Azkenaldian irakurri baina iruzkindu ez ditudan hamaika liburu

Aspaldi aipatu nuenez, liburu bat irakurri ondoren, ohar batzuk idaztea gustatzen zait. Hasteko, liburuaren inguruan hausnartzen eta irakurritakoa hobeto ulertzen laguntzen didalako; gainera, nire memoria kaxkarraren nolabaiteko antidoto izatea espero dudalako (alperrik, daitort).

Oharrok niretzat jasotzen ditut, baina tarteka webgune honetara ere badakartzat, gehienbat liburua gustatu zaidanean, edo interes bereziren bat daukanean. Aurten, baina, alper samar ibili naiz eta ez dut liburu larregi iruzkindu (tira, egia esateko, urteroko ajea da alperkeriarena). Hutsunea betetzeko, hona hemen, labur-labur, 2014an irakurri arren, iruzkindu ez ditudan zenbait lan.

"14", Jean Echenoz (Anagrama, 2013)

Bost gazte frontean; neska herrian zain. Gerra Handia hasi da. Pare bat asteko kontua izango omen dena, baina 4 urtez luzatuko den guda izugarri ankerra. Echenozek nahikoa ditu 98 orrialde ankerkeria hori gordin-gordin mahairatzeko. Hitz egokiak aukeratuz momenturo, ezer ez dago faltan, ezer ez soberan; inolako dramatismorik gabe (are ironia erabiliz), gertakizunak hotz-hotz kontatuz, eta sentimenduak irakurlearen esku utzita. Barrua nahasteraino. Latza. Ez nuen ezagutzen Echenoz, eta gogoz nenbilen irakurtzeko. Ez naiz damutu. Liburu bikaina. Ondo hasi dugu 2014a "14"rekin.

"Götz eta Meyer", David Albahari (Pasazaite, 2013)

1941. urtea. Naziek okupatutako Belgrad. Hiriko gizonezko judutar guztiak garbitu ondoren, alemanek 5000 emakume eta haur dituzte atxilotuta. Asko dira. Larregi garbi, azkar eta modu eraginkorrean hil ahal izateko. Izan ere, hainbeste pertsona akabatu beharrak, bere buru-hausteak sortzen ditu, ez pentsa: logistikoak, ekonomikoak, psikologikoak (soldaduen estresa)... Oraindik gas-ganbera eraginkorragoak asmatu gabe dituzte, eta Belgraden gas-kamioiak probatuko dituzte. Götz eta Meyer arduratuko dira gas-kamioia gidatzeaz, baita zintzo arduratu ere, soldadu alemaniar batek bakarrik izan dezakeen profesionaltasunez. Narratzaileak hantxe galdu zituen bere seniderik gehienak, eta ulertu egin nahi du. Ulertu nahi du bere senideek bizi izandakoa; ulertu nahi du gas-kamioia gidatzen zutenek zer sentitzen zuten, ezer sentitzen bazuten. Baina bidean, batez ere, mamuak aurkituko ditu. Eta oroitu beharraren garrantziaz ere jabetuko da, horrek hondamendira bagaramatza ere. Egitura berezia dauka liburuak, parrafo bakarrean idatzita, bakarrizketa moduko batean (ez, baina tira...). Kontakizunari ondo doakio egitura hori, baina irakurketari (nire irakurketari, behintzat) kalte egiten dio, on baino.

"Euskal Herri imajinario baten alde", Santi Leoné (Elkar, 2008)

Baina, Euskal Herria zergatik da nazio: historiak hori agintzen digulako? Edo gaur egungo herritarrok, gure etorkizunerako, hori nahi dugulako? Santi Leonék galdera horiek eta beste hainbat erantzungo ditu saiakera-liburu interesgarri honetan. Euskal abertzaletasunaren inguruko gogoeta, baina bide batez (edo batez ere) nazionalismoaz, nazioez, espainiartasunaz eta nabarrismoaz. Eta baita euskal aberria irudikatzeko (eta justifikatzeko) moduez ere. Oso-oso gustura irakurri dut. Ez baduzue irakurri, hartu eta irakurri. Laburra da, eta merke-merke saltzen dute liburutegietan.

