraldeetako ehiztari, arrantzale baserritarren artean. Guztiak ere adineko eta orain dela 60, 80 edo 100 urteko txori-kontuak aipatu zizkidatenak. Txori-izenak ez ezik, baita txorien inguruko hainbat kontakizun ere: espezie bakoitza non eta noiz ikusten den, nola ezagutzen den, umetako oroitzapen eta kontakizunak, eta abar. Euskaldunok naturarekiko daukagun harremana ez da gutxi aldatu bizpahiru belaunalditan!

Jasotako informazioa datu-base batean gordetzen joan nintzen, baina proiektua geldirik egon da zenbait urtean, noiz argitaratuko zain. Beste beharleku batzuk sortu zitzaizkidan bidean barrena. Eta orain dela bizpahiru urte erabaki nuen, zirt edo zart egin behar nuela; batez ere, jasotako guztia sareratu behar nuela, edonoren esku erabilgarri jartzeko. Horrela jaio da Txoriak.eus webgune eta datu-basea (info gehigarria webgunean bertan eta aurkezpen-albiste honetan).

 

Zer den Txoriak.eus webgunea?

Hitz gutxitan esanda, Euskal Herriko hegaztien inguruko datu-base bat, non 2 motatako informazioa biltzen den. Batetik, txori-espezie bakoitzaren informazio biologikoa (ornitologikoa) jasotzen du: espeziearen ezaugarriak, argazkiak, non eta noiz aurkitu daitekeen, ikus-entzunezkoak,... Eta bestetik (eta batez ere), txorien euskarazko izenen datu-base bat da. Txori bakoitzak zer izen hartzen dituen eskualde, euskalki eta hizkera bakoitzean; nori jaso zaion izen hori, eta bibliografian nola/noiz/nork erabili duen. Kasu batzuetan, lekukoen hitzak ikusi eta entzuteko aukera ere badago, Ahotsak proiektuan jasotako grabazioei esker.

Oraindik ere lehenengo bertsio bat besterik ez da. Une honetan Euskal Herriko 100 txori-espezie nagusienen informazioa dago ikusgai (espezierik arruntenak), baina nire asmoa da 200 espezie ingurura heltzea eta, horrekin batera, espezie bakoitzaren inguruko informazioa ere osatzea. Txori-izenei dagokionez, 2.000 izen ezberdin daude honezkero plataforma horretan kontsultagai. Eta Txoritokiak izeneko atal bat egitea ere intersgarria iruditu zait, Euskal Herrian (eta inguruan) txoriak behatzeko dauden lekurik aproposenak zerrendatuz eta bakoitzaren inguruko informazio praktikoa eskainiz.

Ornitologo asko eta onak ditugu Euskal Herrian, baina nagusiki erdaraz funtzionatzen duen familia da txorizaleona. Webgune honek, besteak beste, informazio ornitologikoa gure hizkuntzan zabaltzeko ahalegina ere egin nahi du, sarean eta euskaraz oso informazio gutxi dagoelako erabiltzaileen esku.

Esan bezala, proiektu honen oinarria azken 20 urteotan egin ditudan 200 elkarrizketa horiek dira (ikus lekukoen zerrenda). Baina, horretaz aparte, txori-izenak zerrendatzen zituzten beste 100 lan bibliografiko ere hustu ditut, azken 150 urteotan idatziz erabili diren txori-izenak jaso ahal izateko. Interesgarrienak XX. mende hasierako zerrenda batzuk dira, euskarazko izen estandarrak finkatzeko orduan oinarri moduan erabili zirelako, eta gaur egungo txori-izen estandarizatuak ere lan haietan oinarritzen direlako.

Ahozko/idatzizko alderaketa hori egitea oso garrantzitsua iruditzen zait, aspaldi konturatu nintzelako euskara estandarrean erabat finkatuta dauden hainbat txori-izen nahiko desegokiak direla. Batzuetan espezie oker bati eman zaio jatorriz beste batena zen izena; askotan gaztelerazko kalko edo ordainak kopiatu dira; beste batzuetan asmatutako edo oker transkribatutako izenak dira finkatu direnak,... Bada ordua gai horri heltzeko, eta hegaztien euskarazko izendegiari orraztu eder bat emateko.

Saiatu gara webgune garbi bat egiten, dagoen informazio guztia ahalik eta ondoen egituratzen, bilatu nahi den hori ahalik eta bizkorren aurkitzeko, eta telefono bidez ere garbi eta eroso ikusteko. Garapen-lan guzti horretan bihotzez eskertu nahi dut Codesyntaxeko nire lankideek (eta bereziki garapenaz gehien arduratu diren Maite Rementeriak eta Urtzi Odriozolak) eskaini didaten laguntza guztia. Eskerrik asko bioi. Eta eskerrik beroena, jakina, Euskal Herriko Ahotsak proiektuko lantalde osoari (eta bereziki Haizea Odriari, goiko promo-bideoa egitearren), proiektu hau ezinezkoa izango litzatekeelako euren lankidetza barik. Mila esker guztioi!

Eta behin eskerrak ematen hasita, ezin ahaztu urte guzti hauetan, han edo hemen, bidaide izan ditudan guztiak. Gehienbat lekukoak, betiere umoretsu eta abegikor euren ezagutza eta ondare hori transmititzeko prest izan direnak. Eta baita ere, eurek jasotako txori-izenak pasatu dizkidatenei, hala nola Rafa Saizi (Donostia inguruko izenak eta informazioa pasatzearren), Iñaki Sanz eta Eñaut Agirreri (Hernaniko berri ematearren eta etengabe eman dizkidaten animoengatik), edota Mikel Olanori (Tolosaldeko kontuen berri ematearren). Proiektuak, gainera, Gipuzkoako Aldundiaren eta Eusko Jaurlaritzaren diru-laguntza jaso du (euskarazko edukiak Interneten zabaltzeko deialdian).

Lehen bertsio bat orain argitaratu dugun hau. Hobetzen, orrazten, aberasten jarraituko dugu. Bitartean, zure inguruan txori-izen gehiago ezagutzen badituzu, edo informante interesgarriren bat ezagutzen baduzu, gustura jasoko dugu zure berri!

 

Ur-zozua (edo erreka-zozua beste eskualde batzuetan) Euskal Herriko erreka garbixetan bizi dan txori sinpatiko bat da. "Zozo" izena jaso arren, ez daka zerikusi haundirik gure "beste" zozo ezagunaguakin. Arre kolorekua da, bai, baina papar zuri nabarmena daka, erreka baztarretan bizi da, eta ur azpixan (edo harri artian) topatzen dittuan mamorruak jaten dittu. Askotan biñaka ikusiko dittugu.

Esan dodan moduan, mendi inguruetako erreka garbixetan topauko dogu, Europa guztian barrena.

