Eibartik

Azkenaldian pare bat artikulu idatzi ditut blog honetan txorien inguruan eta txorizaleontzat erabilgarri dauden app batzuen inguruan (Blog honetako Txori kontuak atalean ikusgai gai horretako post guztiak) eta Twitterren ere egin dut txorizaletasunaren proselitismo apur bat, zelan ez ;)

Sustatuk ere jaso ditu nire Sustatuko kontuan aipatutako kontu horietako batzuk eta joan zen eguenean Segura Irratiak eta Sustatuk elkarlanean egiten duten teknologiaren inguruko irratsaiora gonbidatu ninduten.

Hantxe jardun genuen (Twitch bidez, bideoa orain Youtuben ikusgai), txorizaletasunaz eta, gehienbat, txoriburuok gure esku ditugun pare bat APPen inguruan.

• Txori-behaketak apuntatzeko eta partekatzeko eBird aplikazioa daukagu (euskaraz dago, gainera). Ornitho.eus plataforma ere izan daiteke horretarako beste tresna egoki bat.
• Txorien kantuak identifikatzen laguntzeko, berriz, Merlin eta BirdNet ditugu (irratian batez ere horien inguruan jardun nuen).
• Momentu azkar batean, Collins gidaren APPa ere erakutsi nuen. Paperezko gidak ezinbesteko dira edozein txorizalerentzat, bai ala bai, baina gida horien artean onena den Collins gida mugikorrean ere izatea plus bat da beti (ez dago euskaraz eta ordainpekoa da).
• Amaitzeko, Txoriak.eus webgunea ere aipatzeko aprobetxatu genuen. Tira, guk garatutako tresna bat izanda, zer esango dugu ba! Sarean dagoen baliabide ederra dela ornitologiaren munduan hasten ari diren naturzale euskaldunentzat. Euskal Herriko hegazti arruntenen fitxak aurkituko dituzu bertan, oinarrizko informazioarekin (deskribapen laburra, fenologia, bizitokia...), kantuen audioekin, tarteka bideo batzuekin eta, batez ere, horixe baita webgunearen helburua, txori bakoitzak Euskal Herrian dauzkan izen guztiekin. Zatoz, gonbidatuta zaude Txoriak.eus ezagutzera! ;)

Blog honetan ere egin nahi dut nolabaiteko laburpen edo bilduma bat, txorizaleontzat interesgarri diren tresna, app eta baliabideen inguruan. Ea datozen asteotan tarte bat hartzen dudan, gero eta garestiago daude tarteok eta! ;)

Bitartean, honatx irratian eta Twitch bidez egindako emankizuna (orain Youtuben). Eskerrik asko Sustaturi eta Segura Irratiari parte hartzeko aukera ematearren. Mila esker!

Mikel Urteagak bota zuen erronka Twitterren, nongoa ote lehenengo argazki hau? Baserritar familia bat ikusten da bertan, neska-mutiko gazteak asto gainean eta senide izan daitezkeen bi heldu alboan, horiek ere bakoitza asto banarekin. Andreak zara handi bat darama eskuetan; mutikoaren astoak ere astozara bana dauzka astoaren albo banatara lotuta. Nabotan edo antzeko beharren batean ibili direla dirudi, seguru asko aldameneko sailean.

Bada, Euskal Herriko zein txokotakoa izan liteke argazki hori? Pista bakarra eman zuen Mikel Urteagak, erretratoa Ojangurenena zela. Eta Piriniarrek bista handiz eta bizi erantzun zuen laster: Eibarko Legarre auzoa da, Arrateko errepidearen hasiera eta, atzeko maldan, Mirafloresko baserri-etxeak ikusten dira.

