Eibartik

Erria txikota aldarrikatuko dute igandean Orion, Kilometroetan; baita abestu ere (lagatzen badiete). Baina zer da, ba, txikota?
Harluxet hiztegiaren arabera:

iz. (Heg.) ITSAS. Soka-muturra edo soka-puska motza. (Harluxet).

Batez ere itsasoan erabiltzen da, itsasuntziak amarratzeko erabiltzen diren soka sendoak dira txikotak (besteak beste). Hiztegi batuaren arabera, Bizkaiko hitza da, baina lehenago ere aipatu izan dugu blog honetan bertan Hiztegi Batuko marka dialektalen kontu nabar hori. Orotarikoak hedadura zabalagoa ematen dio, noski: txikot (V, G-bet), txikote (AN-gip).

Jatorriz espainieratik (chicote) edo/eta frantsesetik (chicot) eratorria. Badirudi Kantauri itsasoko kostalde guztian hedatutako hitza dela.

Berbak berba eta hitzak hitz, domekan Erria Txikota Orion!

Egun bat ez ezik, hegaztiek asteburuan ospatzen dute euren nazioarteko eguna. Urriko lehenengo asteburuan izan ohi da (aurten urriaren 4-5), migrazio-garaia puri-purian dagoenean, eta hegaztiak ikusteko urteko sasoirik onenean.

Datozen egunotan, gure inguruko natur talde gehienek hainbat ekitaldi antolatu dituzte hegaztien mundua ezagutarazteko (hitzaldiak, bisita gidatuak, erakusetak, behaketak, irteerak...). Ugatzak, Itsasenarak, Salburuako Atariak, Urdaibai Bird Centerrek, Txingudiko Ekoetxeak, Arkamurkak, SEOk... milaka aukera eskaintzen dizkizuete. Eguraldi ona ei dator txoritarako. Aprobetxatu!

Eta asteburua bitartean, hona hemen zergatik maite ditugun txori eta hegaztiak.

Hirugarren mailako erakusleen artean, bi forma dira nagusi euskaraz: mendebaldeko 'ha' eta ekialde zabaleko 'hura' (bere aldaerekin, 'gura/kura', Aezkoa-Erronkari bitartean, adibidez). Baina bizkaierak eta gipuzkerak bat egiten duten Debabarrenean, bada beste forma berezi bat 'hura' erakuslearentzat: 'haura'.

Elgoibar inguruan oso indartsua dena (Mutrikun, Mendaron eta Deban), baina auzoerrietan ere erabiltzen dena, batez ere Deba Ibarreko Soraluzen eta Bergara-Antzuolan, eta baita Azkoitia-Azpeitian ere.

Zer ote "haura" hori? Ez dakit, baina beti pentsatu izan dut ez  ote den horrelako zeozer:

• Bizkaian: Ha
• Gipuzkoan: Hura
• --> Mugan: ha+hura > haura

Beharbada hau/hura arteko analogia moduko bat ere izan daiteke. Edo hasierako "(h)a" hori beste zeozer ote? Auskalo. Dakienak emango digu argibiderik.

Bitartean, datu gutxi batzuk bere hedaduraz eta indarraz. Ahotsak.com proiektuko Ahozko Tradiziozko Corpus zoragarriak datu esanguratsuak ematen dizkigu. Hara, "hura" erakuslearen fitxari dagokion laburpena, bere aldaerekin eta formen hedadura geografikoarekin:

• Mutriku-Mendaro-Elgoibar-Soraluze-Bergara-Antzuola: Haura formaren gunerik indartsuena: haura %85-100 inguru; ha %0-15.
• Alboko Eibar, ostera, askoz bizkaitarragoa da (ezaugarri dialektologiko gehienetan bezala): ha %92; haura %8
• Haura formaren agerpen gutxi batzuk daude, era berean, Deba ibarreko Elgetan, Arrasaten, Oñatin, eta baita Urolaldeko Zumaian ere.
• Azkoitian eta Azpeitian datu gutxiegi dago Corpusean ondorioak ateratzeko, baina han ere erabiltzen dute (hare forma). Bertako informanteek esan didatenez, horixe da herriko forma nagusia, eta Zestoaraino iristen da.