Gure inguruan, arrunta da Markina aldeko edo Osintxu-Bergara aldeko errekarik garbixenetan; baitta Deba errekan bertan be. Ego errekan, ostera, uren kalidade eskasagaittik, ez dot sekula ikusi. Gaur arte!

Gaur goizian bikote bat zebilen hegan eta koko bila Azittain aldian. Seguru asko inguruko herriren batetik bisittan etorrittako bikoteren bat izango zan; ez dot uste gurian bizi eta kumatzen daben bikotia izango danik (errekia oindiokan zikiñegixa dagola beittantzen jata), baina Ego errekia garbitziakin batera, gurian be hasiko dira agertzen ur-zozuak, oin dala hamarkada batzuk arte hain arruntak ziranak.

 

............

Argazkixak, Wikipedia eta Wikimedia commons.

Joan zaigun urte zaharrak emandakoa laburtzeko ordua heldu da. Hona ba, azken 12 hilabeteetan irakurri ditudan liburuen zerrenda (aurreko urteetakoak: 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, eta 2015). Aurtengoa, gainera, uzta ona izan da (iazkoa baino dexente hobea, zentzu guztietan); inoiz baino izartxo gehiago ipini ditut (eta gehiago ere izan zitezkeen). Guztien artean pare bat izen azpimarratzekotan, Svetlana Aleksievitx eta Alison Bechdel, duda barik; baina ez dira bakarrak izan, inolaz ere. Hemen zerrenda, urteko artxiborako:

• *** Lo indispensable de unas lesbianas de cuidado, Alison Bechdel. (ReservoirBooks, 2014). Gizarte amerikarraren 25 urteko argazki bikaina. Txioa.
• Gerezi denbora, Inazio Mujika Iraola (Alberdania, 1999). Bigarrengoz irakurtzen, irakurle-talderako; oraingoan ere gustura.
• *** Los surcos del azar, Paco Roca (Astiberri, 2013). Anarkista espainiar baten ibilerak, 1939-1944. Txioa.
• Txoriak kolpeka, Bernardo Atxaga (Pamiela, 2015).
• Arnaut Abadiaren zoo ilogikoa, Kepa Altonaga (Pamiela, 2011).
• Guztiok izan beharko ginateke feminista, Chimamanda Ngozi Adichie (Kulturgintza, 2016).
• *** Lennox, Craig Russell (Roca, 2010). Eleberri bel-beltz bat, Eskozian. Txioa. 
• Punto de partida, Patricia Cornwell (Zeta, 2006). CSI style aspergarri bat.
• Llenos de vida, John Fante (1952). Fante deskubritzeko modua. Estiloduna.
• 12etan bermuta, Jaione Osoro (Elkar, 2015).
• Todo es silencio, Manuel Rivas (Alfaguara, 2009).
• Viaje a la Alcarria, Camilo José Cela (1948). Gehiago espero nuen, duda barik.
• La víspera de casi todo, Víctor del Árbol (Destino, 2016). Gora-beheratsua.
• El mundo, Juan José Millas (Planeta, 2007). Kosta hasieran; gustura gero.
• Cien años de soledad, Gabriel García Márquez (1967). Iruzkinik behar ez duen liburu handi bat.
• Un mes con Montalbano, Andrea Camilleri (Salamandra, 1999).
• Lexicón etimológico, naturalista y popular del bilbaino neto, Emiliano Arriaga (1896; Bilboko Udala, 2001).
• El último coyote, Michael Connelly (Roca, 2012). Trama nagusi lauegia, amaieran kiribil larregikoarekin.
• She, H. Rider Haggard (1887). Gizakiaren eta bizitzaren txikitasunaz. Txioa.
• Cosmopolis, Don de Lillo (Seix Barral, 2003). De Lillok beti gainditzen nau.
• Tiempo de silencio, Martín Santos (1961).
• *** Zu, Anjel Lertxundi (Erein, 2015).
• Testigo de cargo, Agatha Christie (1948).
• Odessa, Frederick Forsyth (Plaza y Janes, 1973). Akziozko liburu on bat.
• *** Justin Hiriart, Fructuoso eta Harriet (Erein, 2015). Luxu txiki bat.
• Jose Luis Otamendi. XX. mendeko poesia kaierak, Jose Luis Otamendi (Susa, 2000).
• *** Fahrenheit 451, Ray Bradbury (1953). Txioa.
  
• Sumchi, Amos Oz (1978). Pse.
• *** El túnel, Ernesto Sábato (1948). Txioa.
• Linbotarrak, Asier Serrano (Pamiela, 2016).
• Nemesis, Jo Nesbo (RBA, 2009). Idazle eskandinabiar beltzen artean, Nesbo eta Mankell, duda barik. Hau, tira.
• Jainkoa izan nahi zuen autobus gidariaren istorioa eta beste batzuk, Etgar Keret (Pasazaite, 2013).
• *** Etxea, Paco Roca (Astiberri, 2016).
• *** Persepolis, Marjane Satrapi (2000). Txioa.
• *** La verdad sobre el caso Savolta, Eduardo Mendoza (1975). Txioa.
  
• NonNonBa, Shigeru Mizuki (Astiberri, 2010).
• Mecanoscrit del segon origen, Manuel de Pedrolo (Edicions 62, 1974). Txioa.
• Perlak, kolpeak, musuak, traizioak, Joxemari Iturralde (Pamiela, 2015). Arina eta erraza; arinegia eta errazegia, aukeran.
• Oilarraren promesa, Joan Mari Irigoien (Elkar, 2003 / Gero, 1976). Euskal literatura "klasikoaren" harribitxi haietako bat.
• El invierno del dibujante, Paco Roca (Astiberri, 2010). Rocaren beste lan batzuen pixkat azpitik, nire gusturako.
• Nafarroako artizarra, Joxemari Iturralde (Elkar, 1984).
• *** Voces de Chernóbil, Svetlana Aleksievitx (2006). Pufa, pufa, pufa! Txioa.
• X hil da, Alaine Agirre (Elkar, 2015). Txioa.
• *** Fun Home, Alison Bechdel (2006). Urtea amaitzeko modurik onena. #dagomendat

 

Irakurritako liburuen artxiboa GoodReadsen

Urtean zehar irakurritako liburuen jarraipena egiteko, oharrak gordetzeko eta irakurketak beste irakurle batzuekin partekatzeko, Goodreads erabiltzen dut. Euskarazko liburu batzuk falta dira, baina tresna erabilgarria da. Urte amaieran laburpen moduko bat ere egiten dizu (euskarazko batzuen faltan).

Orain dela hilabete batzuk gomendatu zidaten Letterboxd. Ikusi dituzun pelikulen artxibo edo historiko bat egiteko webgune bat da (ez dauka aplikaziorik). Zeintzuk ikusi dituzun eta noiz, iruzkinak utzi, beste batzuen balorazioak ikusi, lagunekin informazioa elkarbanatu,...

