Eibartik

Sits ertain bat da zulakari gorria (Cossus cossus). 3-4 zentimetroko tximeleta gautar gristxo bat. Bere larba (harra edo beldarra, alegia) askoz ikusgarriagoa da: handia (6-8 cm inguru), laranja-gorrixka, oso bizi eta aktiboa... Ederra. Orain gutxi Ordizian aurkitu genuen beldar edo larba handi hau.

Lepidoptero guztien kasuan bezala (tximeletak eta sitsak) bizitzaren zatirik handiena larba bezala igarotzen dute, beldar koloretsu eta handi bat direlarik. Tximeleta (edo sits) bilakatzeko prest daudenean, krisalida (edo pupa) eratzen dute, eta beldar baldarra sits hegalari bihurtuko da.

Sahats populazioei lotuta bizi da bereziki zulakari gorria, ipar hemisferio osoan, eta izurri ere bilaka daiteke, besteak beste sagarrondo landaketak hondatuz (beldarrak zuhaitzaren ipurditik gora sartzen dira, enborra barrutik janez).

Baso mixtoetan ere agertzen da, gehienbat inguru hezeetan. Guk Ordiziako Oiangu parkean ikusi genuen.

Cossus cossus sitsaren krisalida.

Cossus cossus sitsaren forma heldua.

..................

Sitsaren argazkia: Wikipedia. Krisalidarena: Gipuzkoa.net.

Aurrekoan ere aipatu nuen Pascual Madoz politikari, intelektual eta idazle nafarraren lan historikoa, Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar. Zuzenbidea, geografia eta estatistika ikasketak egin zituen Madozek, eta 1835-1850 bitartean sekulako bilduma koordinatu zuen, tartean euskal probintzien inguruko makina bat datu politiko, sozial eta estatistiko bildu zituelarik.

Herri (eta ia auzo) bakoitzaren datuak ematen ditu, tartean baita gure herrikoak ere. Labur bada ere, garai hartako Eibar zelakoa zen jakiteko erreferentzia interesgarriak aurkituko ditugu testuan zehar.

Liburuan Eibarri buruz idatzitako guztia transkribatu dut, jatorrizko idazkera eta azentuazioa gordeta; hala ere, laburduraren bat zabaldu egin dut eta testu luzea parrafotan banatu dut, irakurketaren mesedetan.

Oharra: Goiko irudian, Errebaleko zubia eta San Esteban ermita (ezkerretara). Testuan aipatzen dira biak. Gaur egun, gutxi gora-behera, Aldapatxo pareko bidegurutzea litzateke (eta ermita Forum dagoen lekuan egongo litzateke).

EYBAR (Diccionario geografico-estadistico-historico, Madoz 1850)

EYBAR: villa con ayuntamiento en la provincia de Gupúzcoa, partido judicial de Vergara (1 leg.), and. territorial de Burgos, c.g. de Provincias Vascongadas "Vitoria 8"; y diócesis de Calahorra "27". SITUADO entre montañas en una cuesta, con CLIMA húmedo y frio, combatida de los vientos N. y O.; se padecen algunas calenturas catarrales, pulmonías, cólicos y disenterias.

Tiene 164 CASAS reunidas que forman seis calles, consistorio, cárcel y escuela de primera educacion, frecuentada por 102 niños y dotada con 8 reales diarios, y otra de niñas asistida por 70, cuya asignacion son 3 reales diarios tambien. En la parte interior de la poblacion y á la márg. de un riachuelo, hay una casa de arquitectura moderna y griega, de mucha solidez y grande perspectiva, que cuando se divisa llama la atencion de todos los pasageros; se levantó hará como unos 70 años, y su coste ascendió á 63.000 duros. En su piso firme se hace el exámen de armas de fuego de los asentistas de esta villa y de los de Ermua, hasta tanto que se levante la casa destinada al efecto, que se construye actualmente y á toda costa en el término de Unzaga, á la entrada O. del pueblo, á espensas de los propios y arbitrios de la villa: hay ademas otra casa fáb. denominada de D. Gabriel Ibarzabal, en donde ademas de las armas de fuego de toda clase, se fabrican blancas y cortantes con toda perfeccion: últimamente ha tenido mejoras notables en la maquinaria y herramientas que su dueño ha indroducido en Inglaterra.

Tiene iglesia parroquial (San Andrés), servida por 8 beneficiados, dos de los cuales estan encargados de la cura de alm., y otro sirve el anejo de San Miguel de Aguinaga; y junto á la iglesia una fuente de magnifica perspectiva y de cuatro caños, para el surtido del vecindario: tambien se encuentra un convento de Monjas Agustinas recoletas, y 3 ermitas en el radio de la villa (San Juan Bautista, San Estéban y Ntra. Sra. de la Asunción), y en las afueras, otro convento de religiosas Franciscas y 9 ermitas (Santa Inés, San Lorenzo, Santa Cruz, San Pedro, San Roman, San Salvador, San Martin, Ntra. Sra. de la Asunción y la Natividad de Ntra. Sra. de Arriate), las cuales nada tienen de particular que fije nuestra atencion á escepcion de la última, que se halla en la cúspide del monte de su nombre, dist. una hora de esta villa y de las de Elgoybar y Plasencia; la subida á ella es muy penosa, pero queda recompensada con el magnifico panorama que se presenta á la vista. Se ven á sus pies el río Deva y riachuelo citado y a las tres villas. Magnífico es el espectáculo de aquella llunura, en lo mas alto del monte, poblada de antiguos robles y gigantescas hayas, que forman una plaza ó prado, donde se reunen los naturales el dia 8 de setiembre en romeria que preside el ayuntamiento y cabildo, permaneciendo estas dos corporaciones en este sitio toda la octava, y habitando en barracas provistas de todo género de comestibles. El edificio es un paralelógramo de 140 pies de largo, 38 de ancho y 30 de alto, bien adornado interiormente.

