Eibartik

Hau zala eta bestia zala, takatekuak emoteko izenak agertu jataz parian azken egunotan, eta honaxe ekarri dittut. Izan be, makinatxo bat dira Eibarren bertan darabiguzen izenak (zer esanik ez beste eskualde eta euskalki batzuetakuak be aintzat hartuko bagenduz). Hamentxe batzuk.

• Belarrondokua / Matraillakua / Zartatekua / Plastatekua: zaplaztekoa, masail edo matrailean emandakoa kolpea.
• Betondokua: ukabilkada edo zaplaztekoa begi inguruan.
• Gaztaikua / Kaskarrekua: buruan hartutako kolpea. Hedaduraz, edozein kolpe handi (porrazo, leche)
• Takatekua: kolpe minbera.
• Hagiñetakua: hortzetan edo barailezurrean jasotako kolpea.
• Ikubilkadia: puñetazo
• Ipurdikua: lurrera jaustean hartutakoa; baita errieta egiteko ipurdian emandako zartakoa ere.
• Kokotekua: garondoan jasotako kolpea.
• Okozpekua: kokospekoa, kokots edo okotz azpian jasotakoa.
• Ostikadia, ostikokadia: zango, oin edo bernarekin emandako kolpea.

Eta orokorraguak (golpear, vapulear, apalizar):

• Blastiau, blastadia emon
• Blist-blast jo, blisti-blasta emon
• Berotu, berotua emon
• Egurtu, egurra emon
• Astindu, astindu bat emon
• Makilla-saldia emon
• Pasaria emon
• Zapuztu (egurtu, bereziki lepo inguruan, kokot edo zaputzean joaz)

Adari-topekia Eibarko zezen-plazan. 1920 inguruan. Indalecio Ojanguren (Guregipuzkoa.eus).

...............................

Goiko irudixa, Mundo Deportivo.

Txorizale gazte baten ametsak biltzen ditu liburu honek. 1973. urtean, 18 urte zituela, Kenn Kaufmanek erabaki zuen bere bizitzako urte bete hegaztiak behatzen igarotzea. Big Year izenez ezagutzen den lehiaketan parte hartu eta ordura arteko errekorra gainditzea, AEBen ahalik eta hegazti espezie gehien ikusiz. Lortuko ote zuen aurreko marka gainditzea? Urte betean 650 hegazti-espezi ezberdin ikustea Estatu Batuetako 49 estatu kontinentaletan?

Kaufman gaztearen asmoak bazuen alderdi berezi bat, gainera: autostopa eginez bidaiatu zuen urte betez, Estatu Batuetako mutur batetik besteraino, harat-honat, errekor hori gainditu nahian. Kansasen hasi eta Californiaraino; Floridatik Montanara; Carolinatik Alaskara. Zubipeetan eta baso erdian lo egintez. Urte osoan 1.000 dolar bakarrik gastatuz.

Errekor bat gainditzeko asmoz abiatu zen gaztearen asmoekin hasiko da liburua, baina Big Year bezalako antzeko lehiaketen inguruko kezkarekin amaituko, txorizaletasuna zerrendatze hutsa baino askoz gehiago delako. Eta guztiaren gainetik, txoriak eta txoriak. Hegaztienganako pasioa eta maitasuna aurkituko dugu liburu honetako orrialde bakoitzean. Ornitologia betirako aldatzen ari zen garai baten argazkia ere bai, 1970. hamarkadan gauza asko aldatu baitziren txorizaleen mundutxoan (batez ere Estatu Batuetan).

Txoriburuontzat erabat gomendagarria (besteentzat,... beharbada ez).

Kingbird Highway
Kenn Kaufman
(Houghton Mifflin, 1997)

"Kingbird Highway", Kenn Kaufman (Houghton Mifflin, 1997)

Hitzaurretik.

People always called us "birdwatchers". (...) Nothing could have been simpler than "birdwatching". An activity by that name would have required nothing more than one person, alone, watching birds, any birds. (...) But in the early 1970s, we were not birdwatching. We were birding, and that made all the diference. We were out to seek, to discover, to chase, to learn, to find as many different kinds of birds as possible - and in friendly competition, to try to find more of them than the next birder. (...) People have always looked at birds, but the hobby and sport of birding really developed in the twentieth century. It developed gradually (...) but there was one brief period when birding went through revolutionary changes. Improvements in communication and in travel made it possible for people to seek birds from coast to coast, and birding changed from a mild local pastime to a continent-wide craze. It is only now (...) that we can see how far-reaching and thorough the changes were. Birding for the 21st century was born in the brief period from 1970 to 1975. This is a story about that time. I was fortunate enough to be traveling thorougout North America, in pursuit of birds, during that formative era. It was a good time to be on the road, a good time to be very young, a good time to learn and travel and grow while we played this great new game called birding.