Azken batean, Goodreads-ek liburuekin egiten duen antzeko zeozer, baina filmentzat. Eta probatu egin dugu. Azken 12 hilabeteetan ikusi ditugun pelikulak (gutxi gora-behera) bertara gehitzen joan gara, puntuatzen, iruzkinak uzten, eta abar.

Ez da beste munduko ezer (eta antzeko aplikazio mordoa dago), baina arina eta erabilterraza iruditu zait. Guri geuri, ikusitako filmen artxibo historiko horretaz aparte, ezer gutxi eskaintzen digu, baina horixe, artxibo moduan ondo dago, bisuala da eta erabilterraza. Beharbada, 2017an ere aukera bat emango diogu; edo IMBDrena probatuko dugu (kasu honetan sakelakorako aplikazioa ere badago) eta ikusiko dugu norantz doan horrelako webgune eta aplikazioen "merkatua".

 

 

 

Atzo arratsaldean, Urkizuko parkeko lurrean, lumazko bola txiki bat agertu zitzaigun hanken azpian. Erregetxo bekainzuri bat zen (Regulus ignicapilla), gaixorik, beldurtuta eta hotzez, erdi-itsu. Erabat kiribilduta zegoen, lumak harrotuta eta burua hegopean. Hil zorian.

Kontuz kontuz hartu, eta zuhaitz baten ondoan laga genuen. Nekez gaindituko zuen gau hotza.

Erregetxo bekainzuria habiagile arrunta da gure artean, eta Euskal Herriko txoritxorik txikiena da (bere senide mendi-erregetxoarekin, Regulus regulus, batera). Gehienetan txepetxa aipatzen da txikietan txikien, baina erregetxoak oraindik eta txikiagoak dira. Azpiko irudian euro biko txanpon bat dago erreferentziarako. 9 cm-ko luzeera besterik ez du; eta txanpon hori baino arinagoa da! (txanponak 8 gramo; txoriak 5-7 gramo inguru).

Bere izen "ofizial" edo estandarizatua erregetxo da, baina beste izen batzuk ere jasotzen ditu eskualdez eskualde, besteak beste, txio burugorria, pinu-txoria, mikelete-txoria, erregetxopita edo kaxkogorria.

Emiliano Arriaga (Bilbo, 1844) musikagilea eta idazlea izan zen. Juan Crisostomo Arriaga musikagilearen iloba, biolinista trebea izateaz gainera, musika-lan ugari  eta teoria-liburuak idatzi zituen. Bilboko gaietan maisu, giro horretako literatura lanak ere idatzi zituen (Vuelos cortos, Txiplistxaplas, La Pastelería...), eta 1896an argitaratutako hiztegi batengatik da bereziki ezaguna, Bilboko erdara nolakoa zen erakusten duen Lexicón etimológico, naturalista y popular del bilbaino neto (digitalizazioa PDFan kontsultatu daiteke).

Hiztegi etnografiko horretan, nola ez ba, leku berezia dute chimbo eta chimbero berbek. Eibartar txorizale naizen honen ikuspegitik, 2 alderdi egin zaizkit interesgarri: batetik, txinbo espezieen deskripzio nahiko fidagarriak. Eibarren ere "txinbo" izena gehitzen zaie txori-izen askotxori eta, horrela, txinbo karkarra, pikuko txinbua, bigotedun txinbua, txinbo burubaltza, txinbo erriala eta beste makina bat txori ezagutzen ditugu.

Bestalde, txinbo-ehizan aritzen ziren ehiztari bilbotarren ibilerak ere oso-oso antzekoak ziren Eibarren (eta beste edonon). Arma-fabrikazioa zela eta, eibartar gehienak ziren ehiztari orain dela 100 urte, eta ohikoa zen bilbotarrak eta eibartarrak ehizarako elkartzea (euren ibilerek fama handia zuten Bizkaiko eta Gipuzkoako eskualderik gehienetan). Arriagak kontatzen dizkigun pasarteen antzekoak sarri entzun izan ditut Eibarko nagusienen artean, eta baita ehizarako zituzten 2 teknika nagusien inguruko komentarioak ere: pikupeko ehizarena (edo keixapeko ehizarena) eta heskerako ehizarena.

Eibarko ehiztari eta armagin talde bat, Arrasate-Legazpi lineako autobusean. 1920. urtea. Castrillo-Ortuoste fondo, Eibarko Udal Artxiboa.

Arriagak aipatzen dituen txinbo espezieak hauek lirateke, ondoren euskarazko izenak gehituta:

• Chimbo hormiguero - Lepitzulia (Jynx torquilla).
• Chimbo real (pegaraborda) - Antzandobia (Lanius collurio).
• Chimbo de mais o de cabeza negra - Txinbo burubeltza (Sylvia melanocephala).
• Chimbo silbante o chimbo de parra - Euli-txori beltza (Ficedula hypoleuca).
• Chimbo de cola roja - Buztangorria (P. phoenicurus edota P. ochruros).
• Chimbo de sarsa - Sasitxinboa (?) (Sylvia communis); beharbada, baita beste sylvinido batzuk ere. Edota Hyppolais polyglotta.
• Chimbo de cola negra (?) - Buztanzuria (?) (O. oenanthe). Buztan zuri-beltza dauka eta...
• Chimbo de higuera (becafigo) - Txinbo kaskabeltza (Sylvia atricapilla) eta ziurrenik baita baso-txinboa ere (Sylvia borin).
  

 

Lexicón etimológico, naturalista y popular del bilbaino neto (Emiliano Arriaga, 1896)

Hemen zer dioen Emiliano Arriagak bilbotarren gaitzizen den txinbo hitzaz, eta txori horiek ehizatzen zituzten txinberoez. Pasarte batzuk transkribatu ditut.

...................

CHIMBO (del e. txinbo). Así llaman a los bilbainos sus vecinos y hermanos los vitorianos o babasorros, por la acción que los primeros tuvieron siempre a la caza de esos pajarillos tan delicados como apetecidos por el buen gastrónomo.

...................

CHIMBERO (b. del e. txinbo y la terminación c. ero). El cazador de chimbos. Era tan especial que no podía confundírsele con el vulgo de los cazadores.

La noche que precedía a su salida puede decirse que la pasaba en vela… velando las armas… Limpiando el cañón de su eibarresa escopeta; llenando hasta la boca su polvorinera de cuerno y su perdigonera de badana; acaparando todos los papeles a su alcance para que no falten tacos… y rinchendo la redondo cajita de capusones (pistones).

Su primer cuidado al día siguiente – pues se trata del clásico cazador de chimbos dominguero – era oir la misa del alba, preparándose como los antiguos guerreros al combate.