Confina el TÉRMINO N. Marquina; E. Plasencia; S. Elgueta, y O. Ermua; comprendiendo en su radio 185 caserios.

El TERRENO es arcilloso y parte escorial, todo muy fértil; las alturas estan pobladas de árboles, argomas y espinos. Le cruza un riachuelo que se confunde con el Deva y para el paso de aquel hay un puente titulado del Rabal.

CAMINOS: atraviesa todo el pueblo el camino real que se dirije desde Bilbao á los puertos de Deva y Motrico y á Tolosa y Vitoria; su estado es bueno, ademas hay caminos carriles á los pueblos confinantes. El CORREO se recibe de Vergara cuatro dias á la semana y se despacha en iguales periodos.

PRODUCCION: trigo, maiz, habas, habichuelas, lino, castañas, manzanas, nueces, uvas y todo género de hortalizas: cria de ganado vacuno y lanar, caza de liebres, perdices, zorras y aves de paso; pesca de anguilas, truchas y barbos.

INDUSTRIA: 10 molinos harineros y la elaboracion de todo género de armas, siendo uno de los pueblos pertenecientes á la fábrica nacional de Plasencia. Puede muy bien decirse que todo el vecindario está dedicado mas ó menos á esta clase de industria, de modo que puede reputarse una fábrica sola; de medio siglo á esta parte ha adquirido mucha perfeccion, particularmente en el dibujo y tallado; en términos que si tuviera proteccion igualaria á las mejores de Europa.

POBLACION: 500 vecinos, 4,000 almas.

HISTORIA: En la villa de Eybar murió el 11 de mayo de 1634 el infante D. Francisco Fernando, hijo de Felipe IV, que habia pasado á esta villa por haberse encargado de su educacion D. Juan Isasi Idiaquez. En 1794 el ejército francés redujo á cenizas la mayor parte del casco de la poblacion, pero ha sido reedificada con mucha mejora. En julio de 1831 atacaron los carlistas mandados por Zabala las dos casas fortificadas que tenian los que habian abrazado la causa de la reina: defendiéronse estos con el mayor valor, y no pudiendo conseguir los carlistas su objeto, se retiraron incendiando varias casas de campo en sus cercanias. Hace esta villa por armas en escudo sobre campo de oro la imagen de San Andres con la aspa, y sobre el yelmo un volante azul con letras de oro que dicen: Villa de Eibar. Es esta poblacion pátria de tantos hombres ilustres, que se podria forma un largo catálogo: merecen sin embargo especial mencion D. Fray Ignacio de Mallea, obispo del Rio de la Plata; D. Fray Andres de Ubilla, obispo de Chiapa; D. Fray Esteban de Alsua, electo de Cuba; Domingo Martinez de Orbea, caballero de la órden de Santiago, tesorero general del emperador Cárlos V; su hermano Juan, refente y tesorero general del reino de Aragon; el capitan Juan Lopez de Arichulueta, que en tiempo del Sr. Cárlos V fué general de la armada de Indias, é hizo muchas gloriosas hazañas con su galeon la Flor de Lis.

1850. urtean lan garaua argitaratu zuen Pascual Madoz Ibañez (Iruñea, 1806) politikari eta idazle nafarrak: Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar. Zuzenbidea, geografia eta estatistika ikasketak egin zituen Madoz politikari nafarrak, eta 1835-1850 bitartean sekulako bilduma koordinatu zuen, tartean euskal probintzien inguruko makina bat datu politiko, sozial eta estatistiko bildu zituelarik.

Herri (eta ia auzo) bakoitzaren egitura, ezaugarriak, azpiegiturak eta datu sozio-ekonomikoak azaltzeaz aparte, lurralde bakoitzaren datu orokor mordoa ere ematen ditu Madozek. Garai hartako azpiegiturak, ekonomia eta abarrak ezagutzeko erreferentzia interesgarria da Madozena.

Eta datu guztien artean, herrialde bakoitzean zer ehizaki harrapatzen zen ere zerrendatzen du historialariak. Oso labur bada ere, nahikoa da ikusteko naturaren kontserbazioaren egoera kaskarra aspaldiko arazoa dela gurean. Madozek azpimarratzen du populazio-dentsitate altua dagoela Gipuzkoan eta Bizkaian, nekazaritzak lurraldearen zatirik handiena hartzen dutela, eta ehiztarien presioa izugarria dela (eta pentsa, sasoi hartan oraindik eskopeten kalitatea halamoduzkoa zela, XX. mende hasierako hobekuntza eta zabalkudetik oraindik ere urruti). Gogoratu orain dela 200 urte inguruko datuak direla!

Madozek aipatzen du gure mendietako espezie gehienen egoera nahiko kaskarra dela (Bizkaian Gipuzkoan baino hobea, antza). Ordurako eperrak ia desagertuta omen zeuden gure mendietatik; erbiak, ostera, nahiko ugariak omen ziren. Aipagarria, baita ere, Bizkaian oraindik otso batzuk geratzen zirela, eta baita hartzen bat ere (garai horretan harrapatu ziren azkenak Gorbeia eta Urkiola inguruan). Gipuzkoan ez du aipatzen ez otsorik eta ez hartzik.

Hementxe transkripzioa, lehenengo Gipuzkoakoa eta ondoren Bizkaikoa (Araba eta Nafarroakoak ez ditut lortu oraindik).