"Isturitzetik Tolosan barru", Joxean Artze (Hartzabal, 1969; Pamiela, 2007)

Euskal literaturaren lan klasiko horietako bat, Joxean Artzek 1969an idatzi eta argitaratua. Bere lehenengo poesia-liburua izan zen (hainbat poema gogoangarri aurkituko ditugu bertan); baina poesia liburu bat baino askoz gehiago ere bada. Arte lan bat. Arte lan zoragarri bat. Arteen arteko loturak, diziplinartekotasunak, gidatu zuen Isturitzetik Tolosan barru liburuaren sormen-lana, poesia abangoardistaren bidetik jo baitzuen Artzek ordukoan. Batik bat pinturarekin, musikarekin eta eskulturarekin harremanetan garatu zituen egileak bildumako poemak, eta bereziki poesiaren alde bisuala, fonikoa eta espaziala landu zituen[1]. Kapritxozko liburu on-eder-berezi bat erosi/oparitu nahi baduzu, hortxe duzu aukera ezin hobea. Jatorrizkoa aspaldi agortuta, Pamielak faksimilea argitaratu zuen 2007an. Ez zara damutuko.

"La intrusa", Eric Faye (Salamandra, 2013)

Shimura jauna bakarrik bizi da. Azkenaldian zenbait gauza lekuz aldatuta ikusi ditu, norbaitek ukitu izan balitu bezala; laranja-ura ere norbaitek edan dio hozkailutik. Kamera jarri, eta lanetik zelatatzen hasi da. Hara non, emakume bat dagoen etxean. Gauez armairu batean ezkutatuta; egunez, Shimura lanean dela, etxean bizi da. Istorio xume bezain bitxia (benetan gertatua eta Fayek egunkaritik jasoa), eta pertsonaia bakarti biren bizitza, gogoetak eta euren arteko (ez-)harremana kontatzeko erabiltzen duena. Bakardadeari buruzko gogoeta, bizi izan ditugun leku eta etxeekin ditugun lotura emozionalak, elkarrekin bizi arren ezezagun diren bikoteen ingurukoa,...  Emakumea eta Shimura. Biak antzeko. Bakarrik daude; ez dute "markarik" utziko munduan. Shimuraren ahotsa entzun ondoren, emakume izengabearena ere entzungo dugu. "Ése es precisamente mi punto en común con él, algo de lo que no hay por qué avergonzarse ni enorgullecerse: no ser nada. Eso es lo único que nos une". Estilo eta idazkera xumea, minimalista, egokia, gustagarria. Lore asko (eta zenbait sari) jaso dituen liburua. Niretzat ez horrenbesterako, baina gustura irakurri dut. Labur samar geratu zait. Zeozer gehiago faltan-edo.

"Intemperie", Jesus Carrasco (Seix Barral, 2013)

Barruraino sartzen zaizun liburu horietako bat. Aspaldi nuen kukuka liburutegiko apal nagusian, eta azkenean hartu egin dut. Beste hainbat liburu irakurtzeko zain, baina "Intemperie" honi heldu diot eta bi arratsaldetan amaitu. "Klasiko bihurtuko den liburua", irakurri izan dut hor zehar. Hala da. Gai eternalak hizpide (biolentzia, duintasuna, justizia,...), garai eta herrialde ezezagun batean kokatua (1920ko Espainia izan daiteke, baina baita edozein galaxia urrun, a long time ago), 3 pertsonaia arketipiko erabiliz, eta ia-ia elkarrizketarik gabe. Ume bat ihesi doa, lehorteak txikitutako lurraldean barrena, iparraldeko mendietarantz; aguazila jarraika dauka, ez dakigu ondo zergatik (aurrerago esango zaigu, zeharka); eta artzain zahar, ikasketabako baina jakintsuaren alboan aurkituko du babesa. Nork daki, beharbada baita itxaropena ere. Ihesaldi baten kontakizuna da; baita Iparrak ematen duen itxaropena aurkitzearena ere. Idazkera berezia dauka Carrascok; sotila bezain landua, nekazal giroko lexiko aberatsekoa. Liburu zail samarra, agian. Niri ederra iruditu zait.

"Lasterka", Jean Echenoz (Meettok, 2011)

Urte hasieran Echenozen "14" irakurri ostean, "Ravel" ere irakurri diot ondoren, baina "Lasterka" izan da guztietan gehien gustatu zaidana. Emil Zatopek lasterkari txekiarraren bizitza nobelatua aurkezten digu. Liburu zoragarria da, kirolzalea bazara are gehiago. Gerardo Markuletak definitu zuen bezala, "Laburra, arina, irribarre ttipi batez gozatzeko modukoa. Bizitza berezi bat ahots berezi batek era berezian azaldua". Kirolaren edertasuna, eta gizon baten erresistentzia malgua garai eta giro gogor batean. Ez dakit aurten irakurritako libururik onena izango ote den, baina bai gusturen irakurri dudanetako bat.