.......................

Now revered as one of North America's top birders, Kenn Kaufman hit the road at age sixteen and spent a year crosscrossing the country to see as many birds as he could, in a birding competition known as a "big year." In what has become a classic among birders, this memoir chronicles the subculture of birding in the 1970s and a teenager's search for his place in the world. In a new afterword, Kaufman looks at the evolution of bird-listing since his own big year.

Kingbird Highway is an utter delighy. That one of our foremost field guide writers could also write a true, lyric tale of such a high order almost defies the laws of nature... I would follow Kenn Kaufman down Kingbird Highway as far as he wanted to take me on and on.

- Gary Nabhan -

Kingbird Highway is more that a good road story, for Kaufman found something greater than his intended goal. He learned about what is actually important in life.

- Mark Bittner - 

1960. hamarkadara arte, gariak sekulako garrantzia zeukan Euskal Herriko baserrietan eta familietan, baina oso denbora laburrean, 10 urte eskasean, Gipuzkoa eta Bizkaiko baserri gehienetatik desagertu zen, raus.

2003ko uztailean antzuolarrek garai bateko ohiturak eta lan-moduak berreskuratu nahi izan zituzten. Urtean zehar garia erein, jorratu eta zaindu egin zuten; eta uztailean, arratsalde bakarrean, ebaki, tolestu, jo eta garbitu (berez, egunak behar izaten dira lan horiek egiteko, baina erakustaldi honetan dena arratsalde berean egin zuten).

Anelkar elkarteak antolatu zuen, 2003ko uztailaren 12an, Antzuolan. Haraxe joan ginen, eta ikaragarri gustatu zitzaigun. Baserri bateko soroan garia ebaki zuten (igitaiak eta gurdi moztaile berezi bat erabilita) eta, gero, tolestu egin zuten (azaoak egin, mutxurioak egin, metak pilatu,...); jasotako garia gurdi gainean herrira jaitsi zuten; eta amaitzeko, plazan jo (matxaka izeneko gari-jotzeko makinan eta txangetean) eta garbitu egin zuten.

Prozesu osoa erakutsi ziguten, hiruzpalau ordutan, Antzuolako dozena bat baserritar edadeturen artean, auzolanean, betiko ohiturari jarraituz. Ondoren galafaria ere izan ei zen, nola ez, baina horra ez ginen gelditu ;)

Materiala

• Bideoa Youtuben
• Pasarte batzuk editatuta ahotsak.eus webgunean
• Prentsa: Berrian eta Diario Vascon.
• Kartela (eskuineko hori): Flickr-en.

Gari-ebaten

Garia igitaiez ebaten zen, baina Antzuolan gurdi moztaile berezi hau ere ikusi genuen lanean.

Azaoa egiten, gari-txorta, horretarako kakodun ziri berezia erabiliaz, txabera. Lastozko kapelak ere oso ohiko izaten ziren lan hauek egiteko orduan; izan ere, gari-lanetarako eguraldi beroa behar delako (egoki ebaki eta jotzeko). Zenbat eta beroago, orduan eta errazagoak dira gari-lanak.

Behin gari-azaoak eginda, bostekoetan ipintzen ziren (edo hamarrekoetan, hamabostekoetan tolestuta). Ondoren, azaoak besaraka hartu eta metatu egiten ziren gari-soroetan, zenbait egunez, eguzki galdatan lehortu zitezen. Azaoak gari-metetan tolesten ziren normalean; bestela, egoerak behartuta, mutxurixo (mutxurio) izeneko metatxo txiki behin-behinekoetan ere pilatzen ziren batzuetan. Behin garia zenbait egunez eguzkitan lehortuta, prest zegoen jotzeko. Goiko argazkian, gari-azaoak jaso eta gurdiratzen, plazara eramateko, jotzera.

Gari-jotzen, "gari-jotia"

Goiko argazkian, garia matxakarekin jotzen, gari-jotzeko makinarekin. Gari-jotzearen helburua da gari-aleak galburutik askatzea. Gari-jotzea, hainbat mendez, eskuz egiten zen, jakina, txanketian (txangetean) izeneko teknika erabilita, harlosa baten aurka. XX. mende erdirako gari-jotzeko makinak hasi ziren zabaltzen Euskal Herriko eskualde guztietan. Askotan zenbait baserritarren artean erositakoak ziren, auzokideen artean, eta txandaka erabiltzen zituzten; txandaka eta auzolanean.