CAZA (GIPUZKOA). Diseminada la población de Guipúzcoa por toda la superficie de su territorio, en términos de habitar en las caserias una tercera parte de los naturales, apenas queda á la caza abrigo donde poder ocultarse de la vista diaria del hombre; así es que hay muy poca, á escepcion de las liebres que se cazan con alguna abundancia, y en la estacion de invierno las sordas, patos marinos y algunas otras aves de paso; hay tambien algunas perdices aunque en corto número.

CAZA (BIZKAIA). Respecto de la caza, sucede en esta provincia lo mismo que dijimos de la de Guipúzcoa. Diseminada en los caserios gran parte de la poblacion, y siendo escesiva la aficion de los naturales, apenas queda á la caza abrigo alguno contra la persecucion diaria del hombre; con todo no deja de haber bastantes perdices, sabrosisimas codornices, algunos ánades, gabiotas y chochas: hay ademas muchas palomas torcaces y otras aves de monte, muy buenas, y liebres en mediana abundancia. Los lobos son muy raros, y mas raro es todavia el dejarse ver algun oso, no obstante de ser tan comunes en las montañas de Leon y Asturias; pero si se encuentran garduñas y raposos.

 

 

SEOk aspaldi antolatzen duen SACIN (Seguimiento de Aves Invernales) programaren bidez, negua gure inguruan igarotzen duten hegaztien jarraipena egiten da. Orain dela 3 denboraldi hasi nintzen ni proiektu horretan parte hartzen. Labur esanda, 500 metroko 8 trantsekto zentsatu behar dira, eta bertan ikusten/entzuten dituzun txori guztiak apuntatu (hemen metodologiaz ohar gehiago).

Aurten (2016-2017 neguan), 31 espezietako txoriak ikusi ditut eta guztira 284 ale zenbatu. Gutxi gora-behera, aurreko urteen antzera. Hiru urteak kontuan hartuta, guztira 44 txori-espezie aurkitu ditugu neguan Eibarren (konparaziorako, hemen 2014-2015 SACIN datuak eta 2015-2016 SACIN datuak). Hemen 3 urteotako laburpen-taula:

Espeziea	2014/15	2015/16	2016/17	Guztira
phalacrocorax carbo - ubarroia	2			2
ardea cinerea - koartza		1		1
anas platyrhynchos - basahatea	10	9	46	65
gyps fulvus - sai arrea		7		7
buteo buteo - zapelatza/abendua	2	3	3	8
falco tinnunculus - belatz gorria			1	1
gallinula chloropus - uroiloa		1	5	6
larus michahellis - kaio hankahoria		35		35
columba livia - kale usoa	13	7	25	45
picus viridis - okil berdea	5	1	4	10
dendrocopos major - okil handia		1	1	2
ptyonoprogne rupestris - haitz enara	2			2
anthus pratensis - negu-txirta	22	14	19	55
motacilla cinerea - buztanikara horia		5	1	6
motacilla alba - buztanikara zuria		4	3	7
cinclus cinclus - urzozoa			2	2
troglodytes troglodytes - txepetxa	14	22	11	47
prunella modularis - tuntuna	2			2
erithacus rubecula - txantxangorria	33	29	26	88
phoenicurus ochruros - buztangorria		1		1
saxicola rubicola - pitxartxarra	1		1	2
turdus merula - zozoa	25	8	29	62
turdus philomelos - birigarroa	3	8	3	14
turdus iliacus - birigarro hegagorria	3			3
turdus viscivorus - garraztarroa	4	1	2	7
sylvia atricapilla - txinbo burubeltza			2	2
phylloscopus collybita - txioa	1	4	1	6
regulus ignicapilla - erregetxoa	3	9	3	15
aegithalos caudatus - buztanluzea	3	9	3	15
lophophanes cristatus - amilotx mottoduna	8	5	6	19
periparus ater - pinu-kaskabeltza	6	8	4	18
cyanistes caeruleus - amilotx urdina		3		3
parus major - kaskabeltz handia	27	14	24	65
sitta europaea - garrapoa	1	1	4	6
certhia brachydactyla - katanarra	2	2	2	6
garrulus glandarius - eskinosoa	3	3	1	7
corvus corone - belea	15	20	14	49
corvus corax - erroia		2		2
passer domesticus - hormatxoria	29	17	6	52
fringilla coelebs - txonta/paranda	15	28	29	72
serinus serinus - txirriskila		1		1
carduelis carduelis - kardantxiloa	1	18	3	22
carduelis spinus - tarina		4		4
pyrrhula pyrrhula - gailupa/frutabatzailea	3	2		5
Espezieak guztira	29	36	31	44
Aleak guztira	258	307	284	849

 

Heldu da eguna. Heldu da ordua. Gazte nintzela hasi nuen proiektu hark argia ikusi du azkenean. Bizi-proiektu bat, urteetan zehar zure aisialdiko hainbat ordu eskaintzen dizkiozun horietako bat. Nire kasuan, txorien euskal izendegia jasotzea izan da hori. Eta orain sarean dago guztiontzat ikusgai, Txoriak.eus webguneari esker. Pozik nago! ;)

Biologoa (eta txorizalea), filologoa (eta dialektologiazalea),... nik uste kondenatuta nengoela horrelako lan bat egitera! Badira hogeitaka urte honetan hasi nintzela, han eta hemen txori-izenak jasotzen. Eibarko baserritarren artean egin genuen azterlan etnolinguistiko bat izan zen guztiaren abiapuntua, 1994. urte inguruan. Orduan konturatu nintzen, ordura arte nik liburuetan ikasitako hainbat txori-izen ezezagunak zirela nire herriko bertako baserritarrentzat; eta eurak esaten zizkidaten berbak ere, nik ez nizkiela ulertzen. Zer ziren abijoia, urmakinistia edo txinbo karkarra? Zer abendua eta frutabatzailea?