Cuando salía del templo al iniciarse los tenues resplandores de la mañana se paraba un momento para hacer sus observaciones meteorológicas… sobre el viento que soplaba, la clase de nubes que aparecían, la temperatura reinante… De todo lo cual hacía sus deducciones sobre la poca o mucha caza que le esperaba.

Emprendía con arrogante porte la marcha para el cazadero. Y cualquiera que no estuviese en autos hubiese juzgado que iba a la caza de fieras, al ver aquel aire decidido y aquel atavío guerrero.

Cruzaban su pecho a izquierda y derecha, suspendidos con verdes cordones, el repleto polvorinero y la enorme perdigonera. Llevaba sobre el hombro siniestro una escopeta que tenía en más precio que el Cid a su tizona.

Asomaban por todos los bolsillos de su levitín anticuado, abundancia de periódicos – que eran los mejores papeles para tacos – y no le faltaban ni las cumplidas polainas, que le cubrían hasta la rodilla, ni la inmensa brujaca en bandolera…

Rematando todo ello con un enorme sobrero de anchas y desfiguradas alas, colocado al descuido sobre el indispensable pañuelo de seda, con sus largas puntas colgando por la espalda. El pequeño cuanto vivo e inteligente perro de color de chocolate le seguía.

Llegaban al campo de batalla… y allí, después de un maduro examen, escogía el cazador la higuera bajo la cual habían de pasar todo el santo día… aguardando la venida del chimbo.

A las dos o tres horas, viene a posarse uno de la especie, en próxima rama….

Apunten… ¡fuego! ¿Y qué satisfacción tan grande al verlo caer como una pelota, cogerlo, contemplarlo, soplarle en el pecho y descubrir una amarillenta capa de manteca!

Este era el chimbero paciente.

Pero había otro que no paraba un segundo en el mismo sitio. Corría por estradas, saltaba barrancos, brincaba sobre las matas, animaba al perro que iba en pos con la lengua fuera…. El entusiasmo del émulo de Nemrod centuplicaba sus fuerzas…

En un recodo formado por los zarzales veía un chimbo picando una mora… ¡oh! Entonces caminaba despacio, sobre las puntas de los pies, con la astucia y cautela del indio que acecha al tigre, la escopeta preparada, el perro a la zaga… Así marchaba hasta tocar al pájaro con el cañón de su arma… y se oía después una terrible detonación ¡prrum! De ésas que llamamos tiro de sapatero.

(…)

Otros tomaban la escopeta como pretexto para comer a sus anchas en algún caserío de Baracaldo o de Erandio….

Pero el verdadero aficionado comía al aire libre, compartiendo con su fiel perrillo la frugal comida que, entre fotes y gallofas por fiambreras llevaba de su casa en la descomunal brujaca…

Cuando el sol se ocultaba tras de los lejanos montes, antes de entrar en Bilbao, se sentaba al pie de un árbol y empezaba a contar las bajas que había causado. Y sobre todo si había sido día de pasa… ¡qué satisfacción, qué orgullo!

Colocaba en línea primeramente a los hormigueros – arrancando a éstos la lengua para que no transcendiesen a hormiga - , después a los de higuera, a los de sarsa, a los de cola roja, a los de cabesas negras, a los de mais…

Y acometía el regreso, muy ufano, tarareando el estribillo aquel de su canción favorita:

Ené, qué chimbo!
¡Mírale!...
¡Burlas te hase!
Tírale…
¡Pum! ¡Ya cayó!
¡Qué mantecasas!,
Ni en serdo hay trasas
Más gordas, no.

 

.......................

CHIMBO (del e. txinbo).

Hay varias clases de chimbos, pues con ese nombre no se designa a una especie, ni a un género, ni a una familia, ni siquiera a un orde determinado, ya que el (chimbo) hormiguero, por ejemplo, no es pájaro propiamente dicho, y los demás chimbos lo son; sino que se ha dado este nombre a las más sabrosas especies de insectívoros picofinos, de las que en septiembre y octubre visitan nuestros campos al trasladarse al Mediodía. Como acontece con la mayor parte de las aves de paso, algunos individuos de las especies chimberas quedan y anidan en este país y se aclimatan y pasan aquí el invierno.

Chimbo hormiguero: torcecuello, verticilo || (zool.) Jynx torquilla. (…) Con su larga, filiforme, viscosa y viperina lengua – que los chimberos arrancan con noble indignación en el momento en que llegan a cobrar alguno – cogen todo cuanto pueden coger… Cuando caen heridos se distinguen por las contorsiones serpentinas que hacen con su cuello.

Chimbo real. (zool.) Lanius furus || Pagareborda o alcaudón.

Ficedula hypoleuca

Chimbo silbante o de parra. Es del tamaño del chindor (petirrojo); tiene el pico y las patas de un color plomizo, casi negro; frecuenta las parras y los manzanos, y en general posa donde las ramas tienen menos hojas, así como en las puntad de los orcones; de esa manera domina perfectamente el campo. Prefiere a todo, los insectos volátiles, sobre los cuales se arroja con rapidez desde su posición. (…) Cuando está en acecho casi no mueve la cabeza pero sí las alasy cola, agitando bruscamente con intermitencia las primeras y bajando y subiendo acompasadamente la segunda. (…) En septiembre es gris, con algunas plumas pardas, blancas y negras; pero es lindísimo en primaveras, cosa que no conocen todos los chimberos. En esa época el macho es negro por el dorso y cola, y de un blanco puro en parte de la cabeza, pecho y vientre. (…) Gusta de los parajes frescos. Todavía quedan muchos ejemplares del chimbo silbante.

Chimbo de cola negra (en e. buztanbaltz). Este es muy parecido al silbante, aunque algo mayor y que frecuenta más el suelo. Mueve la negrea cola acompasadamente como áquel y tiene el pico y las patas del mismo color. Es el chimbo ceremonioso, de frac y corbata blanca.

Chimbo de cola roja (en e. buztangorri). (zool.) Colirrojo de los muros || Brehm. Motacilla phoenicurus. Es del tamaño del anterior y prefiere los parajes secos y desciende mucho al suelo. (…) Es el otoño de color gris amarillento, menos la cola que es de un rojo animado. Abunda aún en invierno, pero en la primavera es cuando luce todas sus galas, pues además del rojo vivo de su cola y pecho presenta en la cebeza grandes manchas blancas y negras.

Chimbo de cabesa negra o de mais. Curruca. (zool.) Motacilla atricapilla. || Es de pico y patas negras; el macho tiene el mismo color la parte superior de la cabeza.