Garia eskuz jotzen, "txanketian" (txangetean). Azaoa eskuekin ondo oratu, eta harlosa baten aurka jotzen zen, gari-aleak edo galgarauak (gari-garauak) askatu arte.

Garia garbitzen

Behin garia jo ostean, gari-aleak edo galgarauak garbitu egiten ziren, haizearen bidez garauak eta hondarrak (lasto-printzak, ahotza/alkotza, zikina...) banatuz. Jatorriz eskuz egiten zen: garia airera botatzen zen eta haizeak hondarrak eraman egiten zituen (arinagoak), garia (astunagoa) behera jausten zen bitartean. Prozesu hori ere mekanizatzen joan zen XX mendean zehar, argindarra eta gari-garbitzeko makinak agertu ahala; makina horiek, azken batean, haizea eragiten dute, garauak eta zikinak (lastoa, ahotza, zikinkeria txikiak...) bereiziz. Gari-garbitzea edozein unetan egin zitekeen; ezz derrigor garia jo eta berehala. Aurreko lanak auzolanean egiten baziren ere (ebagi eta jo), gari-garbitzea, askotan, baserri bakoitzak berea egiten zuen. Argazkian, Antzuolako gazteak, garia makinaz garbitzen.

Oker ez banago, 1976-1977 negukuak izan bihar dira argazkixok (bilduma osua Flickrren gehittu dot). Ahaztuta neukan, baina hara memorixia zer dan, ointxe etorri jata burura: gogoratzen dot aittakin igo nitzala obrak ikustera negu horretan. Ez dot askorik gogoratzen, 7 urte eukiko nittualako, baina gogoratzen dittut makinak biharrian; eta gogoratzen dot ikastolako gurasuen artian zeguan ilusiñua.

Jende askon laguntziakin eta biharrakin eraikittako ikastetxia izan zalako Iturburu, ordura arteko ikasgelak txiki geldittu eta gero. 1960an sortu zan Juan Antonio Mogel ikastolia, Euskal Herriko lehenenguetakua. Hasiera batian dozena erdi umekin hasi zan, baina 1970. hamarkada erdirako ehundaka giñan ikasliak, eta herrixan ez zeguan lekurik gu guztiok sartzeko. Halaxe erabagi zeben Iturburu eraikitzia, Estixa izeneko parajian, Arrajola gaiñian.

1977-1978ko neguan estrenau genduan Iturburu, oin dala 40 urte

1977-1978 ikasturteko neguan igo giñan lehenengo ikasliak Iturburura. Irailerako egon bihar ei zan amaittuta ikastetxe barrixa, baina obrak amaittu ezinda, ehundaka ikaslek ikasgela probisionaletan hasi bihar izan genduan ikasturtia (gure gelakuak, esate baterako, Markeskuako monjak lagatako gela zahar jausi biharrekuetan).

Esango neuke abendu inguruan zabaldu zala Iturburu (ezin zihatz-zihatz esan). Oindiokan guztiz amaittu barik zeguan, jakina: autobusak Arrateko bidian lagatzen ginttuan; bidetxingor batetik gora eitten genduazen, oinez, azkenengo 200 metruak. Jolastokixa be amaittu barik zeguan, frontoia aterperik barik (ez dakit hasiera-hasieran frontoirik be ba ete zeguan), eta gelak be ez zeguazen guztiz amaittuta,....  Baina guri kristona iruditzen jakun ikastetxe barrixa. Autobusez igo biharra, mendixan bertan ikastia, basoz inguratuta, sekula amestu ezin geinkian jolastoki zabalakin,... paraisuan pareko zan guretako!

Hamentxe gaoz, lehenengo ikasturte haretan, 1978an, Urko atzian dakagula.

Gure gelakuak urte bi besterik ez genduzen bertan egin, baina ez dakaguz ahaztutzeko. Nahiz eta gu, egixa esateko, "Itziokuak" sentidu izan garan beti, EGBko urterik gehixenak (8tik 6) bertan egin genduzelako. Baina ze, Iturburu guria be izan zan, zatitxo bat besterik ez bada be!