Horrelaxe, Eibarren hasitako bilketari jarraipena eman nion beste herri, eskualde eta euskalki batzuetan. Lehenengo gure herri inguruan (Elgoibarren, Bergaran, Markinan, Durangaldean,...) eta, ondoren, Euskal Herri osoan zehar. Horrela, 90. hamarkada amaieran, dozenaka elkarrizketa egin nituen 7 lurraldeetako ehiztari, arrantzale baserritarren artean. Guztiak ere adineko eta orain dela 60, 80 edo 100 urteko txori-kontuak aipatu zizkidatenak. Txori-izenak ez ezik, baita txorien inguruko hainbat kontakizun ere: espezie bakoitza non eta noiz ikusten den, nola ezagutzen den, umetako oroitzapen eta kontakizunak, eta abar. Euskaldunok naturarekiko daukagun harremana ez da gutxi aldatu bizpahiru belaunalditan!

Jasotako informazioa datu-base batean gordetzen joan nintzen, baina proiektua geldirik egon da zenbait urtean, noiz argitaratuko zain. Beste beharleku batzuk sortu zitzaizkidan bidean barrena. Eta orain dela bizpahiru urte erabaki nuen, zirt edo zart egin behar nuela; batez ere, jasotako guztia sareratu behar nuela, edonoren esku erabilgarri jartzeko. Horrela jaio da Txoriak.eus webgune eta datu-basea (info gehigarria webgunean bertan eta aurkezpen-albiste honetan).

 

Zer den Txoriak.eus webgunea?

Hitz gutxitan esanda, Euskal Herriko hegaztien inguruko datu-base bat, non 2 motatako informazioa biltzen den. Batetik, txori-espezie bakoitzaren informazio biologikoa (ornitologikoa) jasotzen du: espeziearen ezaugarriak, argazkiak, non eta noiz aurkitu daitekeen, ikus-entzunezkoak,... Eta bestetik (eta batez ere), txorien euskarazko izenen datu-base bat da. Txori bakoitzak zer izen hartzen dituen eskualde, euskalki eta hizkera bakoitzean; nori jaso zaion izen hori, eta bibliografian nola/noiz/nork erabili duen. Kasu batzuetan, lekukoen hitzak ikusi eta entzuteko aukera ere badago, Ahotsak proiektuan jasotako grabazioei esker.

Oraindik ere lehenengo bertsio bat besterik ez da. Une honetan Euskal Herriko 100 txori-espezie nagusienen informazioa dago ikusgai (espezierik arruntenak), baina nire asmoa da 200 espezie ingurura heltzea eta, horrekin batera, espezie bakoitzaren inguruko informazioa ere osatzea. Txori-izenei dagokionez, 2.000 izen ezberdin daude honezkero plataforma horretan kontsultagai. Eta Txoritokiak izeneko atal bat egitea ere intersgarria iruditu zait, Euskal Herrian (eta inguruan) txoriak behatzeko dauden lekurik aproposenak zerrendatuz eta bakoitzaren inguruko informazio praktikoa eskainiz.

Ornitologo asko eta onak ditugu Euskal Herrian, baina nagusiki erdaraz funtzionatzen duen familia da txorizaleona. Webgune honek, besteak beste, informazio ornitologikoa gure hizkuntzan zabaltzeko ahalegina ere egin nahi du, sarean eta euskaraz oso informazio gutxi dagoelako erabiltzaileen esku.

Esan bezala, proiektu honen oinarria azken 20 urteotan egin ditudan 200 elkarrizketa horiek dira (ikus lekukoen zerrenda). Baina, horretaz aparte, txori-izenak zerrendatzen zituzten beste 100 lan bibliografiko ere hustu ditut, azken 150 urteotan idatziz erabili diren txori-izenak jaso ahal izateko. Interesgarrienak XX. mende hasierako zerrenda batzuk dira, euskarazko izen estandarrak finkatzeko orduan oinarri moduan erabili zirelako, eta gaur egungo txori-izen estandarizatuak ere lan haietan oinarritzen direlako.

Ahozko/idatzizko alderaketa hori egitea oso garrantzitsua iruditzen zait, aspaldi konturatu nintzelako euskara estandarrean erabat finkatuta dauden hainbat txori-izen nahiko desegokiak direla. Batzuetan espezie oker bati eman zaio jatorriz beste batena zen izena; askotan gaztelerazko kalko edo ordainak kopiatu dira; beste batzuetan asmatutako edo oker transkribatutako izenak dira finkatu direnak,... Bada ordua gai horri heltzeko, eta hegaztien euskarazko izendegiari orraztu eder bat emateko.

Saiatu gara webgune garbi bat egiten, dagoen informazio guztia ahalik eta ondoen egituratzen, bilatu nahi den hori ahalik eta bizkorren aurkitzeko, eta telefono bidez ere garbi eta eroso ikusteko. Garapen-lan guzti horretan bihotzez eskertu nahi dut Codesyntaxeko nire lankideek (eta bereziki garapenaz gehien arduratu diren Maite Rementeriak eta Urtzi Odriozolak) eskaini didaten laguntza guztia. Eskerrik asko bioi. Eta eskerrik beroena, jakina, Euskal Herriko Ahotsak proiektuko lantalde osoari (eta bereziki Haizea Odriari, goiko promo-bideoa egitearren), proiektu hau ezinezkoa izango litzatekeelako euren lankidetza barik. Mila esker guztioi!