Chimbo de sarsa. Es del tamaño del colirrojo, aunque más redondo y ás abundante en mantecasas. Su dorso es pardo, claro su vientre y de un amarillo oscuro su pico y patas. Constituyen su manjar favorito los insectos que ululan en las zarzas y en todo follaje espero, Camina y trepa por las ramas; no mueve la cola…

Chimbo de higuera. (zool.) Motacilla ficedula. || Papamoscas. || Becafigo o becfigue. Es algo menor que el silbante, pero más mantecoso. Tiene el color del chío (mosquitero), así en su plumaje como en su pico y patas. Frecuentan las higueras, porque apetece su fruto. Trepa y anda mucho por la ramas, como el de sarsa, y aun se cuelga de ellas y de los higos, como el jilguero de los alambres superiores de su jaula. Vive en sociedad, a diferencia de los demás chimbos, que son solitarios; comúnmente se encuentran varios en una misma higuera y si se asustan vuelan todos juntos en la misma dirección y al mismo árbol. Conste, además, que el chimbo de higuera cuenta hasta tres variedades: el ordinario, el de moño amarillo y el de moño negro: el tercero es el último de la pasa.

 

........

Eulitxoriaren (Ficedula hypoleuca) argazkia, Wikimedia Commonsetik hartua, cc-by-sa (aitortu partekatu)

Urte aldaketekin ohiko diren laburpen, zerrenda eta abarren sasoian gaude. Egia da ni neu nahiko zaletu naizela horrelako laburpen-zerrendak egitera. Besteak beste, urtean zehar behatutako txoriena. Nire behaketak eBird aplikazioan kargatzen ditudanetik, nahikoa da botoi bat sakatzea, jakiteko zer espezie, noiz eta non ikusi dituzun azken 12 hilabeteetan.

Aurtengo kopuruak, azken 2 urteetakoen azpitik egongo dira (hemen 2014an eta 2015ean ikusitako espezieen zerrendak). Espezie aldetik antzera (196 espezie aurtengoan, betiere 200 espezie inguruan ibiltzen naiz), baina kopuru totaletan dexente behetik, aurtengo udazkenean askoz denbora gutxiago eskaini diodalako txorizaletasunari (ia batere ez). Espezie gehienak Euskal Herrian behatutakoak dira; bitxienak maiatzean Suedian ikusitakoak (alboko murgilari urrebegia, esate baterako).

• Espezieak: 196
• Zenbatutako hegaztiak: 11.835
• Euskal Herrian: 151 espezie
• Gipuzkoan 114;
• Araban 88;
• Bizkaian 87;
• Nafarroan 26;
• Iparraldean 19.
• Espainian (Gaztela-Leonen 88; Aragoin 72).

 

2016an zehar ikusitako hegaztien laburpena #eBird

Hauxe 2016an behatutako espezieen zerrenda eta kopuruak. Izenak gaztelaniaz, zuzenean eBirdek ematen duen moduan.

