Eibartik

Kontua da, matxoteek ez dutela uste ezer larririk egin dutenik; arazoa "filtrazioa" izan dela.

Kontua da, borreroek "kluba, herria, zaletuak eta euren buruak" jarri dituztela kaltetuen lehenengo multzoan; eta bigarren maila batean benetako biktima izan dena.

Kontua da, sare sozialetan irakurtzen diren txaloek lotsa eta beldurra sortarazten dutela.

Kontua da, klubarentzat garrantzizko bakarra, klubari eragindako kaltea dela. "Klubari eragindako kaltea". Klubari? Benetan?

Kontua da, Ipuruako hurrengo partiduan, jokalari horiek ez dutela txisturik jasoko. Zaletuek "babestu" egingo dituztela, "gureak" direlako, "gure koloreak" defendatzen dituztelako. Eta hori da futbola, beste guztiaren gainetik. Gogoratzen Betiseko Castrorena?

Kontua da, Eibarko gaztetxo guztiek ikusi dutela dagoeneko bideoa, eta inori ez diodala entzun hor ezer kezkagarririk egon daitekeenik.

Kontua da, gure seme-alabek futbolari horien argazkiak dituztela sakelakoan; euren follower direla sare-sozialetan; kalean ikusi eta gelditu egiten dituztela autografoak eskatzeko. Eta hemendik aurrera ere berdin jarraituko duela horrek. Gure seme-alabek ez dutela arrazoirik ikusten futbolari horienganako miresmena lausotzeko.

Kontua da, aukera ederra izan zitekeela gai honen inguruko hausnarketa egiteko Eibarko ikastetxeetan. Matxismoaz, intimitateaz, pribatutasunaz, besteen borondatea errespetatzeaz, egungo gizarteko ereduez, sare sozialen erabileraz... Etikaz. Baina, kontua da, ez dela aukera hori aprobetxatuko. Nahi bai oker banengo!

Kontua da, eskandalosoa iruditzen zaigula guztia, baina gure artean ere barreiatu ditugula irudiak, neskaren izena eta morboa.

Kontua da, aukera ederra daukagula eibartarrok (hiri guztiz eredugarri den Eibarko hiritarrok) eredu izateko. Kontua da, beldur naiz, kasu honetan ez garela eredugarri izango.

Kontua da, oraingoan ere, ez dugula ezer ikasiko.

............

Eranskinak (2016/10/15)

• Pare bat irakurlek aipatu didate, ikastetxeetan ez ezik, familietan landu beharreko gaia ere badela. Jakina. Uste dut ez dagoela esan beharrik ere. ;)
• Testuaren ezkortasuna ere aipatu didate (tonuan eta izenburuan). Bueno, tira, barren-barrenean uste dut beti ikasten dugula zeozer, eta gizarteak aurrera egiten duela, gutxinaka. Baita gai honetan ere. Hala ere, testuak "hobeto funtzionatzen" zuen izenburu horrekin. ;)
• Twitterren bideo hau izan dugu hizpide. Uruguayko kanpaina bat, intimitateaz eta pribatutasunaz. Ondo dagoela iruditzen zait.

Arabako lautadaren erdi-erdian, Iruraitz-Gauna udalerrian, Eusko Jaurlaritzak kultur ondasun izendatutako eliza erromaniko eder bi aurkituko ditugu: Gazeoko San Martin Toursekoa eta Alaitzako Andre Mariaren Jazokundearena.

Biak ere erromaniko; biak ere garaikide; biak ere hainbat mendez ezkutuan egon diren margolan ikusgarriz apainduak... eta, hala ere, zein baino zein ezberdinagoak.

Aukera izanez gero, bisita erabat gomendagarria. Argazkiak Flickr-en.

Gazeoko San Martin Toursekoaren eliza

Gazeoko elizan XIV. mendeko irudi "klasikoak" aurkituko ditugu: santuak, Jaungoikoa, zeru-infernuak, bibliako pasarteen iruditeria,... Margoak oso ondo kontserbatuta daude eta benetan ikusgarriak dira. Margoen inguruan info gehiago, aurkitzailearen eskutik.