Eta behin eskerrak ematen hasita, ezin ahaztu urte guzti hauetan, han edo hemen, bidaide izan ditudan guztiak. Gehienbat lekukoak, betiere umoretsu eta abegikor euren ezagutza eta ondare hori transmititzeko prest izan direnak. Eta baita ere, eurek jasotako txori-izenak pasatu dizkidatenei, hala nola Rafa Saizi (Donostia inguruko izenak eta informazioa pasatzearren), Iñaki Sanz eta Eñaut Agirreri (Hernaniko berri ematearren eta etengabe eman dizkidaten animoengatik), edota Mikel Olanori (Tolosaldeko kontuen berri ematearren). Proiektuak, gainera, Gipuzkoako Aldundiaren eta Eusko Jaurlaritzaren diru-laguntza jaso du (euskarazko edukiak Interneten zabaltzeko deialdian).

Lehen bertsio bat orain argitaratu dugun hau. Hobetzen, orrazten, aberasten jarraituko dugu. Bitartean, zure inguruan txori-izen gehiago ezagutzen badituzu, edo informante interesgarriren bat ezagutzen baduzu, gustura jasoko dugu zure berri!

 

Ur-zozua (edo erreka-zozua beste eskualde batzuetan) Euskal Herriko erreka garbixetan bizi dan txori sinpatiko bat da. "Zozo" izena jaso arren, ez daka zerikusi haundirik gure "beste" zozo ezagunaguakin. Arre kolorekua da, bai, baina papar zuri nabarmena daka, erreka baztarretan bizi da, eta ur azpixan (edo harri artian) topatzen dittuan mamorruak jaten dittu. Askotan biñaka ikusiko dittugu.

Esan dodan moduan, mendi inguruetako erreka garbixetan topauko dogu, Europa guztian barrena.

Gure inguruan, arrunta da Markina aldeko edo Osintxu-Bergara aldeko errekarik garbixenetan; baitta Deba errekan bertan be. Ego errekan, ostera, uren kalidade eskasagaittik, ez dot sekula ikusi. Gaur arte!

Gaur goizian bikote bat zebilen hegan eta koko bila Azittain aldian. Seguru asko inguruko herriren batetik bisittan etorrittako bikoteren bat izango zan; ez dot uste gurian bizi eta kumatzen daben bikotia izango danik (errekia oindiokan zikiñegixa dagola beittantzen jata), baina Ego errekia garbitziakin batera, gurian be hasiko dira agertzen ur-zozuak, oin dala hamarkada batzuk arte hain arruntak ziranak.

 

............

Argazkixak, Wikipedia eta Wikimedia commons.

Joan zaigun urte zaharrak emandakoa laburtzeko ordua heldu da. Hona ba, azken 12 hilabeteetan irakurri ditudan liburuen zerrenda (aurreko urteetakoak: 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, eta 2015). Aurtengoa, gainera, uzta ona izan da (iazkoa baino dexente hobea, zentzu guztietan); inoiz baino izartxo gehiago ipini ditut (eta gehiago ere izan zitezkeen). Guztien artean pare bat izen azpimarratzekotan, Svetlana Aleksievitx eta Alison Bechdel, duda barik; baina ez dira bakarrak izan, inolaz ere. Hemen zerrenda, urteko artxiborako:

• *** Lo indispensable de unas lesbianas de cuidado, Alison Bechdel. (ReservoirBooks, 2014). Gizarte amerikarraren 25 urteko argazki bikaina. Txioa.
• Gerezi denbora, Inazio Mujika Iraola (Alberdania, 1999). Bigarrengoz irakurtzen, irakurle-talderako; oraingoan ere gustura.
• *** Los surcos del azar, Paco Roca (Astiberri, 2013). Anarkista espainiar baten ibilerak, 1939-1944. Txioa.
• Txoriak kolpeka, Bernardo Atxaga (Pamiela, 2015).
• Arnaut Abadiaren zoo ilogikoa, Kepa Altonaga (Pamiela, 2011).
• Guztiok izan beharko ginateke feminista, Chimamanda Ngozi Adichie (Kulturgintza, 2016).
• *** Lennox, Craig Russell (Roca, 2010). Eleberri bel-beltz bat, Eskozian. Txioa. 
• Punto de partida, Patricia Cornwell (Zeta, 2006). CSI style aspergarri bat.
• Llenos de vida, John Fante (1952). Fante deskubritzeko modua. Estiloduna.
• 12etan bermuta, Jaione Osoro (Elkar, 2015).
• Todo es silencio, Manuel Rivas (Alfaguara, 2009).
• Viaje a la Alcarria, Camilo José Cela (1948). Gehiago espero nuen, duda barik.
• La víspera de casi todo, Víctor del Árbol (Destino, 2016). Gora-beheratsua.
• El mundo, Juan José Millas (Planeta, 2007). Kosta hasieran; gustura gero.
• Cien años de soledad, Gabriel García Márquez (1967). Iruzkinik behar ez duen liburu handi bat.
• Un mes con Montalbano, Andrea Camilleri (Salamandra, 1999).
• Lexicón etimológico, naturalista y popular del bilbaino neto, Emiliano Arriaga (1896; Bilboko Udala, 2001).
• El último coyote, Michael Connelly (Roca, 2012). Trama nagusi lauegia, amaieran kiribil larregikoarekin.
• She, H. Rider Haggard (1887). Gizakiaren eta bizitzaren txikitasunaz. Txioa.
• Cosmopolis, Don de Lillo (Seix Barral, 2003). De Lillok beti gainditzen nau.
• Tiempo de silencio, Martín Santos (1961).
• *** Zu, Anjel Lertxundi (Erein, 2015).
• Testigo de cargo, Agatha Christie (1948).
• Odessa, Frederick Forsyth (Plaza y Janes, 1973). Akziozko liburu on bat.
• *** Justin Hiriart, Fructuoso eta Harriet (Erein, 2015). Luxu txiki bat.
• Jose Luis Otamendi. XX. mendeko poesia kaierak, Jose Luis Otamendi (Susa, 2000).
• *** Fahrenheit 451, Ray Bradbury (1953). Txioa.
  