Hemen, adibiderako, Antzuolako Juliana Arangurenen berbak (orain 10 urte grabatutakoak, 2004ko irailaren 29an, Itziar Alberdik egindako grabazioan):

Bizkaiko kostaldetik beste bi ohar egin dizkidate. Oier Txikillanak Eibartarrak zerrendan aipatu zuen (handik dator gaia) Lekeition forma indartu moduan (edo) erabiltzen dela "hauri". Gerora, Ana Moralesek Twitter bidez aipatu dit Bermeon ere izenorde enfatikoa dela "hauri" (eta "haura"?). Aritz Abaroaren iritziz "horixe"-ren ordezkoa-edo da "hauri".

Paboi handia izeneko sitsa da Europako lepidoptero edo tximeletarik handiena. Saturnia pyri du izen zientifikoa, 15 cm inguruko zabalera du, eta Europa hegoalde osoan bizi da, nahiz eta leku guztietan ez den erraz aurkitzen.

Beldarra ere halakoxea du, handi-handia, 16-18 cm bitartekoa. Joan zen astean ikusi genuen Urkuluko urtegian. Laranja edo berde kolorekoak izan daitezke, tanto urdinekin.

Polita benetan!

Eta bideo laburra:

Genetistek aztertzen dituzten milaka eta milaka karaktereen artean, bada bat MPH deitutakoa. Middle Phalangeal Hair (MPH) edo mid-digital hair indizea da, eta eskuetako erdiko falangeetan ilerik baduzun neurtzen du (hau da, 4 atzapar luzeetan, hatz lodiak ez duelako erdiko falangerik).

Ez omen dago erabat garbi ezaugarri horren oinarri genetikoa zein den; ezta ere giza populazioen azterketarako erabilgarri ote den. Baina munduan zehar hainbat neurketa eta ikerketa egin dira, populazio bakoitzaren MPH indizea aztertuz. Zenbat diren iletsu, zer proportziotan, zein atzaparretan gehiago, sexuen araberako aldeak, eta abar. Ile bakarra izatea (edo hobeto, folikulo bakarra), nahikoa da MPH+ izateko.

Nik askotan begiratzen diet nire atzaparren erdiko falangeei, eta hortxe daude, ondo iletsu. Bigarren hatzean izan ezik, beste hiruretan ileak ditut erdiko falangeetan (eskumako zein ezkerreko eskuetan). Eta hortxe imajinatzen zaituztet, zuek ere, atzaparretara adi-adi begira... Eta, zer? ilerik bai?

Munduan zehar oso proportzio ezberdinak aurkitu dituzte. Afrikan eta Asian oso gutxi dira MPH+ direnak; Europan askoz gehiago, nahiz eta proportzioa oso aldakorra den populazio eta herrialdeen arabera.

Inoiz inon entzun edo irakurri dudanaren arabera, badirudi Euskal Herria dela (beste lurralde batzuekin batera) MPH+ tasa handiena duen lurraldeetako bat. MPH+ garenok, hortaz, ez gara bape originalak gure inguru honetan.

Satorra (Talpa europaea) animalia ugaria da Euskal Herrian. Hala ere, animalia lotsatia izaki (nagusiki gautarra eta lur azpian bizi dena, gainera), ez da hain erraza ikustea. Ez bizirik, barrena.

Azkenaldian ikusi ditudan gehienak hilda zeuden, zapalduta, zanpatuta eta erdi-ustelduta. Aste honetan ikusi dugunak, ostera, itxura ona zuen. Orduan bertan bihotzekoa jota hil izan balitz bezala, koittadua.

Saguekin nahasten den arren, satorra beste talde batekoa da (sorikomorfoa, eta ez karraskaria), sateroak bezala. Haragijalea da eta lur azpian bizi da, dozenaka metro izan ditzaketen galerietan. Batez ere zizareak jaten ditu, baina baita beste edozein mamorro ere.

Beltza, 10-14 cm ingurukoa, begi txiki-txikiak, belarrigabea eta muturluzea. Muturtxo hori eta bertan dituen ile eta biboteak oso sentikorrak dira eta horien bidez mugitzen da.

Aurreko hankak oso zabal eta indartsuak dira, lurra zulatzeko ezinbestekoak.