Itxura guztia zuen, bai. Zuzen zebilen Piriniar. Eta argazkiari begira ari nintzela, Ojangurenek Pitxargaingo baserritarrei ateratako beste argazki honetaz gogoratu nintzen (hemen azpian gehitu dudana). Adin ertaineko gizon-emakumeak agertzen dira irudian. Gure Gipuzkoa argazki-funtsean dago, Indalecio Ojanguren handiaren argazki-bilduman eta dokumentatuta: "Campesinos del caserío Pitxargain, Baskos - 114".

Pitxargain baserria Miraflores azpian dago, Legarretik hurrean. Pitxargaingo baserritarrak arbitan zebiltzala ematen du. Eta bigarren argazki honetako gizon-emakume bikotea Mikel Urteagak twitterren botatako lehenengo argazkiko berbera da; bikote berbera, egun berean eta toki berean ateratatako bi argazkitan.

Pitxargaingo emakume eta gizonezko baserritarrak, nabotan, zara banarekin. Euren bizkarrean Estixako malda eta, eskumatara, Pitxargain baserria bera izan daitekeena. Iturria: GureGipuzkoa.eus, CCBYSA.

Hortxe, beraz, Pitxargaingo baserritarrak, Legarren izango zuten ortua edo arbi-saila lantzetik bueltan, atzean Estixa (Estiaga) eta Miraflores dituztelarik. Eskumatara eta beherago ikusten den baserria Pitxargain izan daiteke.

Argazkia noizkoa den zehaztea ez da erraza, nik uste, 1920-1940 bitartekoa, baina ezin esan (lehenagokoa ezin, Arrateko errepidea 1918 inguruan eraiki zelako). Hori bai, negu amaiera ematen du, zuhaitzak oraindik bilutsik daudelako eta, Enrike Sosolak Twitterren esan zuen moduan, arbittan ibiltzeko martxoa-apirila izango delako.

Ingurua izugarri aldatu da 100 urtean. Hauxe da inguru berean aste honetan atera dugun argazkia (tiroa eta objetiboa pixkat desberdinak diren arren). Etxeak albo banatara, espaloiak, etxebizitza berriak eraikitzen... sasoi bateko inguruaren traza gutxi.

Ardantza kaleko gure etxaburuan dago Pitxargain, gure txikitako jolas-eremu inguruan. Eibarren geratzen den kale-baserri bakarretakoa, aspaldi dago hutsik, egoera kaskarrean eta betirako desagertzekotan. 2021ean atera nizkion beheko argazki biak. 

Pitxargain kale-baserria, aspaldi hutsik, Eibarko Ardantza auzoan, gure txikitako etxaburuan.

Montpellierko sugea (Malpolon monspessulanus).

Teruel eta Cuenca bitarteko errepidean ikusi genuen gure lehenengo narrastia, Montperllierko suge eder bat. Gure aurreko autoak nola jo eta hiltzen zuen ikusi genuen gure begien aurrean. Errepideak eta kotxeak dira sugeentzat mehatxu handienetako bat, zenbat hilko ote dira urtero ibilgailuek harrapatuta!

Montpellierko sugea, bi metro inguruko suge lerdena, Mediterraneo inguruko espeziea (Espainia, Frantzia, Italia...), Euskal Herriko isurialde mediterraneoan ere ikus dezakeguna. Gure artean bizi den narrastirik handiena, oker ez banago.

Wikipediak dioen bezala, bere buru estua bereizgarria da: oso begi handiak ditu eta "bekainak" altuak eta irtenak ditu, muturrerantz zabalduz bi gandor izango balira bezala. Kopetako ezkata oso estua da. Ezaugarri hauek suge honi itxura sarkorra eta beldurgarria ematen diote, gizakiarentzat ez den arren inolaz ere arriskutsua. Bizkarraldeko ezkatak leunak edo zimurdunak dira, ez dira karenatuak eta 17 edo 19 ilaratan daude antolatuta. Kolore eta marrazki aldetik nahiko aldakorrak dira, atzeko kolorea grisa, arre gorrixka, oliba, berdexka edo belzkara izan daiteke. Sabelaldea, ostera, horixka eta pigmentu ilunez pikardatua.

