Eibartik

Domekan Lea-Artibai inguruan ibili giñan, pasiuan. Leku politta da inguru guzti hori, eta sarri juaten gara.

Lagun batzuk esan zeskuen Aulestin badagola leku polit bat, eta bertara juateko. Erreka onduan, ondo zainduta, eta umiekin egoteko aproposa.

Juan giñan, bai, eta merezi zeban. Parketxo bat besterik ez da, erreka albuan, baina ederto ipinitta. Domekan gaiñera, egualdi zoragarrixa egin zeban, eta jende gitxi; oso gustora ibili giñan.

Andaparaburu jako izena. Kunbua dago bertan, presia, eta andaparia (eta anteparia). Hortitxik izena.

Udan errekan bainatzeko aukeria be ba ei dago. Ura garbixa dagola esan zeskuen. Ikusiko dogu animatzen garan.

Han gendela eulitxori baltz bat be ikusi neban (Ficedula hypoleuca). Pase denboran nahiko ugarixa da, baina azken urtiotan ez dot ikusi izan.

Sasoi honetan, eta hain lasai, gitxiago. Andaparaburun gendela, hantxe ibili zan gure aldamenian, errekako egur baten gaiñetik ehizan. Euli bila. Zelan ez.

Malax

Arratsaldian, etxeruzkuan, Munittibartik etorri biharrian, Santa Eufemia ingurutik etorri giñan, mendiz. Aulestia eta Markina bittartian Malax auzua dago, eta inguru hori be ederra da.

Ikusi bidetik bertatik etara genduan erretratua. Malaxeko ermittia, eta atzian, Santa Eufemia ingurua.

Ibarguengo garaixa

Eta etxeruzkuan, Eibarrera heldu aurretik, Ibarguengo garaixan albotik pasau giñan. Ez, ez da Galizia, Markina da. Naparruan normalaguak dira garaixak, Pirinio inguruan gehixenbat, baina gure aldian be egon izan dira.

Nik dakidala, Eibar inguruan bi bakarrik geratzen dira tente: Bergarako Agarre, eta Markinako Ibarguen. Bixak ondo zainduta eta ederrak. Iurretan be badago beste bat, ETBrako sarrera onduan.

Ibarguengua ez badozue ezagutzen, merezi dau. Eibartik juanda, Agiñatik Markiñarako bidian dago. Bide baztarrian, Barinagatik bertan.

Azken urteotan izugarri ugaritu dira herri hizkerak, euskalkiak eta ahozko ondarea batzeko lanak. Orain dela 20 urte zorakeria eta antinaturala zena, modan jarri da, eta orain urtero kaleratzen diran hemengo edo hango euskara jasotzen duten lanak. Poztekoa ere bada.

Bizkaian asko, Nafarroan ere ugari, Iparraldean eta Gipuzkoan gutxixeago. Gipuzkoako sartalde honetan bai, jakina (Eibar-Bergara-Leintz inguruan), baina alderdi giputzean askoz gutxiago.

Goierri, baina, Gipuzkoako gainontzeko eskualdeen aurretik dago kontu horietan. Aspaldi jaso zuten Ataungo euskara, Zegama aldekoa ere bai, eta azken urteotan lan dexente egin eta kaleratu dira. Onena, nire ustez, Zaldibiako euskara jasotzen duena (Karmele Etxabek eta Larraitz Garmendiak egindako lana). Xabier Lasak Zumarraga-Urretxukoa batu du azken urteotan, eta aurten bertan kaleratu du liburua (liburu sakon eta ona, gainera). Ordiziko euskara biltzen duen liburua ere duela hilabete gutxi kaleratu zen. Eta Beasaingo udalak bertako euskara eta ahozko ondarea jasotzeko beka bat kaleratu du. Ormaiztegikoa batzea falta.

Guzti horiekin, esango nuke Goierriko hizkera oso ondo jasota geratu dela. Herri txikietako euskara jasotzea gehiago kostako da (Gaintza, Gabiria, Arama...), baina ez dut uste inguruko herrietako hizkeratik asko aldenduko denik.

Zorionak, bada, Goierritarrei, euren hizkera eta tradizioa biltzen eta euskaldun guztioi zabaltzen egindako ahaleginagatik.