• Sumchi, Amos Oz (1978). Pse.
• *** El túnel, Ernesto Sábato (1948). Txioa.
• Linbotarrak, Asier Serrano (Pamiela, 2016).
• Nemesis, Jo Nesbo (RBA, 2009). Idazle eskandinabiar beltzen artean, Nesbo eta Mankell, duda barik. Hau, tira.
• Jainkoa izan nahi zuen autobus gidariaren istorioa eta beste batzuk, Etgar Keret (Pasazaite, 2013).
• *** Etxea, Paco Roca (Astiberri, 2016).
• *** Persepolis, Marjane Satrapi (2000). Txioa.
• *** La verdad sobre el caso Savolta, Eduardo Mendoza (1975). Txioa.
  
• NonNonBa, Shigeru Mizuki (Astiberri, 2010).
• Mecanoscrit del segon origen, Manuel de Pedrolo (Edicions 62, 1974). Txioa.
• Perlak, kolpeak, musuak, traizioak, Joxemari Iturralde (Pamiela, 2015). Arina eta erraza; arinegia eta errazegia, aukeran.
• Oilarraren promesa, Joan Mari Irigoien (Elkar, 2003 / Gero, 1976). Euskal literatura "klasikoaren" harribitxi haietako bat.
• El invierno del dibujante, Paco Roca (Astiberri, 2010). Rocaren beste lan batzuen pixkat azpitik, nire gusturako.
• Nafarroako artizarra, Joxemari Iturralde (Elkar, 1984).
• *** Voces de Chernóbil, Svetlana Aleksievitx (2006). Pufa, pufa, pufa! Txioa.
• X hil da, Alaine Agirre (Elkar, 2015). Txioa.
• *** Fun Home, Alison Bechdel (2006). Urtea amaitzeko modurik onena. #dagomendat

 

Irakurritako liburuen artxiboa GoodReadsen

Urtean zehar irakurritako liburuen jarraipena egiteko, oharrak gordetzeko eta irakurketak beste irakurle batzuekin partekatzeko, Goodreads erabiltzen dut. Euskarazko liburu batzuk falta dira, baina tresna erabilgarria da. Urte amaieran laburpen moduko bat ere egiten dizu (euskarazko batzuen faltan).

Orain dela hilabete batzuk gomendatu zidaten Letterboxd. Ikusi dituzun pelikulen artxibo edo historiko bat egiteko webgune bat da (ez dauka aplikaziorik). Zeintzuk ikusi dituzun eta noiz, iruzkinak utzi, beste batzuen balorazioak ikusi, lagunekin informazioa elkarbanatu,...

Azken batean, Goodreads-ek liburuekin egiten duen antzeko zeozer, baina filmentzat. Eta probatu egin dugu. Azken 12 hilabeteetan ikusi ditugun pelikulak (gutxi gora-behera) bertara gehitzen joan gara, puntuatzen, iruzkinak uzten, eta abar.

Ez da beste munduko ezer (eta antzeko aplikazio mordoa dago), baina arina eta erabilterraza iruditu zait. Guri geuri, ikusitako filmen artxibo historiko horretaz aparte, ezer gutxi eskaintzen digu, baina horixe, artxibo moduan ondo dago, bisuala da eta erabilterraza. Beharbada, 2017an ere aukera bat emango diogu; edo IMBDrena probatuko dugu (kasu honetan sakelakorako aplikazioa ere badago) eta ikusiko dugu norantz doan horrelako webgune eta aplikazioen "merkatua".

 

 

 

Atzo arratsaldean, Urkizuko parkeko lurrean, lumazko bola txiki bat agertu zitzaigun hanken azpian. Erregetxo bekainzuri bat zen (Regulus ignicapilla), gaixorik, beldurtuta eta hotzez, erdi-itsu. Erabat kiribilduta zegoen, lumak harrotuta eta burua hegopean. Hil zorian.

Kontuz kontuz hartu, eta zuhaitz baten ondoan laga genuen. Nekez gaindituko zuen gau hotza.

Erregetxo bekainzuria habiagile arrunta da gure artean, eta Euskal Herriko txoritxorik txikiena da (bere senide mendi-erregetxoarekin, Regulus regulus, batera). Gehienetan txepetxa aipatzen da txikietan txikien, baina erregetxoak oraindik eta txikiagoak dira. Azpiko irudian euro biko txanpon bat dago erreferentziarako. 9 cm-ko luzeera besterik ez du; eta txanpon hori baino arinagoa da! (txanponak 8 gramo; txoriak 5-7 gramo inguru).

Bere izen "ofizial" edo estandarizatua erregetxo da, baina beste izen batzuk ere jasotzen ditu eskualdez eskualde, besteak beste, txio burugorria, pinu-txoria, mikelete-txoria, erregetxopita edo kaxkogorria.

Emiliano Arriaga (Bilbo, 1844) musikagilea eta idazlea izan zen. Juan Crisostomo Arriaga musikagilearen iloba, biolinista trebea izateaz gainera, musika-lan ugari  eta teoria-liburuak idatzi zituen. Bilboko gaietan maisu, giro horretako literatura lanak ere idatzi zituen (Vuelos cortos, Txiplistxaplas, La Pastelería...), eta 1896an argitaratutako hiztegi batengatik da bereziki ezaguna, Bilboko erdara nolakoa zen erakusten duen Lexicón etimológico, naturalista y popular del bilbaino neto (digitalizazioa PDFan kontsultatu daiteke).