Pozoitsua da, baina bere pozoia ez da ahaltsuegia eta, gainera, bere letaginak letaginak ahoaren atzealdean daudenez, pertsona bati pozoia sartzea oso zaila da. Hori bai, harrapatutako ehizakiak hiltzeko oso eraginkorrak dira. Ehizakia heldu eta irensten hasi orduko, ahoaren atzealdeko letagin hauekin pozoia sartzen dio, ehizakia irensten eta liseriketa egiten lagunduz.

Eskulapioren sugea (Zamenis longissima)

Hilda aurkitu dugun bigarren sugea Eibarren topatu genuen, Aasua erreka auzoan, Eibarko erdigunetik ber-bertan. Hiru kolpe garbi zituen gorputzean banatuta, norbaitek makilakada hilda. Harrigarria da oraindik ere gizakiak zer duen sugeen aurka, harrigarria eta penagarria, nekez aurkituko dugulako kalterik egingo digun sugerik (eta, horrela balitz ere, nahikoa arrazoi ote?).

Kasu honetan, gainera, Eskulapioren sugea zen hildakoa, pozoirik ere ez duen suge lirain eta lasai-lasaia. Helduek 160-180 cm inguru izan ohi dituzte, leun-leunak dira, gorputz finekoak; burua estua dute eta begi-niniak biribilak. Europa hegoaldean bizi den sugea da Eskulapioren sugea, Euskal Herrian hasi eta Turkiaraino. Bizkai-Gipuzkoa bere banaketa-eremuaren sartaldeko mugan daude, baina hala ere nahiko arrunta da Euskal Herri hezean.

Eskulapio sugea azkarra da eta zuhaitzetan gora egiteko aparteko abilezia du. Eguzkizalea da baina bero handiegia ez du maite. Normalean habitat idorretan egoten da hala nola, baso idorrak eta eguzkitsuak, sastrakadi edo harrizko horma zaharretan. Dietari dagokionez, batez ere mikrougaztunez (arratoi, sagu, satitsu...), hegaztiz eta bestelako narrastiez (sugandilak, muskerrak...) elikatzen dira. Euren ehizakiak ahoaz eutsi, eta konstrikzioz akabatzen dituzte irentsi aurretik. Bere etsaien artean hegazti harrapariak aipa daitezke, bereziki arrano sugezalea eta zapelatza, baina gizakia du etsai handiena, suge honen izaera lasaia aprobetxatuz sarri jasotzen baitu gizakion erasoa. Eibarren aurkitu genuen suge gazte honen kasuan gertatu bezala.

Santa Kurutzeko jaixak izan dira azkenengo egunotan Eibarren. Maietzan 3an da Santa Kurutz eguna, izan, eta kasualidadez hantxe agertu giñan, jakiñezta baillarako basarrittarrak hantxe egongo zirana mezetan eta eguna ospatzen. Jai ederrak antolatzen dittu urtero auzoko Jai Batzordiak, horraittio!

Santa Kurutzen mila aldiz egon, baina aste honetan sartu naiz lehelengoz ermittara. Erretrato batzuk atara eta hona ekartzeko aprobetxatu dot.

Mezia Santa Kurutz egunian, maiatzak 3, Eibarko Santa Kurutz ermittan.

Santa Kurutz ermittia barrutik (Mandiola-Gorosta auzuak, Eibar).

Santa Kurutz ermittia barrutik (Mandiola-Gorosta auzuak, Eibar).

Santa Kurutz ermittia 1862. urtian jaso zan Mandiola basarrixan lurretan. Zazpi baserriren artian zaintzen dabe ermittia.

Santa Kurutzeko ermittia (Eibar), Mandiola eta Gorosta baillaren arteko topagune

Mandiola eta Gorosta baillaren topagune da Santa Kurutz ingurua. 1862. urtian jaso zan Mandiola basarrixan lurretan eta 7 baserriren artian zaintzen dabe gaur egun.