"La vida para principiantes", Slawomir Mrozek (Acantilado, 2013)

Bizitzaren eta giza izaeraren inguruko begirada zorrotz, satiriko eta, are, sarkastikoa. Ipuin-liburu bikaina. 40 ipuin labur on-on, zenbait antologiko. Irribarre zitalez irakurtzekoa. Acantiladoren edizio zainduarekin, gainera. “Los cuentos de este autor resultan de un ingenio y una inteligencia fuera de lo común. Son claros, lúcidos, imaginativos, plagados de sentido del humor, de conciencia política; de humanismo cotidiano, el que alude a los avatares diarios de cada lector. Por eso resulta próximo, directo, creíble”[2].

"Etorkizuna", Iban Zaldua (Alberdania, 2005)

Meritu osoz sartu daiteke Iban Zaldua euskal ipuingile onen-onenen zerrendan. Begirada eta estilo pertsonalez, beti ere ironia, errealismoa, zientzia fikzioa eta kontrapuntua uztartuz, ipuin-sorta nabarmen bezain zabalaren aita da dagoeneko. 15 ipuin biltzen dituen liburu honetan ere betiko bideari eusten dio: zientzia fikzio "hurbila" eginez, giza harremanak eta kritika soziala uztartuz, irakurlea etengabe harrituz ezuste eta txilinbuelta narratiboekin, euskal giro sozio-politiko-kulturala zirikatuz, bere kontakizunak erreferentzia musikalekin zipriztinduz,... 15 ipuinetatik 5 azpimarratu nahiko nituzke: 1., 2., 7., 8. eta 14. kontakizunak. Etorkizuna honek 10 urte beti ditu dagoeneko; arrazoi polita (ber)irakurtzeko. Ez alperrik, liburu honi izena ematen dion kontakizuna ("Etorkizuna" bikaina), Europako ipuin onenen 2015eko bilduman sartu dute. Meritu osoz.

"El amante", Marguerite Duras (Tusquets, 1984)

Bigarrengoz irakurria (gaztetan irakurri ostean). Oroitzapen ona nuen, baina ez nuen piperrik ere gogoratzen. Ondo dago. Narrazioak, estiloak, intimismoak... harrapatu egiten zaitu. Idazlearen beraren autobiografia (modukoa) da. Gaztetan Indotxinan bizitako urteetan girotua (1925-1932 ingurua). Maitale txinatar (eta nagusiago) batekin izandako maitasun (edo sexu) istorioa kontatzen du, gehienbat; baina hori baino gehiago, bere senideekin (ama eta anaia nagusiago bi) zuen harreman itogarria azaltzen digu. Klasiko klasiko bat.

"La pell freda", Albert Sanchez Piñol (Campana, 2002)

Literatura katalanak izan duen arrakastarik handienetakoa. XX hasiera. IRAko gudari izandako protagonista, guztiaz higuinduta, uharte isolatu eta bakarti batera doa meteorologo lanak egitera. Uhartean, ustez, ez dago beste inor, Battis Cafo izeneko farozaina baizik. Baina lehenengo gauean bertan konturatuko da ez daudela bakarrik, gauero-gauero, itsas sakonetik, izaki arrotz eta beldurgarri batzuk irteten direla. Uhartean ez dago guztiontzat lekurik. Batak edo besteak irabazi beharko du guda odoltsua. Zientzia fikzioa, abenturazko eleberria eta beldurrezko generoa, hirurak batera. Arin eta gustura irakurtzekoa, harrapatu egiten baitzaitu egilearen idazkerak eta pertsonaien harremanak. Gogoetarako ere tartea: beldurraz, gorrotoaz, gerraren absurduaz... Istorio ustez xumea, baina irakurri ostean oraindik barruan jira-bueltaka geratzen zaizun horietakoa.

"Mailuaren odola", Aingeru Epaltza (Elkar, 2006)

Honezkero guztiok ezagutuko duzue, baina nik irakurri gabe neukan. XVI-XVII gizaldietan Nafarroan kokatutako eleberri historikoa. Ideia, trama eta egitura nagusia asko gustatu zaizkit. Fikziozko protagonista Joanes Mailu eta bere aitatxi Migel sartzen ditu benetako gertakizunen eta pertsonaien artean (besteak beste, Axular eta Leizarraga, eta garaiko hamaika pertsonaia historiko), eta nahaste horrek oso ondo funtzionatzen du. Axularrek Joanesen egunerokoa aurkitu eta irakurtzen du, eta bertan jasotako kontakizunei esker, garai historiko interesgarri horretan murgilduko gara. Liburuaren zatirik handiena Joanesek idatzitako eguneroko hori da; horrekin batera, Axularren gorabeherak ere ezagutuko ditugu, orainaldian eta 3. pertsonan. Joanesen egunkariak tarteka kronika itxura handiagoa hartzen du eleberri batena baino (batez ere, hasierako zenbait zatitan aitatxiren joan-etorriak kontatzen dituenean), baina oro har oso ondo eusten dio erritmoari eta adi-adi eusten du irakurlearen arreta. Estiloa eta idazkera egoki-egokiak dira. Biribilak. Hitzak eta esaldiak ondo neurtuak. Baina beharbada, idazkera jaso(egi) hori izan daiteke eleberri hau bestseller ez bilakatzeko arrazoia? Izan ere, klasiko bihurtzeko ezaugarri guztiak biltzen baititu.