Hiztegi etnografiko horretan, nola ez ba, leku berezia dute chimbo eta chimbero berbek. Eibartar txorizale naizen honen ikuspegitik, 2 alderdi egin zaizkit interesgarri: batetik, txinbo espezieen deskripzio nahiko fidagarriak. Eibarren ere "txinbo" izena gehitzen zaie txori-izen askotxori eta, horrela, txinbo karkarra, pikuko txinbua, bigotedun txinbua, txinbo burubaltza, txinbo erriala eta beste makina bat txori ezagutzen ditugu.

Bestalde, txinbo-ehizan aritzen ziren ehiztari bilbotarren ibilerak ere oso-oso antzekoak ziren Eibarren (eta beste edonon). Arma-fabrikazioa zela eta, eibartar gehienak ziren ehiztari orain dela 100 urte, eta ohikoa zen bilbotarrak eta eibartarrak ehizarako elkartzea (euren ibilerek fama handia zuten Bizkaiko eta Gipuzkoako eskualderik gehienetan). Arriagak kontatzen dizkigun pasarteen antzekoak sarri entzun izan ditut Eibarko nagusienen artean, eta baita ehizarako zituzten 2 teknika nagusien inguruko komentarioak ere: pikupeko ehizarena (edo keixapeko ehizarena) eta heskerako ehizarena.

Eibarko ehiztari eta armagin talde bat, Arrasate-Legazpi lineako autobusean. 1920. urtea. Castrillo-Ortuoste fondo, Eibarko Udal Artxiboa.

Arriagak aipatzen dituen txinbo espezieak hauek lirateke, ondoren euskarazko izenak gehituta:

• Chimbo hormiguero - Lepitzulia (Jynx torquilla).
• Chimbo real (pegaraborda) - Antzandobia (Lanius collurio).
• Chimbo de mais o de cabeza negra - Txinbo burubeltza (Sylvia melanocephala).
• Chimbo silbante o chimbo de parra - Euli-txori beltza (Ficedula hypoleuca).
• Chimbo de cola roja - Buztangorria (P. phoenicurus edota P. ochruros).
• Chimbo de sarsa - Sasitxinboa (?) (Sylvia communis); beharbada, baita beste sylvinido batzuk ere. Edota Hyppolais polyglotta.
• Chimbo de cola negra (?) - Buztanzuria (?) (O. oenanthe). Buztan zuri-beltza dauka eta...
• Chimbo de higuera (becafigo) - Txinbo kaskabeltza (Sylvia atricapilla) eta ziurrenik baita baso-txinboa ere (Sylvia borin).
  

 

Lexicón etimológico, naturalista y popular del bilbaino neto (Emiliano Arriaga, 1896)

Hemen zer dioen Emiliano Arriagak bilbotarren gaitzizen den txinbo hitzaz, eta txori horiek ehizatzen zituzten txinberoez. Pasarte batzuk transkribatu ditut.

...................

CHIMBO (del e. txinbo). Así llaman a los bilbainos sus vecinos y hermanos los vitorianos o babasorros, por la acción que los primeros tuvieron siempre a la caza de esos pajarillos tan delicados como apetecidos por el buen gastrónomo.

...................

CHIMBERO (b. del e. txinbo y la terminación c. ero). El cazador de chimbos. Era tan especial que no podía confundírsele con el vulgo de los cazadores.

La noche que precedía a su salida puede decirse que la pasaba en vela… velando las armas… Limpiando el cañón de su eibarresa escopeta; llenando hasta la boca su polvorinera de cuerno y su perdigonera de badana; acaparando todos los papeles a su alcance para que no falten tacos… y rinchendo la redondo cajita de capusones (pistones).

Su primer cuidado al día siguiente – pues se trata del clásico cazador de chimbos dominguero – era oir la misa del alba, preparándose como los antiguos guerreros al combate.

Cuando salía del templo al iniciarse los tenues resplandores de la mañana se paraba un momento para hacer sus observaciones meteorológicas… sobre el viento que soplaba, la clase de nubes que aparecían, la temperatura reinante… De todo lo cual hacía sus deducciones sobre la poca o mucha caza que le esperaba.

Emprendía con arrogante porte la marcha para el cazadero. Y cualquiera que no estuviese en autos hubiese juzgado que iba a la caza de fieras, al ver aquel aire decidido y aquel atavío guerrero.

Cruzaban su pecho a izquierda y derecha, suspendidos con verdes cordones, el repleto polvorinero y la enorme perdigonera. Llevaba sobre el hombro siniestro una escopeta que tenía en más precio que el Cid a su tizona.

Asomaban por todos los bolsillos de su levitín anticuado, abundancia de periódicos – que eran los mejores papeles para tacos – y no le faltaban ni las cumplidas polainas, que le cubrían hasta la rodilla, ni la inmensa brujaca en bandolera…

Rematando todo ello con un enorme sobrero de anchas y desfiguradas alas, colocado al descuido sobre el indispensable pañuelo de seda, con sus largas puntas colgando por la espalda. El pequeño cuanto vivo e inteligente perro de color de chocolate le seguía.

Llegaban al campo de batalla… y allí, después de un maduro examen, escogía el cazador la higuera bajo la cual habían de pasar todo el santo día… aguardando la venida del chimbo.

A las dos o tres horas, viene a posarse uno de la especie, en próxima rama….

Apunten… ¡fuego! ¿Y qué satisfacción tan grande al verlo caer como una pelota, cogerlo, contemplarlo, soplarle en el pecho y descubrir una amarillenta capa de manteca!

Este era el chimbero paciente.

Pero había otro que no paraba un segundo en el mismo sitio. Corría por estradas, saltaba barrancos, brincaba sobre las matas, animaba al perro que iba en pos con la lengua fuera…. El entusiasmo del émulo de Nemrod centuplicaba sus fuerzas…

En un recodo formado por los zarzales veía un chimbo picando una mora… ¡oh! Entonces caminaba despacio, sobre las puntas de los pies, con la astucia y cautela del indio que acecha al tigre, la escopeta preparada, el perro a la zaga… Así marchaba hasta tocar al pájaro con el cañón de su arma… y se oía después una terrible detonación ¡prrum! De ésas que llamamos tiro de sapatero.