Gu gaztiak giñala "mendixan" zeguan, erdi-ezkutuan. 1990 hamarkada amaieran egokittu zeban udalak:  ingurua garbittu, arbolak sartu, mahaixak ipini, aparkalekua egin... Eibarko nere lekurik kutunena da, duda barik, negu zein uda, gure pasiaden, afari-merienden eta txori-behaketen zentro neuralgikua. Gure txakur Isats be auzokua izan bihar, jakina, Gisasolanekua. Maitte dot Santa Kurutz!

Santa Kurutz ermittia, Eibarko Gorosta eta Mandiola auzuen artian.

Santa Kurutz ingurua 1998ko udan, egokitzapen lanak amaittuta eta zuhaitzak landatu barri.

Santa Kurutz, 2004, zuhaitzak hazten.

Negu eta uda, udazken eta udaberri, gure leku kutun!

Ego Ibarra batzordiak eta Badihardugu Elkartiak bideratutako Eibarko ermitten proiektuan jaso zeben ermittian inguruko informaziño zabala (eta hemen azpixan ikusi zeinkien "Eibarko ermitak historiaren lekuko" izeneko bideua argitaratu).

Santak Kurutzeko jaixak Eibarren 2023, egitaraua

Amak 80 urte dakaz; neuk be makinatxo bat. Erreza litzake pentsatzia honezkero bere berbetia eta bere euskerian ezaugarrixak ezagunak dittudana, holako kontuetarako belarrixa beti zut eukitzen dot eta. Baina hara nun, juan zan astian hauxe bota zeban:

Hasieran zaila zan, baina denporian puruz ikasi eitten da.

Denporian puruz (edo denporian puruan). Alegia, denborarekin, denboraren poderioz.

Esamoldia ezaguna da, jakina; bizkaieraz ohikua edo (ohiko izandakua, behintzat). Baina harrittu ninduana horixe izan zan, amak 80 urtekin bota zebala hori, barru-barrutik, eta oin arte ez netsala sekula entzun.

Eibarko hiztegi digitalian ondo jasota dago, jakina, adibidiekin (ez puruz, baizik puruan):

• Biharran eta lanan puruan zerbaitt aurreratu eban.
  
• Jardunan puruan atara zetsan baietza.
  
• Urtien puruan eiñ eban diru apur bat.
  
• Mendiko berezko perretxikuak, hobiak dira simaurtzako zeregiñen puruan hartzen diranak baiño.
  

Elhuyar hiztegixan ez dot topatu; Labayru Hiztegixan bai.

Polittak dira holako ezustekuak, gitxien espero dozunian agertzen diran sorpresatxuak. Aupa ama, gure itturri linguistikua! ;)

Hogei bat lagun elkartu ginen domeka goizean Urkuzuko parkean irteera ornitologikoari ekiteko. Mota askotako jendea, interes desberdinekoa, baina denak naturzaleak eta txori-behaketaren munduan lehenengo urratsak emateko prest.

Sekula txoritan ibili bariko 20 laguneko talde batekin txori "asko" ikustea ezinezkoa da. Horrexegatik, kasu honetan, irteera praktiko eta oso oinarrizko moduan planteatu nuen saiakera hau. Txoriak ikusi eta identifikatzen ikastea baino, txoriketan hasteko oinarrizko kontuak zeintzuk diren azaldu nahi izan nuen eta, gehienbat, begirada aldaketa bat proposatzea.

Izan ere, txoritan ibiltzeak hori baitakar, beste begirada eta jarduera mota bat, mendian ibiltze hutsa baino lasaiagoa, kontenplatiboagoa, arnasa luzeagokoa. Erritmoa jaitsi beharra dago, gora begiratu, belarriak ixotu eta naturak ematen digun guztia jasotzen hasi.