Estixa toponimuaz

Ikastetxiari "Iturburu" izena ipini jakon, baina ez dago garbi zegaittik. Orduko guraso eta irakaslien artian galdetuta be, ez dau inork gogoratzen. Tokixan berezko toponimua ez dalako Iturburu, Estixa baizik.

Gure belaunaldittik gorako guztiak ezagutu izan dabe Estixa. Haur eta gaztien jolastokixa izan zan belaunaldiz belaunaldi. Arrajola gaiñian, oinez igotzeko moduan, zelai haundiren batzuk ei zekazen, eta baitta itturriren bat be. Perretxikotara, afariketetara, txorittara, lorak batzera, bihurrikerixetara,... gure guraso eta aittitta-amamen kuadrillak haraxe juaten ziran jolasera sarri-sarri.

Estixa eremu zabaleko toponimua da. Esan gura dot, ez dala zelai edo basotxo bat. Neurri batian, gaur egungo Iturburutik beherako zati haundi bat da Estixa, ixa Mirafloreserainoko guztia (gaur egun pinuz josittako ingurua).

Eibarko mapa toponimikorako jasotako dokumentuen artian, "Estiaga" topau genduan 1846ko dokumentu batian; ahoz Estixa esan izan jako, bai aspaldi, behintzat (Estiaga > Estiaa > Estixa garapenak ez daka sakretu fonetiko haundirik, Elorriaga>Elorrixa edo Madariaga>Madarixa moduan). Euskaltzaindian arabera, ez dago arrazoirik toponimo hori Z-az idazteko; Estiaga da, horretara, onartutako forma estandarra.

Eibarko ikastolaren historia txikia, 1960-1994 liburuan be (Imanol Laspiur, 1995) agertzen da azalpen txiki (txiki-txiki) bat ikastolia eraikitzeko erosittako parajiaz.

• Agiri gehixenetan agertzen da "edificio a edificar en la zona de Estixa".
• Amazabalegi basarrikuak saldu zittuen lurrak ziran: "olabarrico-solua" (zati bat, 3537 m2), eta "albercaldia" (zati bat, 24.271 m2). Hau da, ez zeben saldu ez Estixako zatirik, ez Iturburu izeneko lurrik.
• Aurreko lurrekin batera, ikastoliak lortzen dittu: "Lubarri-barrenako iturburuan jaiotzen diren urak biltzeko eskubidea, han bertan kutxeta bat egiteko".

Hortaz, Estixa da toponimo nagusixa; Iturburu izango zan toponimo txiki bat, izatekotan, solobarrenen baten zati bat (azken agiri horretan aittatzen dana, esate baterako). Baina jakinda "iturburu" ez dala Eibarko euskeran erabiltzen dan berba arrunt bat, ez nitzake harrittuko gurasoren batek asmautako izena balitza, bertako leku-izen edo toponimo bat baino.

Ai ene! Ia-ia otsaila heldu dela iazko laburpena egin orduko! ;)

2016ko uzta bikaina izan zen eta ez zen erraza 2017an aurrekoa parekatzea. Irakurketari eskaini diodan arreta ere ez da izan handiegia, eta... tira, 2017ko uzta horrelaxe irten da, irten den modukoa. Hala ere, kejatzerik ez: liburu onak eta idazle hobeak ezagutu ditut (txar eta exkaxen bat ere bai), eta literaturak ekarri dizkit urteko lasaitasun une gozagarrienetako batzuk.

Urtea amaitu berri konturatu naiz, irakurritako liburuen iruzkinak ganoraz idazteko eta blogera ekartzeko astirik ere ez dudala hartu azken 12 hilabeteotan. 2018ko asmoen artean..., hori ere bai ;)

Harira. Aurreko urteko irakurketen ondoan (2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015 eta 2016) hemen 2017koa.