"Lasai, ez da ezer gertatzen", Ana Malagon (Elkar 2014)

"Bakardadea leku jendetsua delako". Ipuin labur eta zehatzak. Halakoxeak esaldiak, laburrak; halakoxea estiloa eta idazkera, zehatza. Laburrak, baina amaitu ondoren soka luzea dakartenak. Jarrialdi batean irakurtzeko modukoak, arin; baina ez da hori modurik egokiena ipuin hauei ekiteko. Hobeto beste irakurketa batzuekin tartekatzea, lantzean behin 3-4 ipuin irakurri eta bakar bakarrik hausnarrean geratzea. Tarteka errepikakor egin zait (neura eta ideia berberak, beste modu batean kontatuak), baina hala ere, euskal literaturak 2014an eman duen lan aipagarrienetako bat, nire ustez.

"El vano ayer", Isaac Rosa (Seix Barral, 2004)

Frankismoaren kronika zorrotz bezain berezia, proto-eleberri forman idatzia (eleberri bat nola idatziko lukeen kontatzen duen eleberria da Rosarena). Ona, oso ona. "Ni la Guerra Civil ni la transición: desdeñando el tirón narrativo del que se benefician en la actualidad una y otra, Isaac Rosa se adentra en el inmenso agujero negro que se abre entre las dos: esos cuarenta años de franquismo cuya negra sombra todavía hipoteca el presente. Y lo hace con la firme resolución de no dejarse embaucar por los discursos heredados. Isaac Rosa ha escrito la primera gran novela sobre el franquismo debida a un autor que no lo padeció directamente [3].

"Viatge d'hivern", Jaume Cabre (A tot vet, 2000)

Jaume Cabreren ipuin-bilduma. Bikaina. Hunkigarria (ipuin bat bereziki, barreneraino zauritzen zaituena). 14 ipuin dira. Ipuin beregainak, leku eta garai desberdinetan kokatutakoak eta estilo ezberdinean idatzitakoak, baina euren artean hari finez jositako sarea ehuntzen du idazleak, batetik bestera etengabeko keinuak eginez, eta amaieran nolabaiteko osotasuna lortuz. Ez dakit zergatik, baina tarteka "Obabakoak" gogoratu dit; antzeko zeozer daukate. Bosnia eta Viena, Treblinka eta Oslo, Katalunia eta Amsterdam... idazleak Europako historiaren errepaso modukoa ere egiten du, artista handiei omenalditxoak eginez (Bach, Rembrandt,... eta batez ere Schubert; Franz Schuberten Winterreisek girotzen du liburu osoa). Erabat gomendagarria [+].

"La verdad sobre el caso Harry Quebert", Jöel Dicker (Alfaguara, 2013)
Azken urteotako arrakasta literario handienetakoa, salmentei dagokienez. Dicker suitzarrak frantsesez idatzia, berehala bihurtu zen best seller Frantzian eta Canadan, eta gero ingelesez eta gaztelaniaz ere bai. Uda honetan hondartza eta hamaka ugaritan ikusi dut. Best seller poliziako tipiko horietako bat, baina bataz besteko mailatik gorakoa, nire ustez. Egitura ona, erritmo bizia, trama erakargarria, ezusteko eta zilipurdi askokoa,... Erraz eta gustura irakurtzen diren horietakoa. Azkenaldian irakurri ditudan mota honetako liburuen artean onentsuena, ziurrenik (Nesboren bat ere oso gustura irakurri dut).

"Lotsaizuna", J.M Coetzee (Elkar, 2004)

Liburu handia. Coetzee idazle handia da eta. Baina nola egin laburpena? Hainbeste gauza gertatzen dira, hainbeste gai jorratzen ditu, bata besteaz kateatuz, hausnarketarako horrenbesteko lekua uzten digu lan honek..., ezin laburpen bat egin. Oscar Arana itzultzailearen hitzek batzen dute egokien esan gura dudana: "Coetzee-k asmatzen dituen pertsonaiak hain dira konplexuak, hain aberatsa beren barnea, ezen jende askok bere buruari buruz dakiena baino anitzez gehiago jakiten du idazle honek berak asmatutako fikziozko pertsonaia horiei buruz” [4].