Alaitzako Andre Mariaren Jazokundearen eliza

Alaitzako elizako irudiak, berriz, "marrazki" dira "margo" baino gehiago; xumeagoak, baina askoz bereziagoak. Ustez, lanbidez margolari ez zen norbaitek egindako lana omen da, eta egunerokotasunean oinarritutako irudiak aurkituko ditugu (betiere kutsu erligiotsuz jantzita, jakina), gerrako hainbat irudirekin batera, eta elementu geometrikoekin tartekatuta.

Teoria baten arabera, eliza oraindik margotu gabe zegoela, elizan aterpe hartutako soldaduren batek egindako "grafiti" modukoak lirateke (nolabait esateko). Ondoren, gainetik hainbat kare eta margo gotiko gainezarri ziren, duela hamarkada gutxi azpiko ondare berezi-berezi hori aurkitu zuten arte.

Hemaris generoa (Lepidoptera, Sphingidae). Tximeleta esfingidoen arteko talde berezia, nik neuk behintzat gutxitan ikusi dudana. Hemaris generoak 17 espezie ditu, guztiak ere Ipar Hemisferioan, Europan zein Ipar Ameriketan bizi direnak. Kolibri-sitsen taldea osatzen dute (hummingbird moths). Larbak gehienbat karduen taldeko landareetaz elikatzen dira.

Heldu eder hau Bonansan ikusi dugu (Ribagorza, Huesca). Erdi-hilda zegoela ematen zuen, hegan egiteko ere indarrik gabe.

Kolibri-sitsak ez dira nahastu behar Euskal Herrian askoz arruntagoak diren kolibri-esfingeekin (Macroglossum stellatarum), familia berekoak diren arren (Sphingidae).

Pirinioak mendilerro zabal eta luzea dira, 450 km-tan barrena 3000 metrotik gorako hainbat gailur dituena. Baina erraldoirik handienak ere badu bere hasiera xumea, eta Pirinioena Xoldokogaina da (486 m, Biriatu). Lapurdi eta Gipuzkoako mugan, Txingudiko badiak osatzen duen panorama ederraz gozatzeko mendi samur eta erakargarria. Bere txikian, mendi gozagarria. Pirinioetako lehenengo gailurra.

Herritik bertatik abiatu eta ordu bete eskasean izango zara tontorren, neke eta zailtasun handiegirik gabe. Bidea ondo markatuta (izan ere, GR-10 transpirenaikoa bertan hasten da), haurrekin egiteko ere mendi aproposa. Alde batera Aiako Harriak; bestera Larrun; pare-parean, uneoro, Kantauri itsasoa eta Txingudiko badia. 

Neguan igo genuen; udarako ere egoki-egokia. Behin gailurrera igota, inguruko beste mendi batzuetara hurreratzeko ere aprobetxatu daiteke, Ibardineraino.

Biriatu, Lapurdi.

GR-10 ibilbidearen lehenengo kilometroak.

Ikuspegi zoragarria behetik goraino.

Kasetekin batera, sasoi oso bat geldittu da Garbigunian. Nere gaztaro osua, neurri batian. Garbigunian geldittu dira nerabetxo giñaneko Hertzainak eta Itoiz hasibarrixak, Bartzelonan grabau eta gastau arte entzundako Sopa de Cabra eta Els Pets, lagun arteko jaialdi baterako grabautako maxi-mixa, Portugaleko ikasketa-bidaian ordu txikixetan erosittako Bob Marley... honek eta harek erregalautako beste makina bat kasete kutun. Sasoi oso bat; oroitzapen asko; bizitza erdi.

Neriak ez ezik, aittanak eta aitxitxanak izandakuak be hantxe juan dira. Teenager letra lodixakin idatzittako neriak; txukun-txukun grabau eta gordetako aittanak; letra txiki ahaztezinakin "artxibautako" aitxitxanak. Dozena erdi gorde dittut rekuerdorako; beste ehundaka juan dira zakarretara.