• Thoreau, la vida sublime, A. Dan eta M. Le Roy (Impedimenta, 2013)
• Pasajeros del viento, F. Bourgeon (12bis, 2009), edizio integrala. (txioa)
• ***Historias de Bosnia, Joe Sacco (Planeta Cómic, 2016)
• La sonrisa etrusca, Jose Luis Sampedro (Alfaguara, 1985)
• Baionak ez daki, Bea Salaberri (Susa, 2015)
• El incal, Jodorowsky & Moebius (Norma, 2011; 1981-1989)
• Carta de una desconocida, Stefan Zweig (Acantilado, 2016; 1927)
• ***Babeserako kopia, Goizalde Landabaso (Elkar, 2015) (txioa)
• ***El llano en llamas, Juan Rulfo (1953) (txioa)
• ***Puerca tierra, John Berger (1979)
• ***Expiación, Ian McEwan (Anagrama, 2001)
• Nola heldu naiz ni honaino, Kattalin Miner (Elkar, 2017) (txioa)
• E pericoloso sporgersi, Pello Lizarralde (Pamiela, 1984) (txioa)
• ***Xabier Lete, Auto(Biografia) bat, Inazio Mujika Iraola (Alberdania, 2011) (txioa)
• La música del adiós, Ian Rankin (RBA, 2008)
• ***Mañana en la batalla piensa en mí, Javier Marías (1994) (txioa)
• Catedral, Raymond Carver (1983)
• Tximeletak eta sitsak, Whalley (Dorling Kindersley, 1988)
• Uribe Kosta, Txorierri eta Mungialdeko euskara, Koldo Zuazo eta Urtzi Goiti (EHU, 2016)
• ***El extranjero, Albert Camus (1942)
  
• Birdflyway, Antonio Sandoval (Lynx, 2016)
  
• Eguzki beltzaren sekretua, Alberto Ladron Arana (Elkar, 2004)
• Historias del barrio, Gabi Beltrán y Bartolomé Seguí (Astiberri, 2014)
• Fernando Pessoa. Selección poética, Fernando Pessoa (Faktoría K de Libros, 2013)
• ***Manhattan Transfer, John Dos Passos (1925)

Asteburuan egin dut SACIN programako aurtengo bigarren (eta azken) behaketa. SACIN programaren helburua da negua gure artean igarotzen duten hegaztien datuak jasotzea, eta denboran zehar gertatzen diren aldaketak neurtzea (ondorengo esteketan 2014, 2015 eta 2016ko Eibarko datuak, informazio gehigarriarekin batera). Hau da, txorizale bolondres bakoitzak laukitxo bat dauka bere ardurapean (neuk Eibarkoa, WN4080 laukia) eta metodologia jakin bat jarraituz, bertan ikusitako hegaztiak zenbatzen ditu.

Ez da egon ezusteko handirik Eibarren abenduan eta urtarrilean egindako irteeretan. Espezie ohikoenak kopuru arruntetan daude oro har (txepetxak, txantxangorriak, zozoak, belabeltzak, txitxiak,...); bada makaltxo dabilenik ere, esate baterako hormatxoriak; badira ere SACIN kontaketarako Eibarren "berriak" diren espezie batzuk (arabazozoa, pagausoa, kaskabeltz txikia, mika, eta txoka); eta, espezie gehienetan, urteroko gora-behera "arruntak" ikusten dira, orain gora eta orain behera.

Neurketa bakarrak ez du ezertarako balio, baina ehundaka txorizalek jasotako datuekin, espezieen eboluzio historikoa ezagutu daiteke, eta euren babeserako behar diren neurriak hartu, besteak beste.

Azken urteotako ohiturari jarraituz (2014, 2015 eta 2016), hementxe laburbiltzen dut azken urtean behatutako (eta eBird aplikazioari esker zenbatutako) hegaztien zerrenda.

Espezie gehienak Euskal Herrian behatu ditut, baina oporretan Herbeheretan eta Extremaduran ikusitako hegaztiek asko zabaldu dute espezieen zerrenda, gurean ezohiko diren hainbat txori ikusteko aukera eman zidatelako (Bonelli arranoa, amiltxori txikia, basoiloak,...). Hala ere, seguru asko ilusio handiagoa egin didate etxean bertan ikusitako beste batzuek, aspaldi ikusi barik nituenak, esate baterako, Iñurritzan ikusitako papourdinak, Urdaibain eta Txingudin ikusitako mokolodiek, Elgoibarren bertan ikusitako okil txiki pareak,... edo martxoan Bardeetan lehenengoz ikusi nituen Portugalgo pirripioak.

Txoriketa une ederrak laga dizkit 2017ak.

Murgilari kume marradunak (Podiceps cristatus), gurasoetako baten hegalpean kukututa, kaiotzar batek beldurtu ostean. Herbehereak, 2017ko apirilean.

2017an zehar ikusitako hegaztien laburpena #eBird

Hauxe, beraz, 2017an ikusitako espezieen zerrenda eta kopuruak. Izenak gaztelaniaz, zuzenean eBirdek ematen dituen moduan (hori eskatu beharko diogu, ea euskarazko izendegia ere gehitzen duen...).