Lur azpiko karrajuetan barrena habia egiten du, orbela eta belarrak erabilita. Oso gutxitan ateratzen da lur azalera, hain ezagunak diren sator-zuloak eginez. Zulo horiek bikotea aurkitzeko erabiltzen dituzte, edo beste animaliak batzuk ehizatzeko ("tranpa" horietan jausten diren animaliak ere jaten ditu).

Aralar (2014/08/23)

Atzo Aralarrera joan ginen. Kotxea Albin laga, Unako putzutik Hirumugarrietara igo, eta Igaratzatik barrena Guardetxera eta atzera berriro Albira. Mendiko espezie tipikoak ikusteko aukera izan genuen, eta harrapakari eder parea ere egokitu zitzaizkigun pare-parean, gabiraia eta belatz handia.

• Saia (G. fulvus) +20
• Zapelatza (B. buteo) 1
• Belatz handia (F. peregrinus) 1, Hirumugarrietan
• Gabiraia (A. nissus) 1 arra
• Udako txirta (A. trivialis) 1
• Buztanikara (M. alba) 1, Unako putzuan
• Tuntuna (P. modularis) 5
• Buztangorria (P. ochruros) 4
• Buztanzuria (O. oenanthe) 3
• Pitxartxar nabarra (S. rubetra) 1, Mendiaundi
• Pitxartxar burubeltza (S. torquata) 2
• Zozoak (T. merula)
• Txantxangorriak (E. rubecula)
• Kaskabeltzak (P. major)
• Beleak (C. corone)
• Belatxingak (P. graculus)
• Txontak (F. coelebs)
• Txokak (C. cannabina)
• Mendi txirriskila (S. citrinella) 6

Mendixur (2014/08/24)

Gaur, berriz, Ulibarriko urtegi inguruan igaro dugu eguna, eta etxeruzkoan kuku txikia egin dugu Mendixurren. 10-15 minutu eskas, eta eguzkia kontra genuela, baina hegazti gutxi batzuk ikusteko astia eman digu.

• Koartza gorria (A. purpurea) 1
• Lertxuntxoa (E. garzetta) 2
• Murgila (P. cristatus) ++
• Amiamokoa (C. ciconia) 1
• Antxeta mokogorria (C. ridibundus) 1
• Ubarroia (P. carbo) 5
• Kopetazuria (F. atra) +++
• Uroiloa (G. chloropus) 1
• Murgilari arrunta (A. ferina) ++
• Ahate gorrizta (N. ruffina) 1
• Basahatea (A. platyrrynchos) +++
• Ipar-ahatea (A. strepera) ++
• Kuliska iluna (T. ochropus) 1
• Kaskabeltza, zozoa, txantxangorria, txorrua, enarak eta okil berdea.

Aurrerago ere aipatu izan dut Plaiaundiko Parke Ekologikoa blog honetan. Txingudiko badian kokatuta, Irunen, Euskal Herrian hegaztiak ikusteko tokirik onenetakoa da (eroso eta egokiena bai, ziurrenik, Salburuarekin batera), eta Urdaibaiko Biosferarekin batera garai batean euskal kostaldean ugari ziren paduren eredu garrantzitsuena.

Aste honetan berriro izan naiz seme-alabekin. Oraindik ez da hasi bene-benetako migrazioa, baina hegazti-parrasta polita ikusteko aukera izan genuen. Eta baita koipu inbaditzaile bat ere, ea-ea eskuekin ukitzeko distantziara.