Ez dakit gaur egungo gaztiak zerekin lotuko dittuen euren oroitzapen sentimental eta musikalak, baina gure adinekuok, behintzat, radiokasete zaharren inguruan irudikatzen dittugu gure gaztaroko hainbat eta hainbat momentu, on eta txar. Modurik kaskarrenian alkarri grabautako zintten inguruan. Alkarri erregalautako kaseten inguruan.

Hantxe juan dira zinttak zabortegira. Ez ostera oroitzapenak!

Basf eta Sony, Agfa eta TDK. Agur eta ohore.

Azkonarra (Meles meles) nahiko ugarixa da Euskal Herrixan, baina ez da errez ikusten dan animalixia. Lotsati eta gautarra, ikusi izan doten guztietan gabaz izan da, kotxeko faruen parian agertu jatanian.

Atzo hobeto ikusi ahal izan genduan, nahiz eta itxura txarraguakin. Santa Kurutzen (Eibar, Gipuzkoa) agertu zan, bide baztarrian, kotxe batek jo eta hilda.

Egixa esateko, gure txikixak emoziñoz bizi izan zeben zorigaitza. Gezurra dirudi holako animalixak bizi diranik gure inguruan, etxe albuan bertan. Hain gertuko eta hain ezezagun. Horren lekuko, inguruko pasiante guztiak hantxe genbizela, erretratuak atara eta atara.

Argazki batzuk Flickrren.

Hostazuriak (Sorbus aria) hedadura zabala dauka Euskal Herrian, eta eskualderik gehienetan aurkitu dezakegu. Hala ere, esango nuke ez dela zuhaitz ezagun-ezaguna gehientsuenontzat.

Beharbada normalean bakarka hazten delako, beharbada askotan mendi labarretan bizi delako, edo handiegia ere ez delako. Hala ere, esan behar da nahiko arrunta dela, parkeetan ere aurkitu dezakegula, eta urteko sasoi honetan (apirila-maiatzean) oso nabarmena eta ikusgarria dela, zuri-zuria baita.

Izena nondik datorkion garbi geratzen da (hostazuria), hostoak berriak direnean zurixkak direlako (heldu ahala, gaineko aldea berdetu egiten da, azpitik zurixkara geratzen den arren). Lore zuri deigarria eta fruitu gorriak ematen ditu.

Eibarren Urko inguruan daude banaka batzuk, tontorrera heldu baino pixkat lehenago nabarmen-nabarmen geratzen direnak euren orri zuriekin. Ahaztuta neukan han zeudela, harik eta aste honetan, zuri-zuri jantzita aurkitu ditudan arte. Dozena erdi inguru, elkarren alboan, Urkoko 2. tontor azpian, hegoaldeko maldan, Abanzabalegi alderantz sakabanatuta.

Wikipediatik hartuta, laburpen txiki bat: 20 m arteko zuhaitza, baina altitude garaietan ez da zuhaixka neurritik pasatzen. Enborra grisaxka eta leuna du eta, zartatu egiten da ale zaharretan. Adakerak forma oboidea du eta oso adarkatua da. Loreak, multzo handietan bilduak, eta pedizelo eta kalizan ilaun zuriz estaliak. Korola 5 petaloz osatua eta, petaloak zuriak eta ilaundun azazkal batekin. Apirila eta maiatza artean loratzen da eta fruitua iraila eta urria artean heltzen da.

Europako zatirik handienean, Asia mendebaldean eta Afrika iparraldean hedatuta dago. Euskal Herri ia osoan ageri da, altitude ertaineko mendietan bereziki, eta, hegoaldera hurbilduta gero eta urriagoa da leku lehorrenetan desagertu arte. Horiez gain, beste leku askotan ere aurkitu daiteke, baina apaingarritzat asko landatzen delako.

Hosto-erorkorren nahiz koniferoen basoetan agertzen da talde txikitan, bereziki harri biluzia agertzen den tokitan. Hareharritan eta kareharritan hazi daiteke, baina bigarrenean hobeto. Hazkunde motelekoa da baina zepatik oso ondo hazten da eta oso sustrai-sistema indartsua duenez lurzoruak finkatzeko oso landare egokia da.