Eta halaxe jardun genuen 3 bat orduz, Aasuatik gora Mandiolaballean sartu eta Santa Kurutzeraino, lasai, patxadaz, zuhaitz artetik zetorzkigun kantuak adituz, gozatuz eta tarteka begien artean agertzen zitzaizkigun txori txikiak beste begi batzuekin behatuz. Txioak, txinboak, txantxangorri eta zozo-birigarroak, miruak, garrapo eta gerri-txoriak, erregetxoak eta txepetxak... Uste dut gehienok gustura ibili ginela txio artean.

Prismatikoen inguruko hiruzpalau kontu azaltzeko aprobetxatu nuen (modelo eta motak, prezioak...) eta, batez ere, Merlin aplikazioa probatzeko aprobetxatu nuen. Uste dut app horrek herritar asko erakarriko dituela txoriburuon mundura. Ez dakit nola etorriko diren eta zein asmorekin, beharbada ez gure belaunaldian hazitako txorizaleon asmo eta begirada berdinarekin, baina ziur txorizaletasuna ernetzen duela gure inguruko hainbat lagunen artean (Twitterren ere halaxe iruditu zait, orain arte jaso ditudan hainbat erantzunen arabera, adibidez bat, bi eta hiru).

eBird eta Ornitho plataformen inguruan ere esan nahi nituen berba batzuk, eta hegazti gida interesgarrienen laburpena egitea ere bai, eta hegaztien munduaren inguruko azalpen zabalagoak... baina ez zen egon tarterik gehiagorako. Hurrengo batean izan beharko du! Eta izango da, txorizaletasunaren ekimen apologista hauekin asko disfrutatzen dudalako ;)

Irteeran ez genuen argazkirik atera. Goiko hau azaroan egindako beste irteera batekoa da, hori ere Baso Biziak elkarteak egindakoa, dozena bat habia kutxa ipintzeko Eibar inguruan.

Oinarrizko eskema bat sortu nuen irteera honetarako. Hemen lagako dut, aurreragorako (edo edozeinek erabili nahi badu).

1. Erritmoa, begirada... zer da txoriak behatzea?
2. Belarriaren garrantzia (txoriak behatzea ez da bakarrik ikustea; lehenbailehen komeni da kantuak identifikatzen ikasten hastea)
3. Katalejoak. Nola erabili, zer diren 10x40 bezalako zenbakiak, markak eta prezioak...
4. Teknologiaren laguntza, APP interesgarrienak (Merlin, BirdNet, Naturalist eta abar).
5. Hegazti gidak. Mugikorrean bai, baina paperean ere bai (ikaste-prozesuan ezinbestekoa).
6. Zientzia hiritarra. eBird eta Ornitho moduko plataformen garrantzia; SACRE, SACIN eta antzeko programak; Itsas Enara elkarte ornitologikoa.
7. Zelan identifikatzen dira hegaztiak? Koloreak, forma eta neurria, jarkera eta mugimendua, portaera, hegaztada, kantuak... Eta probabilitate kontua ere bada!!
8. Txorien euskarazko izendegia.

Teknologiak jauzi handiak ematen ditu oso denbora laburrean eta txorien kantuen identifikazioan ere izugarri hobetu da kontua azken 2-3 urteotan. Gaur egun, mugikorrean instalatutako aplikazio batek izugarri lagunduko digu mendian entzuten ari garen txori horien kantuak identifikatzen eta zalantzak argitzen.

Bi dira normalean erabiltzen ditudanak: Merlin Bird ID eta BirdNET, biak ere hegazti kontuetan mundu mailan erreferentzia den Cornell unibertsitatearen tresnak.

