"Gipuzkoako herrien izenak" liburua eta Eibar izenaren etimologia posibleak

Etimologiaren alorreko bi lan garrantzitsu argitaratu ditu Euskaltzaindiak azken hilabeteotan. Batetik, Euskal Hiztegi Historiko-Etimkologikoa (EHHE-200), Lakarra, Manterola eta Segurolarena, joan zen udan argitaratua eta Amatiñok aste honetan bertan aipatua bere blogean.

Bestetik, Patxi Salaberrik eta Lus Mari Zalduak martxoan aurkeztu dute Gipuzkoako herrien izena. Lekukotasunak eta etimologia ikerlana (Euskaltzaindia, 2020). 19 euroan salgai, eta PDFan ere jaitsi daiteke, Euskaltzaindiaren webgunean.

"Gipuzkoako herrien izenak jasotzen ditu, izen horiek historian zehar aurkezten dituzten formak eta duten edo duketen etimologia azalpena, eta «duketen» diogu hau eremu labain-limurkorra delako. (...) Egileok zuhurtziaz jokatzen saiatu gara, eta izen berezien (toponimoen, antroponimoen, oikonimoen eta beste) hastapeneko adiera emateko denboran agiri aldaerek, euskal fonetika historikoak, lekuaren nolakoak eta gaurdaino izan dugun esperientziak erakutsi dizkigutenetan oinarritu gara".

Eibar izenaren etimologia: Hegi- , Ego-

Gure herriaren izenari dagokionez, zoritxarrez ez dago albiste berririk. Eibar toponimoaren forma eta aipamen historikoetaz aparte (Eibar, Eybar, Heibar, Ehibar, Heybar) ez du larregi argitzen bere etimologiaren inguruan, normalean aipatzen diren bi etimologia posible nagusiak zerrendatzeaz gain:

• Hegi + ibar
• Ego + ibar

Hirugarren aukera bat ere aipatzen dute egileek, Asturiesko Eo ibaiarekin eta Ego izen zelta indoeuroparrarekin lotzen duena.

Nire berbak baino, hemen duzue ikerlan horretan Eibarri buruz jasotzen dena

Eibar

IzenOfiz.: Eibar.

Dok.: (Top.) Eyuar (1387, Mtez., Glez. eta Mtez., 1996: 251), «Villas de Saluatierra d’Iraurgui e de Plasencia e de Sant Andres d’Eybarr» (1390, ibid., 305), Heibar, Sant Andres de Heibar (1397, Lar. eta Ta., 1993: 51, 70), «Los conçejos de Vergara y Elgueta y Elgoibar y Segura e Mondragon e Motrico […] se ençerraren o fueren a Alaba ho Vizcaya o Onnati ho Aramayona ho Urquiçu o a Marçana ho ha Heibargoyen o a Çaldibar» (1457, Le., 2007: 181), Ehibar (1493, S.Mar., 2000: 31), Heybar (1494, ibid.), Eybar (1520, 1536, Le. eta b., 2002: 335, 451), Eibar (Ortelius, 1588, mapa), Eibar (vi., Isas., 1850 [1625-26]: 29), Eybar (vi., López, 1770; DRAH, I, 1802: 274; Mad., VII, 1847: 629-630), Eibar (vi., Go., 1862: 138). (Top.) Marquina de Suso (Eibar eta Soraluze) (1335, S.Mar., 2000: 36), «en el val de Mendaro e en el val de Ego» (1335, Mtez., Glez. eta Mtez., 1991: 188), Villanueva de San Andres (1346, S.Mar., 2000: 31).

EuskalTes.: «...onelango frescurea / guztiz obalengue Heibarrec» (sic) (XVII. m., Muru., 1974: 416), «Eibarco mugapean jaiotzen dira aimbeste iturri ezic esan leique erri au guztia dala iturrizco itsaso bat» (Izt., 1847: 91), «...Vizcaiatic jachi eta Eibarco erria ezquerretara guertuan lagaric datorrena» (ibid., 112), «Zoaz Eibarrera nik emango dizudan eskutitz batekin» (Urruzuno, 1988: 228), «Gipuzkoako armak egiten / erri ospatsu Eibarren» (Erauskin, 1932a [1920]: 109), «Eibartikan irabazita /Azkoitin sartu zanean» (ibid., 154), «Eibarko liberalak jakin, norbaitek aopetik esanda, Lizarraga an gelditu zala gaixorik» (Orixe, 1985 [1929]: 66).