Egunak joan, asteak etorri. Urtaro bat joan, hurrengoa etorri. Naturaren ziklo amaigabea. Eta amaiera bariko segida horretan, gure mendietako abifauna ere etengabe aldatzen da, urtaroen, sasoiaren, eguraldiaren arabera. Sasoi bakoitzak badu bere zera. Neguan ugari direnak urri dira udan; espezie batzuk errazago ikus daitezke pase sasoian; udaberriak badu ugalketaren plusa; neguan samurrago ikusiko ditugu espezie bitxiak...

Garai bakoitzak baditu bere berezitasun eta interesguneak, hartara. Baina beharbada apirila da niri gehien gustatzen zaidan sasoia txoritan jarduteko*, martxo amaieratik apirila erdi aldera.

• Txoriak lumarik ederrenekin jantzita daude, ugalketarako berritu baitituzte euren arropak. Luma berriak dituzte, muda egin berri, eta txori espezie gehienak inoiz baino koloretsuago daude, dirdiratsu, bikotekidea erakartzeko jantzirik dotoreena jantzita. Egunotan ikusi ditudan tarin, txirriskila eta frutabatzaileak espektakular zeuden.
• Zuhaitz gehienak, aldiz, biluzik daude, zurbizi. Horri esker, txoriak adarretan ikustea askoz errazagoa da. Maiatzetik aurrera, asko zailtzen da kontua, hosto artean txori txikiak behatzea ia ezinezko bihurtuz txorilariontzat.
• Migrazio sasoia da. Neguan hegoalderantz joandako hegaztiak, orain Iparralderantz igotzen hasten dira. Ez da migrazio-sasoi punta-puntakoa (iraila-urria hobeak dira; beharbada, baita martxoa bera ere, tokiaren arabera), baina urtean zehar nekez ikusten diren hainbat espezie ikusi daitezke apirilean. Eta gurera etorri beharreko gehienak ere, hementxe daude (salbuespenen bat izan ezik).
• Eguraldiak ere laguntzen du; eguna luzatzen eta epeltzen hasten da. Argiaren kolorea ere ezberdina da. Norbera ere gogotsu egoten da, mendira irteteko amorratzen.
• Txoriburuak nola, txoriak ere hala. Aztoratuta dabiltza gehienak, kumaldirako beharrezko diren guztiak gertatzen (edo dagoeneko kumatzen). Egon ezinik, kantuan etengabe, hara-hona etengabean, harrotuta eta borrokalari. Urtean zehar koldar eta ikusezin direnak ere, adar puntetara azalduko zaizkigu, ausartenak eramango baitu lumarik edjerrena.

Asteburuan, esate baterako, Zarauzko Iñurritza-Talaimendi inguruan igaro genuen txoritan arratsaldea eta txori-txioz beteta zeuden hango zelai eta landak. Txokak, kardantxiloak eta pitxartxarrak edonon; sasi-txoria (Hippolais polyglotta) Afrikatik heldu berri, honezkero lurraldea markatzen bere kantu karraskariaz; benarriza ere (Locustella naevia) zaratatsu, normalean ikusezin bihurtzen den animalia lotsatia, orain zalapartatsu eta ausart, kumatu nahiaren beroaldiak astinduta; txioak ere ugari, espezie batekoak zein bestekoak (P. bonelli, P. ibericus,...); sasi-txinboak (Sylvia communis) sasi artean, non bestela, Talaimendiko eta Mollarriko otadi eta sastrakadi eguzkitsuetan; ihi-txoria (Cisticola juncidis), aldiz, bere hegaztada zinbili-zanbalatsuan, tsit---tsit---tsit---tsit...

Hementxe zerrenda osoa, eBird webgunean kargatuta.

Txoritoki ederra da Iñurritza-Talaimendi; berbertan dugun arren, askorentzat ezezagun. Txoritarako ez ezik, mendi-buelta baterako ere erakargarri. Ea desagertarazten ez diguten, Zarautz aldean ere egunerokoa baita "garapena" deitzen duten horren mamua, Iñurritzan ez ezik, baita Talaimendi aldean ere.

...........

