Arnaut Abadiaren zoo ilogikoa (Kepa Altonaga, 2011)
Kepa Altonaga eta Asisko Urmeneta, liburua eskuetan
Askotan, gaur egungo euskaldunok pentsatzen dugu dena gure sasoian asmatu dela: euskara batua, euskarazko prentsa, euskarazko dibulgazioa zientifikoa... Baina hara non, bapatean, orain dela 170 urte jaiotako abade baten idazkiak irakurtzen ditugun eta zapla!, konturatzen garen, gure aurretik ere izan dela, jakina, euskarazko aldizkaririk eta izan dela aldizkari horietan euskarazko dibulgazio zientifikoa oso modu egoki eta taxuzkoan egin duen idazlerik.
Horixe ekarri digu Kepa Altonagak atondutako antologia honek, Arnaut Abadiaren zoo ilogikoa (Pamiela, 2011) idazlanak.
Arnaut Abadiak (Bithiriña, 1843; apaiz, idazle eta irakasle, Larresoroko Seminarioko zuzendari) 700 artikulu baino gehiago idatzi zituen hogeitaka urtean zehar Eskualduna aldizkarian, nekazariei zuzendutako aholkuekin (baratzeaz, ongarri kimikoez, fauna eta floraz, gaixotasunen tratamentuez,...). Horien artetik, animalien ingurukoak batu zituen Altonagak (gehienak 1892-1895 bitartekoak), eta bilduma-lan honetan argitaratu, euskara batura nolabait samurtuta, eta Asisko Urmenetaren marrazkiekin.
Idazkiotan, nola ez ba, bada garai hartan oso hedatua zegoen pentsamoldea: animaliak gizakiaren mesederako daudela, badirela piztia amorragarriak, eta badirela animalia ongiegileak, gizakiarentzat mesedegarri direnak, azken batean. Hala ere, artikuluetako lerroen artean, natura ondo ezagutzen duen eta izugarri maite duen pertsona bat aurkituko dugu, hegazti, zomorro eta ugaztun txikien gora-beherak gertutik jarraitu eta aztertu dituen apaiz nekazariaren solasa. Guztia oso modu egokian izkiriatuta, hizkera bizi eta aberatsarekin, irakurlearentzat gozagarri.
Esan bezala, hori guztiori, orain dela 120 urte inguru. Gaurko blogari ziztrinontzat eredu.
Arnaut Abadiaren zoo ilogikoa (Altonaga eta Urmeneta; 2011)
Har ogi-bihijaleak (1892ko abuztuan)
Badira hirur har-mota ogi-bihitik bizi direnak, eta laborariari kalte handia egin ahal dezaketenak, baldin uzten baditu bere bihitegian sartzera eta emendatzera. Har horiek, bertze guztiak bezala, heldu dira ihizi hegadun batzuen arrautzetarik. Hona nolakotsuak diren errule horiek. Lehen mota, eta orotarik gaixtoena da, marmutxa beltx ttipi bat, zorri larri baten heinekoa. Bizkarra estalia du, hegoak bezala zabaltzen ohi diren bi kusku gogorrez. Baina, kusku haien azpian ez du egiazko hegorik; ezin daiteke beraz aira. Ordainez, zalu darabiltza zangoak. Badu ere moko luze bat, ogi-bihiaren xilatzeko aski azkarra. (...)
Xoriak harjale (1892ko irailean)
Xorien artean badira anitz mota, har, euli eta jainko-oilorik baizik jaten ez dutenik. Ezagutzeko zein diren harjale horiek, aski diezue mokora behatzea. Mokoa mehe eta luxe duten guztiak harjale dira, eta geroztik laborarien aldeko. Izenak berak dio holakoetarik dela euli-xoria, begi ernea, eta xoko-ikertzaile xorrotxa. Orobat da ildo-xoria, lur itzultzen ari zarelarik ildoz ildo jarraikitzen zaizuna, alegerarik kantuz, bere buztan luzea beti goiti eta beheiti darabilela, eta noiznahi mokoaz biltzen duela non har bat, non xixare bat, haratxago arrautza bat. Nola ez aipa sagar-xoria, bere buru beltx, bizkar eta hego urdin, papo eta sabelpe horiekin? Xori ttipia, baina kume-egile handia, hogeietaraino dituenez geroz aldian, ardurenik sagarrondo zahar zenbaiten barnean, nondik heldu baitzaio izena. (...)
(gau)Enarak (1892ko irailean)
Mintzo gara xori edo hegadunez, zeren gauenara, nahiz den hegaduna, ez baita xoria. Ez du mokorik, baina saguak bezalako aho bat, hortzekin; luma ordez, ilez du gorputza estalia; hegoak aldiz, ez lumarik, ez ilerik gabe, larru huts. Ez du arrautzarik erruten, baina bere iduriko kumeak sortzen ditu; kume horiek ez ditu ahotik ahora bazkatzen, baina bai bere esneaz hazten. (...)
Nola bizi jan gabe? (1892ko urrian)
- Erran dizut sagarroiak, gauenarak eta bertze ihizi batzuek, lo daramatela negu guztia, batere jan gabe. Baina, ez dakit sinetsi nauzunez.
- Bai sinetsi, ez sinetsi; ote dakit nihaurek zertan naizen?
- Banuen holako zerbaiten beldurra. Erran dizut, bizkitartean, ehun eta ehun aldiz ikusia izan dela gauza hori.
- Egia diozu; baina, hitz eman ere duzu erranen zenuela nola ote ahal daudekeen ihizi horiek negu osoa, jan gabe. Hori jakin beha nago, zure erranaren osoki sinesteko.
- Oroit baitzinen, beraz, horretaz? Ez dukezu ere ahantzi, hitz hori ematearekin, erran nizula ez nekiela hainbat nola obratuko ahal ote nuen. Ez zela gauza bat erraxa.(...) Gaitezen, beraz, has. Baina, hotz ari da. Jar gaitezen lehenik supazterrean, han eginen dugu solas. Nik hartzen dut xokoa. Zu, nagusia zaren bezala, eman zaitez hor erdi-erdian. (...) Ederkiago zara hor. Sua dugu hitz. Nik xoko honetarik ematen dizkiot bi egur, zuk erditik emaiozu haize. (...) Badakizu ere gorputzak nahi duela izan hein bat bero: hotzak hil dezake gizona, goseak bezala, eta lasterrago. Gorputzak behar duen bero hura heldu zaio janariak eta hatsak haren barnean egiten duten sutik. Ezen, soinekoek ez ohi dute berorik ematen, baina, bai barnetikako beroa kanpoko hotzetik begiratzen. Eta nola suari behar baitzazkio berritu egurra eta airea, orobat gorputzak behar du noizetik noizera jan, eta ardura hatsa hartu, beroaren eta indarraren berritzeko. Bertzenaz, alhagiarik gabeko sua bezala, ahulduz lihoake gizona, hil ere liteke, ez balitz ordu delarik artatua. (...)