Ánsar Común - Anser anser	179
Barnacla Cariblanca - Branta leucopsis	60
Cisne Vulgar - Cygnus olor	48
Tarro Blanco - Tadorna tadorna	31
Ánade Friso - Anas strepera	62
Silbón Europeo - Anas penelope	41
Ánade Azulón - Anas platyrhynchos	625
Cuchara Común - Anas clypeata	56
Ánade Rabudo - Anas acuta	4
Cerceta Común - Anas crecca	8
Porrón Europeo - Aythya ferina	75
Porrón Pardo - Aythya nyroca	1
Porrón Moñudo - Aythya fuligula	6
Negrón Especulado - Melanitta fusca	1
Porrón Osculado - Bucephala clangula	9
Serreta Grande - Mergus merganser	4
Codorniz Común - Coturnix coturnix	13
Perdiz Roja - Alectoris rufa	10
Colimbo Grande - Gavia immer	1
Zampullín Común - Tachybaptus ruficollis	14
Somormujo Lavanco - Podiceps cristatus	53
Zampullín Cuellinegro - Podiceps nigricollis	15
Pardela Sombría - Ardenna grisea	1
Pardela Pichoneta - Puffinus puffinus	1
Paíño Europeo - Hydrobates pelagicus	1
Cigüeña Blanca - Ciconia ciconia	44
Alcatraz Atlántico - Morus bassanus	32
Cormorán Grande - Phalacrocorax carbo	216
Cormorán Moñudo - Phalacrocorax aristotelis	1
Garza Real - Ardea cinerea	31
Garceta Grande - Ardea alba	1
Garceta Común - Egretta garzetta	32
Garcilla Bueyera - Bubulcus ibis	115
Espátula Común - Platalea leucorodia	3
Quebrantahuesos - Gypaetus barbatus	3
Alimoche Común - Neophron percnopterus	10
Abejero Europeo - Pernis apivorus	3
Buitre Leonado - Gyps fulvus	182
Culebrera Europea - Circaetus gallicus	2
Águila Calzada - Hieraaetus pennatus	2
Aguilucho Lagunero Occidental - Circus aeruginosus	6
Aguilucho Cenizo - Circus pygargus	13
Gavilán Común - Accipiter nisus	4
Milano Real - Milvus milvus	19
Milano Negro - Milvus migrans	46
Busardo Ratonero - Buteo buteo	40
Avutarda Común - Otis tarda	273
Rascón Europeo - Rallus aquaticus	1
Gallineta Común - Gallinula chloropus	40
Focha Común - Fulica atra	207
Grulla Común - Grus grus	6
Cigüeñuela Común - Himantopus himantopus	155
Avoceta Común - Recurvirostra avosetta	105
Ostrero Euroasiático - Haematopus ostralegus	1
Chorlito Gris - Pluvialis squatarola	28
Avefría Europea - Vanellus vanellus	32
Chorlitejo Grande - Charadrius hiaticula	37
Chorlitejo Chico - Charadrius dubius	4
Zarapito Trinador - Numenius phaeopus	7
Zarapito Real - Numenius arquata	30
Aguja Colinegra - Limosa limosa	31
Aguja Colipinta - Limosa lapponica	2
Vuelvepiedras Común - Arenaria interpres	30
Combatiente - Calidris pugnax	18
Correlimos Zarapitín - Calidris ferruginea	1
Correlimos Común - Calidris alpina	135
Correlimos Oscuro - Calidris maritima	1
Andarríos Chico - Actitis hypoleucos	23
Andarríos Grande - Tringa ochropus	1
Archibebe Claro - Tringa nebularia	31
Archibebe Común - Tringa totanus	27
Págalo Grande - Stercorarius skua	3
Págalo Parásito - Stercorarius parasiticus	1
Arao Común - Uria aalge	1
Alca Común - Alca torda	4
Arao/Alca sp. - Uria/Alca sp.	10
Frailecillo Atlántico - Fratercula arctica	10
Gaviota Tridáctila - Rissa tridactyla	10
Gaviota Reidora - Chroicocephalus ridibundus	292
Gaviota Enana - Hydrocoloeus minutus	2
Gaviota Cabecinegra - Ichthyaetus melanocephalus	36
Gaviota Cana - Larus canus	150
Gaviota Argéntea - Larus argentatus	13
Gaviota Patiamarilla - Larus michahellis	241
Gaviota del Caspio - Larus cachinnans	1
Gaviota Sombría - Larus fuscus	82
Gavión Atlántico - Larus marinus	26
Pagaza Piconegra - Gelochelidon nilotica	103
Charrán Común - Sterna hirundo	22
Charrán Patinegro - Thalasseus sandvicensis	5
Ganga Ortega - Pterocles orientalis	2
Paloma Bravía - Columba livia	364
Paloma Torcaz - Columba palumbus	52
Tórtola Europea - Streptopelia turtur	1
Tórtola Turca - Streptopelia decaocto	49
Cuco Común - Cuculus canorus	18
Mochuelo Europeo - Athene noctua	2
Cárabo Común - Strix aluco	3
Vencejo Real - Apus melba	16
Vencejo Común - Apus apus	842
Abubilla - Upupa epops	9
Martín Pescador Común - Alcedo atthis	4
Abejaruco Europeo - Merops apiaster	33
Torcecuello Euroasiático - Jynx torquilla	2
Pico Menor - Dendrocopos minor	1
Pico Picapinos - Dendrocopos major	5
Pito Negro - Dryocopus martius	7
Pito Real - Picus viridis	32
Cernícalo Primilla - Falco naumanni	75
Cernícalo Vulgar - Falco tinnunculus	16
Halcón Peregrino - Falco peregrinus	2
Alcaudón Dorsirrojo - Lanius collurio	31
Alcaudón Común - Lanius senator	2
Oropéndola Europea - Oriolus oriolus	2
Arrendajo Euroasiático - Garrulus glandarius	29
Urraca Común - Pica pica	42
Chova Piquirroja - Pyrrhocorax pyrrhocorax	328
Chova Piquigualda - Pyrrhocorax graculus	174
Grajilla Occidental - Corvus monedula	77
Corneja Negra - Corvus corone	222
Corneja Cenicienta - Corvus cornix	5
Cuervo Común - Corvus corax	28
Terrera Común - Calandrella brachydactyla	6
Calandria Común - Melanocorypha calandra	25
Alondra Totovía - Lullula arborea	2
Alondra Común - Alauda arvensis	19
Cogujada Común - Galerida cristata	17
Avión Zapador - Riparia riparia	51
Avión Roquero - Ptyonoprogne rupestris	81
Golondrina Común - Hirundo rustica	221
Avión Común - Delichon urbicum	620
Carbonero Garrapinos - Periparus ater	47
Herrerillo Capuchino - Lophophanes cristatus	36
Carbonero Palustre - Poecile palustris	12
Herrerillo Común - Cyanistes caeruleus	34
Carbonero Común - Parus major	154
Mito Común - Aegithalos caudatus	42
Trepador Azul - Sitta europaea	23
Agateador Euroasiático - Certhia familiaris	1
Agateador Europeo - Certhia brachydactyla	53
Chochín Común - Troglodytes troglodytes	172
Mirlo Acuático Europeo - Cinclus cinclus	9
Reyezuelo Sencillo - Regulus regulus	13
Reyezuelo Listado - Regulus ignicapilla	71
Regulus sp. - Regulus sp.	11
Cetia Ruiseñor - Cettia cetti	31
Mosquitero Musical - Phylloscopus trochilus	2
Mosquitero Común - Phylloscopus collybita	16
Mosquitero Ibérico - Phylloscopus ibericus	63
Chiffchaff - Phylloscopus collybita/ibericus	10
Mosquitero Papialbo - Phylloscopus bonelli	15
Phylloscopus sp. - Phylloscopus sp.	17
Zarcero Políglota - Hippolais polyglotta	11
Carricerín Común - Acrocephalus schoenobaenus	1
Carricero Común - Acrocephalus scirpaceus	7
Buscarla Pintoja - Locustella naevia	1
Cistícola Buitrón - Cisticola juncidis	35
Curruca Capirotada - Sylvia atricapilla	97
Curruca Carrasqueña - Sylvia cantillans	4
Curruca Zarcera - Sylvia communis	2
Papamoscas Gris - Muscicapa striata	14
Petirrojo Europeo - Erithacus rubecula	211
Ruiseñor Común - Luscinia megarhynchos	21
Papamoscas Cerrojillo - Ficedula hypoleuca	4
Colirrojo Tizón - Phoenicurus ochruros	112
Roquero Solitario - Monticola solitarius	2
Tarabilla Común - Saxicola rubicola	82
Collalba Gris - Oenanthe oenanthe	46
Collalba Rubia - Oenanthe hispanica	1
Mirlo Común - Turdus merula	247
Zorzal Real - Turdus pilaris	46
Zorzal Alirrojo - Turdus iliacus	4
Zorzal Común - Turdus philomelos	59
Zorzal Charlo - Turdus viscivorus	31
Estornino Pinto - Sturnus vulgaris	52
Estornino Negro - Sturnus unicolor	69
Estornino Pinto/Negro - Sturnus vulgaris/unicolor	108
Acentor Alpino - Prunella collaris	3
Acentor Común - Prunella modularis	17
Lavandera Boyera - Motacilla flava	7
Lavandera Cascadeña - Motacilla cinerea	38
Lavandera Blanca - Motacilla alba	108
Bisbita Campestre - Anthus campestris	2
Bisbita Pratense - Anthus pratensis	129
Bisbita Arbóreo - Anthus trivialis	52
Bisbita Alpino - Anthus spinoletta	36
Escribano Cerillo - Emberiza citrinella	7
Escribano Soteño - Emberiza cirlus	13
Escribano Triguero - Emberiza calandra	17
Pinzón Vulgar - Fringilla coelebs	293
Camachuelo Común - Pyrrhula pyrrhula	21
Verderón Común - Chloris chloris	33
Piquituerto Común - Loxia curvirostra	21
Jilguero Lúgano - Spinus spinus	14
Jilguero Europeo - Carduelis carduelis	187
Pardillo Común - Carduelis cannabina	160
Verderón Serrano - Serinus citrinella	10
Serín Verdecillo - Serinus serinus	149
Gorrión Común - Passer domesticus	498
Gorrión Molinero - Passer montanus	12
Gorrión Chillón - Petronia petronia	30

 

Liburuak irakurri eta amaitu ahala, saiatzen naiz, labur-labur bada ere, liburuak laga didan inpresioa 4-5 lerrotan zirriborratzen. Azkenaldian ez dut hartu tarterik iruzkin horiek blogera ekartzeko eta, tira, udazkeneko uzta nahiko oparoa izan denez, hona hemen azken asteetan irakurritako liburuen inguruko iruzkin edo ohar batzuk, guztiak elkarrekin eta labur bada ere.