Ebak.: [ei.βá.re.⎧á] (adl.), [ei.βá.rèn] (in.) (Eib-027), [ei.βá.rèn] (in.) (Eib-034), [ei.βá.rèn] (in.), [ei.βá.re.⎧á] (adl.) (Eib-079), [ei.βár.tìk] (abl.) (Ant-079), [ei.βá.rèn] (in.), [ei.βá.re.⎧à] (adl.) (Are-041), [ei.βá.rén] (in.) (Azp-071) (Bil-013), [ei.βár.tìk] (abl.) (Elg-001) (Elg-011), [ei.βá.rén] (in.) (Esk-036), [éi.βa.rá] (adl.),  [éi.βa.re.à] (adl.) (Zum-054). Ormaetxeak (2006: 568) hau jaso zuen Aramaion: «Da gu Angusarren gengosen. Ba Angusarti Elgetaa, Elgetatik Eibarrea, Eibartik e Kalamua».

Etimol.: Mitxelenak (1956a: 176), euskal toponimian azaltzen diren diptongoez ari delarik, Eibar eta Aibar (Agibar ere ageri da dokumentazioan, errenteriarraren arabera) bata bestearen aldamenean ezartzen ditu, elkarren artean erlazio zuzena balego bezala, baina bistan da bukaerako -ibar hori alde batera utzita gauza bana direla, bigarrena Oibar baita euskaraz, Euskal Herrian gaindi behin baino gehiagotan aurkitzen dugun leku izena.

Irigoienek (1986: 62-63), lehenik, Eibar eta egungo toponimoa eta deitura den Egibar gauza bera diratekeela uste du, hots, (h)egi ‘mendi mazela’ eta ibar ‘harana’ osagaiak dituen toponimoa dela, baina ez du segurutzat ematen. Ondoko beste lan batean (1995: 193), ordea, Eibar-en (h)egi eta ibar daudela dio, heraberik gabe.

Gure irudiz, beste aukera bat herritik igarotzen den Ego ibai izena eta aipatu ibar ‘harana’ ditugula pentsatzea da, hau da, etorkiz ‘Ego ibaiaren ibarra’ dela (ikus Nieto, 1997: 152). Honek duen oztopoa Irigoienen proposamenak duenaren parekoa da, ez kasu batean ez bestean -g-dun aldaera lekukotu ez delako. Are handiagoa izan daiteke oztopoa gure azalpenean, Eibar, ikusi dugun eran, XIV-XV. gizaldietako testigantza batzuetan h- duela azaltzen baita, eta hegi-k hasperena baitu hastapenean, soinu hori atxiki den Euskal Herriko alderdian. Ego, berriz, izen berezi hutsa da, pareko izen arrunt baten erreferentzia eskas duena.

Puntu honetan aintzat eduki behar da Asturiasen Eo ibaia dugula. García Ariasek (2005: 186, 213) Barres toponimoan Eo-ren inguruan bizi zirenen Egovarri izena dakusa, edo, haren ustean gauza bera dena, *Egovarres, hots, ‘Eo (< Ego) ibaiko varres-ak’. Eo-rekin edo *onno ‘ur korrontea’-rekin lotua (ikus Oñati sarreran dioguna) dagokeen Valdeón ere bada (ibid., 200), baina dokumentazioko Eigon-ek, Eione-k ez dute asko laguntzen, Asturiasko ikertzailearen aburuz. H. Iglesiasen proposamena ere iruzkintzen du García Ariasek (ibid., 214): biarriztarraren arabera, Egovarri hori Nauarri-ren antzeko eraketa da, berez Egob(e)-arr, alegia, osagaitzat Ego, euskarazko -be postposizioa, etorkia adierazten duen -arr eta -i latineko kasua dituena. Honi «irismen handiko» irizten dio García Ariasek. Autore honen iritzian, beste zenbait  ikertzailerentzat Ego hori zelta da, eta indoeuropar hizkuntzak mintzatu ziren beste alderdi batzuetako ugalde izen frankorekin loturik dagoke. Erroak ‘ura’ adiera duke, eta latineko aqua-rekin erlazionatua dateke.

HerritarIz.: eibartar. [ei.βár.ta.ràk] (Eib-027).

HerritarEz.: txaputxeruak (‘lehorrekoak’), xapu herrikuak, armaginak.