**Txoritan egin, txoritara joan, txoriketan jardun, txoritoki, txoriketalari, txoriburu... eta abar. Gutxika-gutxika, gu ere  hasi beharko gara birding/birdwatching/birder/local patch... terminoen  alor semantikoa lantzen! Oraintsu jardun du horretaz Martin Rezolak 31 eskutik blogean. Ezer asmatu beharrik ere ez dugu, dagoeneko erabiltzen ditugunak nolabait finkatu besterik ez, ziurrenik. Neurri batean, goiko lerroak aitzakia besterik ez dira izan berba horiei tokitxoa egiteko. ;)

Araba mendebaldean dago Valderejoko Parke Naturala, Valdegovía/Gaubea udalerrian, Burgosko mugan. 1992an izendatu zuten Natur Parke, 3.496 hektarea ditu eta parkearen egoitza Lalastra herrian dago.

Gizakiaren oso eragin txikia dauka inguruak. Sekula ez da izan oso leku humanizatua, eta azken belaunaldietan biztanleen emigrazio handia gertatu denez, gaur egun natura bizi-bizi dago Valderejon. Fauna aberatsa dauka (200 ornodun espezie baino gehiago daude), landaretza ere berdin (pagoak, arteak eta pinuak dira nagusi) eta naturzalearentzat mendi, erreka eta aran segida ikusgarria da Valderejo.

Hartara, Valderejo, gehienbat, naturaz gozatzeko lekua da. Herririk herri ibiltzeko ibilbide mordo eta ondo seinalizatuak daude. Bizikletan ibiltzeko ere berdin; oso leku egokia familia osoa bizikletaz ibiltzeko, zailtasun guztietako bideak daudelako, hauek ere ondo seinalizatuta. Ibilbide guztien artean ezagunena Purón erreka bazterrean 8-10 kilometroz luzatzen dena. Ikusgarria da.

Purón errekaren ibilbidea, Valderejo

Mendigoizaleentzat ere ez da falta aukerarik. Parkean bertan Lerón (1.240 m), Vallegrull (1.226 m), eta Arrayuelas (1.128 m) mendiak daude. Parketik gertu, besteak beste, Arkamu mendilerroa dago (Repico, 1.186 m).

Arrayuelas mendia (1.128 m), barrenean Boveda (Gaubea, Araba)

Bestalde, Lantaron herrian, Euskal Herriko aintzirarik sakon eta urtsuena dago, Arreoko (edo Caicedo de Yusoko) aintzira. EAEko aintzira-sistema iraunkor bakarra. Eremuz ez handiegia, eta ezta ikusgarriegia ere, baina txorizaleentzat leku erakargarria, bertan bizi diren espezie ugariengatik.

Eraikuntzei dagokionez, aipagarria da Varonatarren dorretxe ederra (XIV m), eta beharbada aipagarriagoa Tobillasko San Roman baseliza, Euskal Herriko zaharrena (IX. m). Niretzat, baina, inguruan dauden eremitorioak dira politenak, Erdi Aroko gizakiek haitzetan sortutako errezaleku eta etxebizitza espiritualak. Pinedoko eremitorioa da handi eta bisitatuena. Gogoan izan, Arabako inguru hau izan zela Euskal Herrian lehenengo kristautu zen eremuetako bat.

Varonatarren dorretxea (XIV), Uribarri Gaubea (Araba)

San Roman baseliza (IX), Tobillas (Gaubea, Araba)

Pinedoko eremitorioa, (Gaubea, Araba)

Zerbitzu aldetik, Kanpin atsegina dago Angoston, eta informazio-bulegoak Uribarri Gaubean eta Lalastran. Jatetxe, taberna eta denda aldetik ez dago aukera larregirik. Gauza batzuk etxetik eramatea komeni da, planaren arabera.

Laburbilduz, egun batzuk igarotzeko oso toki ederra dela Gaubea-Valderejo ingurua. Urte guztian interesgarri, nahiz eta udaberria den sasoirik aproposena, ziurrenik.

El aragonés en el siglo XXI
López Susín (coord., et al)
Fundación Gaspar Torrente, 2013

Historia

Hizkuntza erromantzea, ingurukoekin batera sortu zen IX-X mendeetan, Pirinioetako eskualde mugatu batean, gaur egun Huesca iparraldea dena.