"Odessa", Frederick Forsyth (Plaza y Janes, 1973)

Mundu gerra amaitu ondoren, Alemaniako nazi eta SS-ko kide askok ihes egin zuten; izena aldatu zuten eta bizitza zibilari ekin zioten inolako zigorrik gabe. Thriller eta espionaje trama baten bidez gai horri heltzen dio F. Forsythek. Kazetari bat "Rigako Harakinaren" atzetik hasiko da, eta begi bistan utziko digu gerrako hiltzaile askoren inpunitatea. Nola lasai asko bizi izan ziren, 80-90 urtera arte, batzuk Ameriketan, baina beste asko baita Alemanian bertan ere.

.............................

"Justin Hiriart", Fructuoso eta Harriet (Erein, 2015)

Gregorio Muro Harriet eta Francisco Fructuosok 80ko hamarkadan egindako balea-arrantzaleei buruzko serieko bost albumak integral batean atera zituen Erein argitaletxeak orain dela urte bete. Igor Leturiak aipatu zuen moduan, luxu handia da euskal komikigintzaren klasiko handi hau horrelako edizio oso batean izatea. Zoragarria! Ez galdu! 

...........................

"Fahrenheit 451", Ray Bradbury (1953)

Zein gertu gauden liburu honetan irudikatzen den etorkizun konformista tristetik. Fahrenheit 451º: liburuek su hartzen duten tenperatura. Duela 65 urte idatzia, gero eta hurbilago daukagun gizarte eredua deskribatzen digu idazleak; massmediek eta botikek narkotizatutako gizarte eredua. Etxeetako hormetan pantaila erraldoiak daude, TV baino youtube estiloko "pastillak" ikusten direlarik gau eta egun; kotxeak gero eta bizkorrago doaz, nora joan ez duten arren; ez dago inon libururik (hasieran debekatuta zeudelako, baina dagoeneko benetan jendeak irakurri nahi ez dituelako); hausnartzea eta baita berba egitea edo pentsatzea ere ezohiko bilakatu da. Zoriontasuna ia "derrigorrezko" bihurtu duen gizarte bat, baina konformismo triste batek erabat estalita bizi dena.

..........................

"El túnel", Ernesto Sábato (1948)

Liburu beldurgarria, gogorra. Kapitulu laburrez osatua, depresioaren tunelean harrapatuta dagoen protagonistak kontatuko digu nola eta zergatik hil zuen bere bikotekidea. Protagonista horren bakarrizketaren bidez pertsonaia sobera analitiko, biolento, inseguru eta korapilotsu bat aurkituko dugu, Sabatoren esku arinek bikain deskribatua. Liburu existentzialista eta psikologikoen artean katalogatuta aurkituko duzu, baina gaur egungo ikuspegitik, emakumeen aurkako biolentziaren inguruko eleberri bat dela azpimarratu behar da; depresioaren eta analisi psikologikoen gainetik, horixe da nagusitzen den gaia. Kontakizun latza, pertsonaia gorrotagarria,... baina, hala ere, liburua ezin askatuta ibili naiz pare bat egunez. Ahazten ez diren liburu horietako bat. Gaztelaniaz irakurri dut; euskaraz ere badago.

.................................

"Nemesis", Jo Nesbo (RBA, 2009)

Polizia eleberri entretenigarria, ohiko idazkera lau eta prebisibletik pixkat aldentzen dena, Nesboren lanetan ohitura den bezala. Traman gertatzen diren txiribueltak larregikoak dira kasu askotan, baina 520 orrialdeetan barrena interesa mantentzen laguntzen dute. Laburbilduz, polizia eleberri eskandinabiar tipiko bat, nahiko ondo harilkatua eta entretenigarria.

 

 ..............

"Oilarraren promesa", Joan Mari Irigoien (Elkar, 2003 / Gero, 1976)

Espekulazio urbanistikoa errealismo magikoaren printzekin zipriztinduta eta saga historiko txiki baten inguruan harilkatuta. Tarteka Babilonia edo Poliedroaren ostoak gogoratuko digu, baina askoz maila apalagoko lana da "Oilarraren promesa. 1976an argitaratua lehenengoz, 2003ko edizio eraldatuan (Elkar) irakurri dut nik. Esan bezala, espekulazio urbanistikoa da eleberriaren erdigunean dagoen gaietako bat, Azpil izenez bataiatutako Altza delarik urbanismo zoroak jan nahi duen auzoa/herria. Horrekin batera, "handien" prepotentzia eta zapalkuntza salatzeko nahia ere ageri da orrialdeetan barrena, baita Frankismoaren eta Euskal Herriaren nolabaiteko metafora bat ere. Borroka nahiaren aldarri bat ere badago, nahiz eta borroka galdua izan hasieratik. Beharbada, "eusteari" buruzko gogoeta bat da. Eutsi beharra; itxaropenari eta borrokari eutsi beharra (inozente samarra).

........................

"La verdad sobre el caso Savolta", Eduardo Mendoza (1975)

Trama sozial-poliziala 1917ko Bartzelona burges/anarkistan. Eduardo Mendoza gazteak idatzitako lehenengo eleberria, irakurri dizkiodanen artean, beharbada onena. Javier Miranda izeneko gaztea da protagonista. Abokatu baten bulegoan hasiko da lanean eta bere eskutik XX. mende hasierako giro soziala eta politikoa ezagutuko ditugu (anarkismoa, grebak, eskaera sindikalak, gizarte erabat hierarkizatua, burgesia katalana,...). Trama sozial horrekin batera, trama poliziakoa ere badago (zenbait hilketa gertatzen dira) eta baita maitasun historia naif samar (pare) bat ere. Hari kronologikoari muzin eginez, Mendozak txatalka aurkeztuko dizkigu gertaerak, horretarako hainbat ahots eta forma narratibo erabilita. Amaiera erdizpurdikoak zertxobait zapuzten du funtsean oso eleberri interesgarria iruditu zaidana.

............................

"NonNonBa", Shigeru Mizuki (Astiberri, 2010)

Shigeru Mizuki marrazkilari ezagunaren kontakizun autobiografikoa, bere txikitako urteetan zentratua (1930eko hamarkada Sakaiminaton, Japonia hegoaldeko herri txiki bat). Nostalgia, samurtasuna eta umorea nahasten ditu, kontakizun itxuraz xume baina sakon batean. Liburuan zehar pertsonaia baten oihartzun etengabea izango dugu, NonNonBa-rena, Shigeruren etxe ondoan bizi zen amona xaharrarena. Berari esker, Japoniako kondairen eta izpirituen berri izango du Shigeru umeak. NonNonBak aurkeztuko dizkion pertsonaia fantastiko horiek erabat baldintzatuko dute Shigeruren bizitza, ez soilik umezarokoa baizik eta baita bere lan guztiarena ere. Azken asteotan irakurri ditudan beste komiki batzuen mailara heldu barik (Etxea, Hiriart edo Persepolis), baina hau ere gustatu zait.