(…)

Otros tomaban la escopeta como pretexto para comer a sus anchas en algún caserío de Baracaldo o de Erandio….

Pero el verdadero aficionado comía al aire libre, compartiendo con su fiel perrillo la frugal comida que, entre fotes y gallofas por fiambreras llevaba de su casa en la descomunal brujaca…

Cuando el sol se ocultaba tras de los lejanos montes, antes de entrar en Bilbao, se sentaba al pie de un árbol y empezaba a contar las bajas que había causado. Y sobre todo si había sido día de pasa… ¡qué satisfacción, qué orgullo!

Colocaba en línea primeramente a los hormigueros – arrancando a éstos la lengua para que no transcendiesen a hormiga - , después a los de higuera, a los de sarsa, a los de cola roja, a los de cabesas negras, a los de mais…

Y acometía el regreso, muy ufano, tarareando el estribillo aquel de su canción favorita:

Ené, qué chimbo!
¡Mírale!...
¡Burlas te hase!
Tírale…
¡Pum! ¡Ya cayó!
¡Qué mantecasas!,
Ni en serdo hay trasas
Más gordas, no.

 

.......................

CHIMBO (del e. txinbo).

Hay varias clases de chimbos, pues con ese nombre no se designa a una especie, ni a un género, ni a una familia, ni siquiera a un orde determinado, ya que el (chimbo) hormiguero, por ejemplo, no es pájaro propiamente dicho, y los demás chimbos lo son; sino que se ha dado este nombre a las más sabrosas especies de insectívoros picofinos, de las que en septiembre y octubre visitan nuestros campos al trasladarse al Mediodía. Como acontece con la mayor parte de las aves de paso, algunos individuos de las especies chimberas quedan y anidan en este país y se aclimatan y pasan aquí el invierno.

Chimbo hormiguero: torcecuello, verticilo || (zool.) Jynx torquilla. (…) Con su larga, filiforme, viscosa y viperina lengua – que los chimberos arrancan con noble indignación en el momento en que llegan a cobrar alguno – cogen todo cuanto pueden coger… Cuando caen heridos se distinguen por las contorsiones serpentinas que hacen con su cuello.

Chimbo real. (zool.) Lanius furus || Pagareborda o alcaudón.

Ficedula hypoleuca

Chimbo silbante o de parra. Es del tamaño del chindor (petirrojo); tiene el pico y las patas de un color plomizo, casi negro; frecuenta las parras y los manzanos, y en general posa donde las ramas tienen menos hojas, así como en las puntad de los orcones; de esa manera domina perfectamente el campo. Prefiere a todo, los insectos volátiles, sobre los cuales se arroja con rapidez desde su posición. (…) Cuando está en acecho casi no mueve la cabeza pero sí las alasy cola, agitando bruscamente con intermitencia las primeras y bajando y subiendo acompasadamente la segunda. (…) En septiembre es gris, con algunas plumas pardas, blancas y negras; pero es lindísimo en primaveras, cosa que no conocen todos los chimberos. En esa época el macho es negro por el dorso y cola, y de un blanco puro en parte de la cabeza, pecho y vientre. (…) Gusta de los parajes frescos. Todavía quedan muchos ejemplares del chimbo silbante.

Chimbo de cola negra (en e. buztanbaltz). Este es muy parecido al silbante, aunque algo mayor y que frecuenta más el suelo. Mueve la negrea cola acompasadamente como áquel y tiene el pico y las patas del mismo color. Es el chimbo ceremonioso, de frac y corbata blanca.

Chimbo de cola roja (en e. buztangorri). (zool.) Colirrojo de los muros || Brehm. Motacilla phoenicurus. Es del tamaño del anterior y prefiere los parajes secos y desciende mucho al suelo. (…) Es el otoño de color gris amarillento, menos la cola que es de un rojo animado. Abunda aún en invierno, pero en la primavera es cuando luce todas sus galas, pues además del rojo vivo de su cola y pecho presenta en la cebeza grandes manchas blancas y negras.

Chimbo de cabesa negra o de mais. Curruca. (zool.) Motacilla atricapilla. || Es de pico y patas negras; el macho tiene el mismo color la parte superior de la cabeza.

Chimbo de sarsa. Es del tamaño del colirrojo, aunque más redondo y ás abundante en mantecasas. Su dorso es pardo, claro su vientre y de un amarillo oscuro su pico y patas. Constituyen su manjar favorito los insectos que ululan en las zarzas y en todo follaje espero, Camina y trepa por las ramas; no mueve la cola…

Chimbo de higuera. (zool.) Motacilla ficedula. || Papamoscas. || Becafigo o becfigue. Es algo menor que el silbante, pero más mantecoso. Tiene el color del chío (mosquitero), así en su plumaje como en su pico y patas. Frecuentan las higueras, porque apetece su fruto. Trepa y anda mucho por la ramas, como el de sarsa, y aun se cuelga de ellas y de los higos, como el jilguero de los alambres superiores de su jaula. Vive en sociedad, a diferencia de los demás chimbos, que son solitarios; comúnmente se encuentran varios en una misma higuera y si se asustan vuelan todos juntos en la misma dirección y al mismo árbol. Conste, además, que el chimbo de higuera cuenta hasta tres variedades: el ordinario, el de moño amarillo y el de moño negro: el tercero es el último de la pasa.

 

........

Eulitxoriaren (Ficedula hypoleuca) argazkia, Wikimedia Commonsetik hartua, cc-by-sa (aitortu partekatu)