Erdi Aroan izugarri indartu eta hedatu zen, ordea, Aragoiko Koroa zabaltzearekin batera, eta birkonkistarekin eremu handi batean erabili zen. 1300. urterako gaur egungo Aragoi osoan erabiltzen zen, eta baita inguruko lurretan ere (tartean Nafarroa, Errioxa, Soria, Guadalajara, Valentzia barrukaldea, eta abar).

Garai hartako agiri eta idazki ugari ezagutzen dira aragoieraz, nahiz eta gehienak ez literarioak izan: testu erligiosoak, itzulpenak, kronikak, idazki juridiko eta notarialak (testamentu, salmenta, legedi,…).

XIII-XIV mendeetako loraldi horrek gutxi iraun zuen, batez ere 1412an Trastamaren dinastiak hartu zuenean Aragoiko Koroaren gidaritza eta gaztelania bihurtu zenean erreinuko hizkuntza ofiziala.

Harrezkero, menderik mende, egoera diglosikoan geratu zen aragoiera: gaztelania hizkuntza nagusi, kultural eta “garapenarena” zen bitartean; aragoiera nekazari eta menditar ezjakinen mintzo zakarra besterik ez zen.

Egoera diglosiko hori gero eta nabarmenago izan da, XIX-XX mendeetan erabat zabaldu zena, eta gaur egun arte iraun duena. Oraindik ere, Aragoiko herritar askorentzat aragoiera ez da benetako hizkuntza bat, gaizki ahoskatutako gaztelania txar bat baizik; “hablar mal” edo “hablar basto” diote, aragoierari buruz dihardutenean.

Egoera diglosiko hori dela eta, literaturak oso leku txikia dauka hizkuntza honen historian. XVIII-XIX mendeetan zehar adibide bakanen bat dago: pastoralen bat, antzerkiren bat,… baina askotan aragoiera pertsonaia ezjakin eta komikoen hizkuntza besterik ez da (beste pertsonaiek gaztelaniaz egiten duten bitartean).

XIX-XX gehienean zehar, areagotu egin zen egoera hori; bazterreko hizkuntza izan da aragoiera, marjinalitatean bizi izan da literaturan ez ezik, gizarteko esparru guztietan, hala nola hedabideetan (ia-ia lekurik ez du izan).

Eboluzio demografikoak ere ez du lagundu. Alde batetik, aragoiera indartsuen zegoen eskualdeetako herri asko hustu egin ziren. Beste alde batetik, Espainiako beste lurralde batzuetako jende-andana heldu zen Huescara gerra ostean, kasu askotan estatuak ekarrita azpiegitura-lan handien karietara (trenbideak, urtegiak,...).

Eskolari dagokionez, ezer gutxi esan daiteke. Aragoierak sekula ez du izan lekurik irakaskuntzan, azken urteotako salbuespen txiki eta bakanetatik kanpo.

Kontzientzia linguistikoa ere oso-oso txikia izan da hiztunen artean. Konplexuak, autogorrotoa, diglosia,… euskaldunontzat hain ezagun diren fenomenoak, oraindik eta sustraituagoak eta biderkatuagoak izan dira Aragoin. Ondorioz, herri askotan bertakoa ezabatu nahi izan da, gazteei gaztelania ondo erakustea, aragoiera ez jakinen kontua delako, jende txiro eta zakarrarena, ez-hizkera bat; gaztelania, berriz, kultua, fina, gizartean aurrera egiteko bidea. Esan bezala, hizkuntza gutxitu gehienek jasan duten egoera, baina Aragoin askoz-askoz indar handiagoa izan duena. Oraindik ere kontzientzia linguistikorik eza da aragoierak duen oinarri-oinarrizko arazo larriena. Batzuentzat ez da benetako hizkuntza bat, erregistro informal eta kolokiala baizik, behe mailako ez-hizkuntza bat. 