.............................

"Nafarroako artizarra", Joxemari Iturralde (Elkar, 1984).

Erramun euskaldun judu bilakatuak, dagoeneko zahartuta dagoelarik, bere bizitzaren historia kontatzen die Aixa eta Jonah seme-alabei. Euskal literatura modernoaren hastapenetako lan ezagunenetako bat (Elkar, 1984), ziurrenik horixe da gaur egungo ikuspegitik gordetzen duen xarma nagusia.

 

..........................

"Mecanoscrit del segon origen", Manuel de Pedrolo (Edicions 62, 1974)

Literatura katalanak eman duen eleberririk ezagun eta arrakastatsuenetakoa, salmenta aldetik marka guztiak gainditu dituena (horretan eragina du gazteen artean duen harrerak). Zientzia fikziozko eleberria, 1974an argitaratua (aspalditxo, beraz). Etorkizun apokaliptiko bat aurkezten digu: extralurtarrek gure planeta suntsitu dute eta gizaki gehien-gehienak hil dituzte. Alba (14) eta Didac (9) gazteak bakarrik geratzen dira eta eleberrian zehar ikusiko dugu nola lortzen duten aurrera ateratzea hurrengo urteetan zehar. Liburuak hutsune handi-handiak ditu: egoera gehienak ez dira sinesgarriak, idazleak ez du inongo xehetasunik eta deskripziorik ematen (ez inguruneaz, ez gertaeretaz, ez pertsonaien sentimenduetaz,...), pertsonaiak ere ez daude ondo eraikiak,... eta, hala ere, gustura irakurri dut eta esango nuke "funtzionatzen duela". Horretan zeresana du, liburuaren erritmoak eta antolaketa bereziak (beti berdin hasten diren 300 parrafotan), eta lanak iradoki nahi duen berpizkunde nahia. Katastrofearen aurrean, inolako loturarik gabeko 2 gaztek mundu berri bat eraiki nahi dute, arrazismorik gabea (Didac beltza da), berdintasunean (protagonista emakumea da), eta tabu sexual eta erligiosorik gabe. Hautsi ditzagun orain arteko arauak eta hasi gaitezen berriro (liburuaren amaieran argiago ulertzen da mezu hori). Hori dela eta, ulergarria da oraindik ere gazte katalanen artean duen harrera. 

................................

"Voces de Chernobil", Svetlana Aleksiebitx (2006)

Sariak gainbaloratuta daudela. Baina ze lan puska nobel saridunarena. Demasa Txernobilgo Ahotsak. Historia ofizialaren ordez, ezkutuko lekukoei eman die ahotsa kazetariak; gertakizunen kronikaren ordez, sentimenduei eman die lehentasuna Aleksiebitxek. Forma aldetik ere, idazleak bere burua erabat ixiltzen du, eta Txernobilgo katastrofearen biktimen ahotsen transkribatzaile huts bilakatzen da. Horrela ezagutuko ditugu suhiltzaileen, "likidatzaileen", zientzilarien, kazetarien, militarren, gaixoen eta politikoen lekukotasunak. Eta, batez ere, gaixoen eta hildakoen guraso, seme-alaba eta alargunen negarra. Txernobilek mundua, historia, neurria eta gizakia bera aldatu zituelako. Oso-oso liburu gogorra, Txernobilek Ukrainian eta Bielorrusian utzi duen egoera bezain bestekoa.

.............................

"X hil da", Alaine Agirre (Elkar, 2015)

Maitasun tristura dolu beldur obsesibo baten bariazio musikalak. Prosa ederrez jantzia, idaztea zer den menperatzen duen idazle baten eskutik; sintaxi eraginkorra, berba doiak, erritmo musikala; lirikotasunerako (eta irudietarako, sinonimiarako...) joera ondo aukeratuaz. Liburu gordin eta intentso bat.

 

..........................

 

Ondorengo hiru liburu hauen iruzkinak lehenago ere ekarri ditut blogera, zabalago. Hala ere, iruzkinak irakurri ez bazenituen, ona hemen laburtuta, oso liburu interesgarriak begitandu zaizkit eta.

 

"Zu", Anjel Lertxundi (Erein, 2015)

Pankreako minbizia diagnostikatu zioten Zu-ri, Lertxundiren emazteari, 2012ko uztailean. Gai latz horretatik abiatuz, lan ederra sortu du Lertxundik. Liburu sakona, hari asko josten dituena, baina gehienbat mezu nagusi bat zabaldu nahi duena: oinaze eta minaren aurrean ere aurrera jo beharra. Izan ere, Zuk asko du oinaze eta minetik, eta badu beste horrenbeste hausnarketatik. Baina badu, baita ere, itxaropenetik; eta bizipozetik; eta bitalismotik. Eta badu, gainera, maitasunetik, maitasun historia ederra aurkituko dugulako orrialdeetan barrena. Liburu arin eta alai bat? Ba, ez. Baina bai liburu eder bat, barruraino sartuko zaizuna. Iruzkin luzeagoa orain egun batzuk: "Zu", Anjel Lertxundi.

...........................

"Etxea", Paco Roca (Astiberri, 2016)

Familia, denboraren joana, haurtzaroko oroitzapen familiarrak, aitaren heriotza,... gai eta sentimendu unibertsalak landu ditu Rocak, modu xume bezain ederrean.
Aurreko lan askotan bezala, bere bizipen eta sentimenduak hartzen ditu oinarri Rocak, eta berriki hildako aitaren figuraren inguruan josten du liburu zoragarri eta hunkigarri hau, aitarekin eskutik helduta egin nahi izan duen azkenengo bidaia bailitzan. Iruzkin luzeago orain aste batzuk blogean: "Etxea", Paco Roca.

.............................

"Persepolis", Marjane Satrapi (2000)

Irango herriaren historia, 1975-1983 bitartean, idazlea bera den neskatila iraultzailearen begiekin ikusia. Maila ertaineko familia ezkertiar bateko alaba da Satrapi. 1969an jaioa, haur-gazte zela bizi izan zituen Iranek 70. hamarkada amaieran bizi izan zituen aldaketak. Sha diktadorea botatzeko iraultza, islamistak indartu eta boterera igotzea, Iraken aurkako gerra, eta abar. Familia ezkertiar batean jaioa, Satrapik ikusi zuen nola arxismoa eta punk musika hizpide izatetik, erdi arora igaro ziren herria eta etxea 6-8 hamar urte eskasean. Haur zela bizi izandako oroitzapenetan oinarrituta, garai haren kronika bikaina egiten du Satrapik. Laztasuna umorez eta zorroztasunez kontatua. Erabat gomendagarria. Iruzkin luzeago orain aste batzuk blogean: "Persepolis", Marjane Satrapi.

........................