• Txilinporta (T. ruficollis) +10 (kume eta guzti)
• Ubarroi handia (P. carbo) 7
• Lertxuntxo txikia (E. garzetta) +30
• Lertxuntxo handia (E. alba) 1
• Koartza (A. cinerea) 16
• Beltxarga (C. olor) 1
• Basahatea (A. plathyrrynchos) +20
• Ipar ahatea (A. strepera) 3
• Zertzeta (A. crecca) 1
• Uroiloa (G. chloropus) 2
• Kopetazuria (F. atra) 7
• Txirritxo handia (C. hiaticula) 8
• Harri-iraularia (A. interpres) 4
• Txirri arrunta (C. alpina) 2
• Kurlinta bekainduna (N. phaeopus) 4
• Kurlinta buztanbeltza (L. limosa) 1
• Kuliska txikia (A. hypoleucos)
• Kuliska iluna (T. ochropus) 1
• Kuliska zuria (T. nebularia) 2
• Kuliska bernagorria (T. totanus) 1
• Bernagorri iluna (T. erythropus) 1
• Kaioa hankahoria (L. michaellis) 
• Antxeta mokogorria (L. ridibundus)
• Martin arrantzalea (A. atthis) 4
• Enara azpizuria (D. urbica)
• Buztanikara (M. alba)
• Belea (C. corone) 2
• Txepetxa (T. troglodytes) 1
• Sasitxoria (H. polyglotta) 1
• Eulitxori grisa (M. striata) 1
• Txantxangorria (E. rubecula) 2
• Zozoa (T. merula)
• Hormatxoria (P. domesticus)
• Txonta (F. coelebs) 2

Empordako (Girona) Parke Naturala (Parc Natural dels Aiguamolls de l'Empordà) Fluviá eta La Muga ibaien inguruan dagoen padura-sistema da. 4824 hektarea ditu eta Kataluniako 2. hezegunerik garrantzitsuena da (Ebroren Deltako Parkearen ostean). Garai batean Rosesko itsasgolko osoa hartzen zuen hezegune-sistema honek, Rosesen hasi eta Palseraino, Fluvià eta Ter ibaien artean. Hala ere, gizakia gutxinaka padurak idortuz joan zen, lehenengo nekazaritzarako eta, ondoren, 60. hamarkadatik aurrera, zerbitzu turistikoak eraikitzeko. 1976an herritarrek eta ekologistek hasitako kanpaina bati esker, hezegunearen zati bat salbatzea lortu zen eta 1983az geroztik babestuta dago.

Rosesko golkoa. Iparreko muturrean (ezkerretara) Cap de Norfeu (Roses); hegoaldekoan Montgrí (L'Escala). Bien artean urmael-sistema zabala.

Parke Naturala

Uda partea Gironako kostaldean igarotzen duen turistari, kosta egingo zaio pentsatzea gunerik turistikoenen artean, jendez eta etxez inguraturik, horrelako harribitxia egon daitekeenik. Naturaz gozatzeko aukera egoki-egokia, gehienbat txorizalea bazara.

Naturgunea ondo antolatuta eta zainduta dago, eta ederto seinalizatuta. Oinez zein bizikletaz ibilbideak egin daitezke eta txoriak ikusteko hamaika behatoki aurkituko ditugu urmael gehienetan. Zenbait tokitara ezin da bizikletaz sartu, baina egun pasa joan nahi bada, bizikleta erabiltzea aholkatuko nuke.

Padurak aurkitzea ere erraza da. Bisitariak hiruzpalau aukera ditu:

• El Cortalet. Hauxe da gune nagusia, urmael gehienak ere bertan daude eta harreragunea ere hantxe dago. Sant Pere Pescador eta Castelló d'Empuries artean dago eta erraz aurkituko duzue. Ondo seinalizatuta dago. Parkina ordaindu egin behar da (5 euro eguna). Harreragunetik bertatik 3 ibilbide abiatzen dira, parkeko gune nagusietara: Mas del Mata-ra (PDF), Les Llaunes hondartzara (PDF) eta L'Estany Europara (PDF).
• Estany Europa. Empuriabrava alboan, La Muga errekaren bazterrean. Hezegune-sistema txikiagoa, baina hau ere oso aberatsa. Cortaletetik joan daiteke (oinez edo bizikletaz, 4 km), edo Empuriabravan bertan kotxea utzita (200 m).
• Vilaüt. Izen bereko auzoan, Pau herri aldamenean. Barrurago dago eta abifauna apur bat ezberdina da. Kotxez baino bizikletaz iritsiko zara errazago, mendi-bideetatik joan behar delako.
• Ter eta Daró ibaiak. Natur Parketik kanpo daude, Baix Empordà eskualdean, baina babestuta daude (Natur Parkeko zati izateko zain). Ez dira hain ikusgarriak, baina bizikletaz ibiltzeko inguru aproposa da (Torroella de Montgri-tik abiatuta).