Gainera, hizkuntzen arteko muga linguistikoak txikia izanik, bien arteko nahasketa ere etorri da maiz. Forma hibridoak oso arruntak dira hiztun askoren ahotan, batez ere eskualde erdaldunenetan eta hizkera ahulen dagoenetan. Patuesizazio horrek lortu du hizkuntza batek bestea ordezkatzea, nahi ezta, bizpahiru belaunalditan.

Horretan asko lagundu du, gainera, normalizaziorik ezak. Normalizazioa alderdi sozialean, erabileran, dignifikazioan,... eta normatibizazioan (nolabaiteko aragoiera “batua”, hizkuntza eredu jaso eta estandarra, oraindik ez da erabat finkatu). Horrek, jakina, muga nabariak eragin ditu kontzientzian, erabileran, zabalkundean, hedabideetako presentzian,…

Azken 30-40 urteotan iniziatiba txikiak sortu dira, eta gain-behera historikoari nolabaiteko draga jarri zaio, neurri batean, baina arazoak ez dira inolaz ere konpondu, eta aragoierak hiztunak galtzen jarraitzen du, besteak beste, hizkuntza-politika negargarri eta politikoki lerrokatutako baten ondorioz, eta gizartearen borondate ezaren ondorioz.

Emaitza? Aragoiera hilzorian dagoela. Hiztun gutxi-gutxi ditu, ia guztiak adinduak eta herri txikietako biztanleak, eta transmisioa erabat etenda dago. UNESCOren sailkapenaren arabera, aragoiera 3-4 mailen artean dago, hilzorian dauden hizkuntzen artean.

Aragoiko hizkuntzen mapa, aragoiera bizirik dagoen herriak berdez adierazita.

Dialektoak eta hiztunak

Hiru dialekto nagusi edo historiko zehaztu izan dira, ipar-hego isoglosen bidez banatuta:

• Sartaldekoa (Echo eta Camfran artean)
• Erdigunekoa (Pantidosa eta Bielsa artean)
• Sortaldekoa (Chistén, Benás, Bisagorri eta inguruan)

Gainera, hegoaldekoa ere zehazten da batzuetan, baina gaztelaniaren eraginak sortutako dialekto degradatua besterik ez da, hizkuntzalari gehienen arabera.

Gorago esan bezala, Erdi Aroan hedadura zabala hartu zuen. Aragoiko hizkuntza nagusia izan zen eta koroaren lur guztietara hedatu zen, gutxi-asko: Nafarroa, Errioxa, Gaztela eta Valentzia.

Gaur egun, ostera, gutxi gora-behera hizkuntzaren jatorrizko eremuan egiten da berba, Aragoi iparraldeko zenbait eskualdetan: gehienbat Jacetanían (batez ere Ansó eta Echo bailaretan), Alto Gállegon (Biescas, Sallent,... inguruan) eta Sobrarben (Broto-Torlako bailaran zein L'Ainsa-Chistén aldean), eta baita Hoya de Huesca, Somontano de Barbastro eta Ribagorzako herri batzuetan ere. Beste eskualde batzuetan dagoeneko desagertuta dago, nahiz eta aztarna ugari utzi dituen bertako hizkeran (batez ere lexikalak), adibidez Monegros iparraldean, baina baita Aragoiko beste eskualde guztietan ere.

Bukatzeko, hiztun berrien fenomenoa ere aipatu behar da. Ezin da konparatu euskaldun berrien fenomeno eta mailarekin, baina hiri handietan hiztun berri batzuk ari da lortzen aragoiera, bertan antolatzen diren ikastaroei esker, gehienbat Huesca eta Zaragoza hiriburuetan.

Aragoieraren dialektoen mapa, 3 eremu nagusiekin (sartaldekoa, erdigunekoa eta sortaldekoa).

Egungo egoera eta itxaropen printzak

Muturreko egoera kezkagarri horretan, azken urteotan nolabaiteko argi printzi txiki batzuk agertu dira.