BirdNET izan zen erabiltzen hasi nintzen lehenengoa. Uste dut jatorriz app europarra dela (Chemnitzeko unibertsitate teknologikoarena), baina une honetan Cornellek kudeatzen du. Tresna xinple-xinplea eta erabilterraza da, bere mugekin. Azkenaldian, berriz, Merlin da gehien erabiltzen dudana, une honetan askoz erabilgarriagoa egiten zaidalako. Hala ere, biak deskargatzea izan daiteke lehenengo urratsa eta bakoitzaren gustuaren arabera (edo egoeraren zein beharren arabera) bata ala bestea erabiltzea. Nik neuk biak ditut instalatuta. Jaisteko eta instalatzeko, hementxe Androiderako estekak: Merlin Bird ID eta BirdNET.

Orain gutxira arte ez ziren oso fidagarriak Europako espezieentzat (batez ere Merlin, Estatu Batuetan garatutako APPa delako), baina une honetan biek dute antzeko fidagarritasuna, nire ustez. Merlin 1054 espezie identifikatzeko gai da, tartean Europako gehienak eta BirdNETek ere gure inguruko gehienak ezagutzen ditu. Oraingoz ez daude euskaraz, baina Merlinen txori-izenak, behintzat, euskaraz ikus ditzakezu (ez da gutxi!). Eta uste dut lortuko dugula egunen batean APPa ere euskaratzea, tresna-multzo berdineko kide diren eBird.org eta eBird APPa euskaratu ditugun moduan.

Hortaz, tresna erabilgarri eta praktikoak dira biak, nola Merlin hala BirdNet. Ezaugarri eta desberdintasun handienak hauexek dira:

• BirdNET zuzenean kantuak identifikatzeko tresna bat da. Oso xinplea eta erabilterraza. Merlinek, ostera, aukera gehiago ditu (adibidez, irudiak ere identifikatzen ditu).
• BirdNETek identifikazioaren ziurtasuna zenbatekoa den zehazten dizu (oso ziurra, nahiko ziurra, batere ziurra...); Merlinek ez dizu zehazten proposamenaren fidagarritasunik (hala ere, fidagarritasun maila txikia bada, ez dizu ezta proposamen zehatzik egiten ere).
• Merlinen txorien izenak euskaraz ikus ditzakezu (APPa erdaraz izan arren).
• Merlinek entzun ahala identifikatzen ditu txori-kantuak (hauxe da Merlinen abantailarik handiena, niretzat). Martxan ipini eta Merlinek esango dizu zeintzuk diren kantuan ari diren hegazti-espezieak. BirdNET-ek ez du hori egiten: zuk aukeratu behar dituzu pasarte-zatiak eta identifikatzeko eskatu.
• BirdNET-ekin kantu-zatiak gordetzea errazagoa da. Baina kantu-zati laburrak izan behar dira, hori bai.
• Merlin konektatuago dago eBird plataformarekin eta hango datuekin erkaketak egiten ditu eta behaketak batetik bestera eraman ditzakezu.

Orduan, esan bezala, uste dut txorizaleontzat oso tresna erabilgarriak direla bata zein bestea eta merezi duela instalatu eta probatzea. Hori bai, beti ere kontuan izanda APP hauek proposamenak egingo dizkigutela. Eta ezin dugu itsu-itsuan sinetsi aplikazio hauek proposatzen digutena. Akatsak egiten dituzte, eta ez gutxitan, gainera; batez ere soinu-egoera kaxkarretan (haizea, trafikoaren zarata, txori asko elkarrekin kantuan...). Hartara, txorizalearen esku dago app hauek ematen diguten informazioa aztertzea eta iragaztea, hori ezin dugu inoiz ahaztu.

Goian duzue BirdNETen pantaila-irudi bat. Hurrengoak Merlinenak dira, azkenaldian gehiagotan darabildan aplikazioarenak.

Goiko irudian Merlin aplikazioa martxan eta grabatzen ari denean ikusten duzun pantaila. Grabatzen ari zaren bitartean entzuten ari zaren hori zer txori den esango dizu Merlinek. Stop sakatu arte grabatzen jarraituko du, entzun dituen espezie guztien zerrenda osatzen joango da eta unean unean kantari dagoen txoria nabarmenduko dizu.