• Espezieak: 230
• Zenbatutako hegaztiak: 19.623
• Euskal Herrian: 175 espezie
• Gipuzkoan 134;
• Bizkaian 112;
• Araban 101;
• Nafarroan 88.

Argi-oilarra (Upupa epops), Cacereseko lautadetan. Bikotea zegoen, harri artean, kume gaztea zaintzen eta elikatzen.

Kaio hauskara (Larus argentatus), harro eta dotore Amsterdamen.

Txolarre iluna (Passer hispaniolensis), Talaván (Cáceres, Espainia). Familia osoak zebiltzan jaten eta zalapartan Caceres erdi aldeko urtegi honen inguruan.

Harkaitz-zozo urdina (Monticola solitarius) ikusteko leku aparta da Monfragueko "Salto del Gitano" inguru ezaguna (Caceres, Espainia). Mugikorra+teleskopioa erabiliz ateratako sasi-argazkia.

Orain dela 20-25 urte, 1990eko hamarkadan, udaroko ohitura nuen enara azpizurien (Delichon urbicum) zentsoak egitea Eibarren. Ekainetik abuztura bitartean gure herriko kaleak zeharkatzen nituen enara hauen habien bila. Giza eraikuntzetan kumatzeko ohitura dute, habia gure teilatupeetan eraikiz, eta espezie arrunta da Europako eskualderik gehienetan.

Enara arruntak (Hirundo rustica) ez bezala, orban zuria dauka buztan gainean eta hortik datorzkio euskaraz jasotzen dituen izenak, beti ere zuriune horrekin lotutakoak: azpizuria, ipurzuria, buztanzuria,... Eibarren ernara ipurzurixa deitzen diogu.

Orain dela 20-30 urte Eibarren ohiko genituen enara txiki hauek. Arrunta zen gure kale artean hegan ikustea, intsektu hegalariak harrapatzen zituzten bitartean. Apirilean etortzen ziren eta urrira arte egoten ziren gurean. Eibarko hainbat tokitan aurkitzen genituen euren habiak: Ipuruako dorreetan, Azitaingo La Salle ikastetxean, Amañan, erdigunean,... ia-ia auzorik gehienetan. Dozenaka habia eta enara ikus genitzakeen Eibarren.

Aurten berriro ibili naiz kale artean enara bila, sasoi batean koloniak zeuden tokiak berraztertzen, eta aurkitu dudan egoera negargarria izan da. 3-4 habia posible, bakarra ziur okupatuta, eta lauzpabost ale solte gure zeruetan hegan. Penagarria.

Bota egin ditugu. Bota egin ditugu gure ingurutik, gure herritik, gure kaleetatik. Nola eta zergatik? Badira arrazoi nabarmen batzuk, gutxienez.

• Batetik, enara azpizurien kolonia nagusiak zeuden tokietan obrak egin dituzte azken urteotan. Eraikinetako hormak eta teilatuak berritu egin dituzte (besteak beste, Ipuruako dorreetan, Azitaingo La Salle ikastetxean, Bidebarrietako etxe batzuetan,...). Txarrena da, obra horiek askotan kumatze-sasoian egin dituztela, legez kanpo, eta horrek ondorio latzak izan dituela: habiak apurtu, kumeak hil, eta gurasoak betirako beldurtu (ikus beheko argazkia, La Salleko obrak, 1996ko udan).
• Gainera, erratz-makilarekin ere dozenaka habia apurtu izan dira, legez debekatuta dagoen arren. Txakurrak eta katuak nahi ditugu etxe barruan, gure alfonbra gainean txixa egiten, baina onartezina iruditzen zaigu animalia basatirik gure etxe inguruetan, izan teilatupean habia egiten digun enara, izan sukaldeko leihoan agertzen zaigun txindurria. Zikinak dira. Garbitu ditzagun! Zoritxarrez, asko zabaldutako ohitura da hori.

Lanak Azitaingo La Salle ikastetxean. 1996ko uztailean, enaren kumatze-sasoi erdi-erdian. Enara azpizurien (Delichon urbicum) dozenatik gora habia puskatu ziren (argazkian oraindik ikusten dira goi-goian habia batzuen aztarnak).

Hala ere, uste dut hori ez dela arrazoi bakarra; beharbada ezta nagusia ere. Erratza heltzen ez den tokietako habiak ere desagertu egin dira urteotan; txoriak ez dira itzuli. Haizearen kalitate eskasa eta pestiziden erabilera (eta ondorioz, hegaztientzat askoz jateko gutxiago egotea) sekulako triskantza ari da eragiten intsektuen eta hegazti intsektujaleen artean. Mundu osoko tendentzia da, dozenaka eta dozenaka espezietan.