• 1976an Consello d’a Fabla Aragonesa sortu zen.
• 1977an “Diccionario Aragonés” argitaratu zen, 40.000 sarrera dituena. Oraindik orain horixe da aragoieraren hiztegi onena, baina dialektala da, ez arautzailea.
• 1987an “I Congreso ta ra Normalizazion de l’Aragonés" antolatu zen. Aragoiera batuaren nolabaiteko oinarriak ezarri ziren, batez ere grafia bateratua erabiltzeko. Hala ere, oraindik ez da erabateko batasunik, ezta erakunde eta idaztarau erabat onarturik ere.
• “Filologia Aragonesa” ikasgaia ere 1986-87 ikasturtean eman zen lehenengo aldiz unibertsitatean (Magisteritzako ikasketetan, hautazko moduan). Eta “Diploma de Especialización en Filología Aragonesa” sortu zen 2011-2012 ikasturtean.
• Horrekin batera, batez ere azken 15-20 urteotan, ugaritu egin dira aragoierazko liburuak, ekoizpen literarioa, azterketa linguistikoak, eta hedabideetako presentzia (oraindik ere oso txikia, halere).
• Aragoierazko ikastaroak ere ugaritu egin dira 90. hamarkadaz geroztik. Nagusientzat zein umeentzat. Haurren kasuan, eskolaz kanpoko ikasgaia da, ez eskolan araututakoa, eta herri gutxi batzuetan bakarrik daukate aukera hori (Aínsa, Benás, Biescas,…). Herritarren eskaera handiagoa omen da, baina Gobernuak ez du baliabiderik jartzen horretarako. 2013-2014 ikasturtean 456 ikasle izan ditu jarduera honek, 8 ikastetxetan.
• 2009. urtean jaso zuen, lehenengoz, nolabaiteko ofizialtasun eta babes legala hizkuntzak, “Ley de uso, protección y promoción de las lenguas propias de Aragón” legeari esker.
• Babes horrek, baina, oso gutxi iraun zuen, 2013an PP-ek (PARen laguntzarekin) aurreko hori derogatu eta legedi berria ezari zuenean, "Ley de lenguas de Aragón" moduan ezaguna, non aragoierari izena ere ukatzen zaion, LAPAPYP akronimoaren bidez ordezkatuz. Zorionez, 2015ean sortutako gobernu berriak azken hori derogatzeko asmoa dauka (irailean aurreratu zuten eta abendukoa da azkenengo adierazpen formalagoa).

Ba ote etorkizunik aragoierarentzat?

Ez du erraza izango aragoierak aurrera egiteko. Hiztun gehienak oso nagusiak dira, eta herri txikietakoak. Transmisioa erabat etenda dago eta eskoletan ez da erakusten. Kontzientzia linguistikoa ere minimoa da. Egia da azken urteotan zertxobait aldatu dela egoera (hedabideak, argitalpenak, kontzientziazio-kanpainak, babes legala….), baina hizkuntza azkenetan dago.

Nahiko bizi dago Echo, Chistén (Gistáin) eta Benás (Benasque) inguruan. Tira-tira Ansó, Tena, Somontano eta Galligueran. Hilzorian edo hilda gainontzeko eskualdeetan.

Guztira 10.000-15.000 hiztun inguru izan ditzake (maila guztietakoak batuta), baina ganorazko estatistikarik ere ez dute, izan. Aragoiko populazio osoaren %1 ingurua, gutxi gora-behera. Pirinioetako eskualdeetako bizilagunak bakarrik aintzat hartuz gero, estatistikak apur bat hobeak lirateke. 2001eko ikerketa baten arabera, eskualde horietako %15ak ezagutzen du aragoiera eta %45ak ulertu.

Nahikoa izango ote?

Azken asteotan zenbait albiste heldu zaizkigu Aragoi aldetik. Bada hizkuntza-komunitate bizi baten oihartzuna ekartzen duenik (aragoiera-katalana-gaztelania itzultzaile automatikoarena, adibidez), baina gehiago dira komunitate linguistiko oraindik zatikatua adierazten dutenak (aragoiera batua sortzeko azkenaurreko ahaleginak ere kale egin du) eta gizarte erdiaren babes sozio-politikorik ez daukan hizkuntza bat marrazten digutenak (PP, PAR eta UPyD lege berriaren aurka azaldu dira).