Behin grabazioa amaituta, grabazio hori non eta noiz egin den adieraziko dizu Merlinek, eta entzundako txoriak zeintzuk izan diren. Espezie bakoitzean sakatuta txori horren kantu-zatia entzuteko aukera izango duzu eta txori horren fitxara ere joan ahalko zara (eBird-ekin konektatzen da). Fitxategiak betirako gorde ditzakezu aplikazioan, datu guztiekin. Goiko hori joan zen udaberrian Debako Artzabal hezegunean egindako grabazioa da, txori-multzo politarekin, besteak beste, benarriza, ihi-txoria, baso-txinboa, eta abar.

Kasualitatez heldu naiz Eibarko udalaren lan honetara. Gure udalerriko ondare naturalaren inbentarioa egin zuten 2017-2018 bitartean Plan Estrategikoaren barruan eta, besteak beste Eibarko mugen barruan ditugun erreka nagusien mapa garbi argigarri bat dakar.

Oro har, orain dela 20 urte inguru argitaratu genuen Eibarko mapa toponimikoaren proiektuan jaso genituen hidronimoak dira Hirigintza sailekoak mapa honetara ekarri dituztenak (akatsen batekin eta bakarren batzuen faltan); beharbada beste iturriren bat ere erabili dute.

Oraingo honetan, guk egindako mapa toponimikoan baino gardenago ikusten dira, bestelako informaziorik gabe, erreka-izenak soil-soilik lagata. Pentsatu dut merezi duela blogera ere ekartzea (lizentziaren kontua garbi izan barik), hedapen pixkat ematearren eta Eibarko erreka guztien zerrenda gehituta. Mapa toponimikoarekin alderatu nahi duenak, hemen du Eibarko mapa toponimikoaren informazio osoa eta beste helbide honetan mapa toponimikoa bera kalitate altuan (hemen azpian ere itsatsita, kopia).

Eibarko errekak: mapa eta zerrenda

Hara hor, ba, Eibarko erreken zerrenda eta mapa. Udalaren mapa berri honetan agertzen ez diren baina lan toponimikorako jaso genituen izen batzuk ere gehitu ditut (errekak baino, errekaxtoak), eta elkarren iturri diren errekak jarraian adierazi. Kasu batzuetan, erreka batek 2 izen ezberdin ere baditu, gurutzatzen duen eremuaren arabera modu batean edo bestean izendatuta (zalantzak argitzeko, begiratu mapa toponimikoa).

• Ego erreka (aspaldi idatzi nuen Ego errekaren izenaz eta iturriaz)
• Lea-Artibaiko arrokoak: Arando, Aginaga (Agiña), Orberreka, Altzerreka eta Urko; Iturgoen (Itturguen), Iteriaga (Itterixa) eta Altzorbe.
• Ego errekaren ipar ixurialdekoak: Kortatxo; Karabia eta Abauntzaga (Abontzaerreka); Ardantza; Trango, Ormaiztegi, Txarako, Pagaegi, Errentziño eta Matxaria; Aasuaerreka; Txarakoerreka; Iruintxaur, Magdala, Pagolaerreka eta Gorosta; Zubiaga, Pagoaga; Iruitz, Maaldegi, Txindurrierreka eta Zaturio.
• Ego errekaren hego ixurialdekoak: Iburrerreka; Otaola; Txaltxako; Ubidieta (Ubitxa), Lixiberreka eta Unbe; Asurtza, Aranbaltz eta Txonta; Indurio, Kiñarraga eta Aiagaerreka (Aixerreka); Aldabeerreka; Errialtzu.

Oharra: erreka txikien kasuan ez da erraza toponimoa (hidronimoa) zein den zehaztea. Askotan, baserri bakoitzak izen desberdina ematen dio errekatxo berdinari, bere ibilbideko metro batzuk gorago edo beherago. Zerrenda honetan, beraz, izenen bat (sinonimo edo aldaeraren bat) falta daiteke.