Horren ondorio dira enara espezie eta populazio gehienek azkenaldian dituzten arazoak, eta sekulako gainbehera neurtu da azken bizpahiru hamarkadetan. Enara azpizuriaren egoeraz egin dugu berba; Eibarren ez ezik, Europako beste hainbat lurraldetan ere gainbeheran dago (nahiz eta oraindik oso espezie arrunta izan leku askotan). Enara arrunten (Hirundo rustica) populazioa %40 inguru jaitsi da 10 urteko epe laburrean; Ameriketako toki batzuetan %90ekoa izan da jaitsiera; Euskal Herrian ere ez-ohiko bilakatu da oso denbora laburrean (Eibarren ere, arrunt izatetik ezohiko izatera igaro da urte gutxian). Haitz-enara (Ptyonoprogne rupestris) ikustea ere nahiko arrunta zen Eibarren orain dela gutxi; autopistako zubipeetan egiten zuen habia eta sarri-sarri ikus zitekeen Untzagan bertan hegan. Gaur egun ez da geratzen habiarik, eta oso tarteka ikusten den espeziea da.

Albiste pozgarri bakarra uhalde-enarak (Riparia riparia) eman digu azken urteotan. Orain 20-30 urte ikusten ez genuena, ugaritu egin da azkenaldian, Euskal Herriko erreka eta ibaien osasuna hobetu ahala. Esate baterako, gaur egun 3 kolonia txiki ditugu etxe alboan, Markinan, Soraluzen eta Elgoibarren. Eibarren ere tarteka ale solteren batzuk ikusten ditugu. Ea horrek itxaropen pixkat ematen digun gainbehera dauden beste enarentzat. Hala bedi!

Zientzilariek bazuten horrelako susmoren bat, Sumatran bizi diren orangutan batzuk "ezberdinak" zirela eta beste espezie (edo azpiespezie) bat izan zitezkeela. Azken urteotan hainbat azterketa egin dizkiete eta, ezaugarri morfologiko, genetiko eta etologikoetan oinarrituta, duela egun batzuk esan dute Tapanuli orangutana (Pongo tapanuliensis) beste espezie bat dela, zientziarentzat berria, Current Biology aldizkarian argitaratu dutenez.

Orain arte 2 orangutan espezie ezagutzen ziren: Borneoko orangutana (Pongo pygmaeus) eta Sumatrako orangutana (Pongo abelii), biak ala biak desagertzeko arrisku bizian daudenak. 1997an Sumatrako orangutanaren populazio txiki eta berezi bat aurkitu zuten Batang Toru izeneko eskualdean. 20 urte geroago baieztatu da inguru horretako populazio isolatu hori hirugarren orangutan espezie bat dela, Tapanuli orangutana (Pongo tapanuliensis).

Indonesiako hiru orangutan espezieen banaketa. National Geographic-en mapa batetik moldatuta.

20 urteko ikerketen ondoren, espezie berria zientziarentzat

Populazio honen lehenengo aipamenak 1930eko hamarkadakoak ziren, baina zientzilariek 1997an berraurkitu zuten, Sumatra iparraldeko eskualde isolatu eta urrun batean. Berehala konturatu ziren populazio honen portaera ezberdina zela eta hasierako azterketa genetikoek ere horixe iradokitzen zuen.

2013an hilik aurkitu zuten orangutan ar baten azterketa sakonak berretsi dut hasierako susmoa: Tapanuliko orangutanak ezberdinak dira: ezberdintasun genetiko, morfologiko eta etologikoetan oinarrituta, beste espezie bat dela ondorioztatu dute.

Tapanuli orangutanaren kaskezurra eta Sumatrakoarena ezberdinak dira morfologikoki.

Tapanuli orangutanen garezurra txikiagoa da eta hortzadura ere ezberdina dute. Etologiaren alderditik ere ezberdinak dira; hau da, bizi-ohitura ezberdinak dituzte. Arrek egiten dituzten oihuak, esate baterako, askoz luzeagoak dira eta euren marruak ere bereziak dira, frekuentzia handiagokoak. Genetikoki ere alde nabarmenak dituzte beste orangutan espezieekin alderatuta.