Natur Parkeak ez dauka ganorazko webgunerik, Facebook orri xixtrin bat besterik ez, baina informazio apur bat aurkituko duzu ondorengo orrialde eta dokumentuetan:

• Informazio ofiziala (Generalitat)
• Castelló d'Empuriesko udal webgunea
• Diptikoa, mapa eta informazio orokorra (PDF)
• Parkeko 50 hegazti bereizgarrienen gida (PDF)

Fauna

Fauna aberatsa dauka. Ornogabe, anfibio eta narrastietatik hasi, eta ugaztunetaraino. Ipurtatsa, erbinudea eta katajineta ugariak dira; zer esanik ez azeria eta azkonarra. Gainera, azken urteotan igaraba eta adarzabala ekarri dituzte (berriro) parkera.

Txorizaleentzat ere, jakina, disfrutatzeko tokia da. Are gehiago euskaldunontzat, gurean gutxi ikusten diren hainbat espezie aurkituko ditugulako. Han aurkitu ahal izango ditugu, besteak beste: Europako lezkari eta benarriz espezie gehientsuenak, ahate eta zertzetak (Anas querquedula zein Anas crecca), harrapakari asko (Pandion haliaetus, Circus aeroginosus eta Falco vespertinus, adibidez), uroiloak eta uroilandak, karraka (Coracias garrulus), pratinkolak, eta dozenaka hankaluze eta limikola (Charadrius dubius, Charadrius alexandrinus, Calidris minuta, Calidris temminckii, Calidris alpina, Philomachus pugnax, Tringa ochropus, Tringa glareola, Pluvialis squaterola, eta abar).

Ingurune bereziki ona da, adibidez, ardeidoak (eta zikoniformeak oro har) ikusteko. Goiz bakarrean ia espezie guztiak ikusi nituen, eta ikusi ez nituenak ere inguruan zebiltzan: txori zezena, amiltxoria, amiltxori txikia, lertxuntxo itzaina, lertxuntxo karramarrozalea, lertxuntxo txikia, lertxuntxo handia, lertxun gorria, lertxun hauskara, amiamokoa, beltzarana, mokozabala eta flamenkoa. Izugarria.

Ikusitako espezieen zerrenda osoa hurrengo post baterako utziko dut. Bitartean, hurrengo bisitaldia planifikatzen hasiko naiz. Ahal bada udaberrian; apirila-maiatzeko pasean eta ur gehiagorekin, ikusgarria izan beharko da.

"Senillosa behatokia" (Mas del Matá ingurunean). Garai bateko arroz-biltegia txori-behatoki bihurtuta. Egun, Parkearen ikurretako bat.

Edu Lartzanguren kazetariak Twitterren botatako txio honek seeeeeekulako erantzun-sorta jaso zuen atzo. Zelan esaten zaie itsasoko barraskilo txiki horiei? Karrakelak? Magurioak? Eta non erabiltzen da bakoitza?

Azken urteotan euskal arratzaleen artean egindako bilketaren datuak emango ditut nik. Hauxe kostaldeko herrietan jasotakoa, gehienak zuzenean arrantzaleei batuta; batzuk bibliografia bidez. Aldaera gehiago ere izango dira, ia seguru:

• Lapurdi: (itsas) kurkuilu (generikoa)
• Hondarribia: malla (ikus azalpenak)
• Pasaia: karrakela
  
• Donostia: karrakela
• Orio: karrakela (Rikardo Uzkudunek), karrakailla
• Zarautz: murliyo, mauliyo, maoliyo
• Getaria: maulidxo, maoliyo
• Zumaia: maulidxo, maoliyo
• Deba: maulixo
  
• Mutriku: mangoliño
• Ondarroa: mangoliño, mongoliño
• Lekeitio: maguridjo (?)
• Mundaka: maguridjo
• Bermeo: maguridjo
• Bilbo inguruan (baita gaztelaniaz ere): magurio

Eta Eibarren? Esango nuke Eibarren biak direla ezagunak, magurioak zein karrakelak; "beraneanteak" nora joten duen udan, ba, huraxe.

Bixente Esteibar Ixkiña zumaiarrak kontatu zizkigun, esate baterako, maulidxotako hainbat kontu.

Argazkia: Karrakela (Wikipedia), Guttorm Flatabø.