Eibarko Sare Hidrologikoa ("Eibarko ondaren naturalaren inbentarioa", Eibarko Udala, 2018).

 Eibarko mapa toponimikoa (Alberdi eta Sarasua, Eibarko Udala, 2005).

Oier Gorosabelek Mastodonen egindako komentarixo batek akordau eragin zestan erdi-ahaztuta neukan esamolde bat, gure aurrekuak sarri samar erabiltzen zebena: noaki.

Gure aitxitxak takian-potian erabiltzen zeban eta Eibartarren Ahotan proiektuan be jaso genduzen lekukotasun batzuk, esate baterako:

• Ha etxia, noaki noizko etxia dan haura, e! (Julian Etxeberria)
• Noaki zenbat denporan Paco Anitua eguardixetan nerekin etortzen zan barriketan. (Arnaldo Bolunburu)
• Beste hau... noaki zer dan! (Roberto Isasi)

Gaur egun "auskalo" (edo "batek daki") esango genduke, baina gure aitxitxa-amama eibartarrak no(r)aki be erabiltzen zeben horren ordez. Jatorriz, seguru asko, 'nork daki' izango zan, jakina, nahiz eta gure sasoirako hori jatorrixori galduta zeuan eta hiztunentzat berba beregaina zan hori noaki hori.

Inguruan galdezka hasi eta konturatu naiz noaki honen erabileria nahiko murritza dala. Ahotsak-eko datu-basian bilatuta, 4 lekukotasun agertu jakuz, danak Eibarkuak. Inguruan be seguru erabiltzen zana, baina ez dot topatu adibiderik (ezta lagunen artian galdetuta be). Eta denporan be, esan doten moduan, badirudi honezkero guztiz galdutako esamoldia dala. Nere inguruan inkesta txiki bat egin eta gure adinetik beherako gehixenendako ezezaguna da honezkero Eibarren.

Hementxe Ahotsakeko adibidiak, Julian Etxeberria (01:07), Arnaldo Bolunburu (02:40) eta Roberto Isasi (05:20). Zelako garrantzixa daken Eibartarren Ahotan eta Ahotsak moduko proiektuak eta ahozko corpus historikuak!

Egurrezko jarlekua, bizkarralde altuarekin eta erdian mahaiarena egiten duen ohol eraisgarriarekin. Horixe dugu zizeilua. Beheko suaren parean egoten zen eta tradizioz hierarkia adierazten zuen, etxeko jaunaren eserleku nagusia baitzen.

Ezagutzen diren gehienak XVI. eta XVII. mendekoak dira (XIX. mendera arte ekoitzi ziren arren). Han-hor irakurri dut Euskal Herriko altzaria dela. Ez dut uste, hala ere, Euskal Herrikoa bakarrik denik, Pirinioetako beste lurralde batzuetan ere erabili izan delako (cadira deritzote Aragoin, adibidez).

Ikusi dudan azkena Arabako Kuartangoko atari batean ikusi dugu asteburuan. Seguru asko Xixilua esango diote bertakoek, horrelaxe deitzen diotelako Araban zizeiluari, baita gaztelaniaz ere. Izan ere, euskalkiaren arabera hainbat aldaera ditu altzari honek.

• zizeilu, zizailu, zizilu, zizilo (G, GN, BN)
• zuzulu, züzülü, xuxula (Z, BN, Er.)
• txisailu, txiselu, txixilu, txitxelu, txitxilu, xixilu (B, A).

Itxura denez, latinezko 'subsellium' (banko baxua) hitzetik datoz horiek guztiak, Zizeilu zein bere aldaera oro. Zizeiluen inguruko info zabala Wikipedian: https://eu.wikipedia.org/wiki/Zizeilu.

Xixilua Araban.

Xixilua Araban.