Dena elkarrekin aztertuz gero, ondorioa begibistakoa izan da biologoentzat: Tapanuliko orangutanak beste espezie bat dira, "gorilen eta txinpantzeen arteko ezberdintasuna bezain bestekoa da Tapanulien eta Sumatrako beste orangutanen artean dagoena"  ikerlarien arabera, nahiz eta oraindik ere azterketa anatomiko edo morfologiko gehiago egin beharko diren xehetasun gehiago izateko (orain arte ale bakarra erabili baitute alderdi hori aztertzeko).

Hominidoen taldeko 8. espeziea, gure lehengusu dira Tapanuliak

Primate handi edo hominidoen taldea handitu egin da, hortaz. Gizakia ere bere baitan duen hominidoen artean 7 espezie onartzen ziren orain arte: 2 txinpantze espezie (txinpantzea eta bonoboa), 2 gorila espezie (sortaldekoa eta sartaldekoa), 2 orangutan espezie (Borneokoa eta Sumatrakoa) eta gizakia (Homo sapiens). Hemendik aurrera, beraz, 8 espezie izango dira gure taxoiaren barruan.

Aurkikuntza handia da, noski, azken 100 urteotan deskribatu den hominido bakarra delako (1929an bonoboa deskribatu zenetik). Zaila izango da beste espezierik deskribatzerik.

Hominidoen kladograma, orangutan espezieen kokapena nabarmenduta.

Zoritxarrez, hominidoen taldean primatez mozorroturiko otsoa dago: gizakia. Gure jardueraren ondorioz (deforestazioa, habitat aldaketa, ezkutuko ehiza, nekazaritza-ohitura erabat jasanezinak,...), munduko beste hominido guztiak oso-oso egoera txarrean daude.

Txinpantzeen populazioak dira ugarienak, baina bi espezieak gainbehera daude euren lurraldeetan. Gorilen kasuan, populazioak egonkortzea lortu da azken urteotan, baina arrisku bizian daude oraindik, batez ere sortaldeko gorila, 5.000 aleko populazio minimoarekin. Orangutanen kasuan, berriz, 3 espezieak daude arrisku bizian, Indonesiako basoak erritmo ikaragarrian ari direlako desagertzen (planeta osoan bizkorren). Guztien artean, deskribatu den Tapanuli orangutana da larrien dagoena, lurralde txiki batean bizi diren 800 aleko populazio txiki eta bakarrarekin, Sumatran Orangutan Conservation Programako kideek adierazi dutenez.  

Tapanuli orangutana (Pongo tapanuliensis).

.........

Argazkiak eta mapak: Wikipedia, National Geographic eta New Scientist.

Azkenaldi honetan han eta hemen ikusi eta jaso ditudan mapa batzuk ekarri ditut. Frantziako estatuan egiten diren hizkuntzen hedadura eta datuak jasotzen dituzte. Batzuetan hizkuntzak dira, beste batzuetan dialektoak (baita frantsesarenak ere). Euskarazko Wikipedian bada bakoitzaren daturik eta informazio osatuagorik (eta luzeago Wikipedia frantsesean).

Gainera, uda honetan ezagutu ditut ondoren aipatzen ditudan beste biak. Batetik, Atlas sonore des langues régionales de France izeneko proiektua, non hizkuntza/dialekto bakoitzaren lekukotasuna entzun dezakegun (oker ez banago, berria da, uda honetan aurkeztua).

Bestetik, ondorengo bideoa ere jaso dut orain gutxi (2014koa den arren). Hera izeneko erabiltzaileak editatu eta Youtuberatua, hemen ere hainbat hizkuntzatako lekukotasunekin.  

Ondorengo mapetan denetarik aurkituko dugun arren (hizkuntzak, dialektoak,... baita frantsesaren dialekto direnak ere), oro har, hauexek dira Frantziako estatuan dauden hizkuntza nagusiak:

• Alsaziera.
• Bretainiera.
• Euskara.
• Flandriera (Nord eskualdean).
• Franko-proventzera (Arpitanian).
• Kataluniera (Ipar Katalunian).
• Korsikera.
• Liguriera: Mentonen (Itsas Alpeak) eta Bonifacion (Korsika).
• Oil hizkuntzak (frantsesaren eremu linguistikoko hizkuntza/dialektoak: Borgoinera, Xanpainera, Normandiera, Valoniera,...).
• Okzitaniera edo Oc hizkuntza, hainbat dialektorekin, harreman estu edo nasaiagoarekin, tartean Euskal Herrian mintzo den gaskoiera (eta bearnera azpidialektoa), eta auverniera, languedocera, limousinera, proventzera,...