Ridikuloak iruditu zaizkit beti erakunde publiko askotan egoten diren kartel elebidun zentzunbako batzuk. Hainbat udaletxetara sartu, eta peoran bertan: letra handi-handitan:

• Kultura/Cultura
• Biblioteka/Biblioteca
• Euskera/Euskera

Ridikuloa.

Orain dela egun gutxi Eibarko anbulatoriora joan behar izan dut. Orkatila makal darabilt azkenaldian eta traumatologoarengana.

Denbora dexente egin behar izan nuen zain, eta kartel guztiak irakurtzeko astia izan nuen. Gehienak euskara hutsez zeuden; gaztelaniazko itzulpenik ez: Traumatologia, Kardiologia, Elektrokardiograma, Audiometria, Urologia...

Gustora irten nintzen. Euskararen aldeko diskriminazio minimo horrekin gustora.

Zelako gutxirekin pozten garen batzuetan. Ai ene.

Eta orkatila? Orkatila txarto. "No voy a decir que seas viejo, pero es normal ya que tengas achaques". Rehabilitazioa zenbait hiletan, eta udarako bizitza normala egiteko moduan egongo naizela. Hori bai: kirola betirako ahaztu behar.

Faustino artista hutsa da. 1904an Agiñaga auzoko Arando Aurtena basarrixan jaixua, 100 urte bete zittuan aboztuan. Orain dala pare bat urte elkarrizketia egin gentsan. Gauza mordua kontau zeskuzen, berak dakan grazia horrekin.

Hamentxe zatitxo bat.

---------------------------------

HAIXIAK ETA TRUMOIAK

Faustino Larrañaga
Arando Aurtena, Agiñaga, Eibar
1904
2002an egindako elkarrizketa

Horrek, ba, ifarra... ifarra egoten da udan, ezta? Ta gauza ederra da, ifarra! Bero haundixan ondoren ifarra etorten da. Goixeko hamarrak inguruen urteten dau ifarrak! Ifarra ederra! Baiña nordie txarra! Nordetik.... Nordie, hemen, Gernika aldetik etorten da. Zelakua dan? Haixerik ez da ikusten, zelakue dan! Haixie ezkutuen ibiltten da! Baiña, nordiek tenporaldi txarra! Iparra da sikue; iparra da hamen Kalamua aldetik joten dabena. Baiña iparra jeneralien egoten da, tenporal ona, udan, ipar-haixie dala, ta denpora ona. Baiña "nordian ikutua, ta nordia etorriko da laster" ta bai etorri be laster! Nordiek txarra dakar beti. Eurixe, edo edurre, edo sasoien klase danetarakuek.

Eta mendebala, ba, mendebala dagonien denpora biguna egoten da jeneralien: etxiek be bustitte iguel egoten die, ta... Mendebala bigune da. Baiña mendebalak ekarten dau denporian mudanzie. Mendebala etxe barruen, ta zeoze etorri be bai; mendebalak zeozer beti ekarten dau.

Ta itxos-haxie be egoten da lantzien behin, itxos-haxie. Ondarrua aldetik etorten da ha be; itxoshaxie esaten jako hari. Itxos-haxie ez da ona! Itxos-haxie berdie da, berdie! Itxosotik datorren haixie berdie da. Hotza! Hotza, bai. Itxos-haxie? Itxos-haxie berdie!

Haixie, epela da hegoie. Trumo-denporie beti da epela, trumokue. Haretxek joten dau trumoi berotik. Neguen hotzetik be joten dau iñoz, ta udan berotik jeneralien. Urten dau laiño-moltzuek –iñoz ikusiko zenduan laiño-moltzue udan– eta harek trumoijoten egoten dira beti, harek laiñomoltzuek. Trumon-adarrak joten nunonun, guk sentidu ez arren! Ta noberan parera etorrittakuan, hankak altzau bai? ta.... Badezpada be!

Faustino Larrañaga

---------------------------

• Oharra: Faustino Agiñagakua da, eta inguru horretan ez da Eibarko kaleko berbeta berbera eitten. Markiñako euskerian ikututxua dauka.

Aurreko astietako hotz eta edurren ostian, epela etorri da. Hegoia ibili da azken egunotan. Hegoia, nordia, ifarra, mendabala... haiziak nundik jo, egualdixa holakua.

-----------------------------

hegoi viento sur. • Erab. Artikulua hartzerakuan hegoia egitten dau (ez hegoixa). Izan be, hegoe da jatorriz. Sin. hego-haixe, andra-haixe, zoro-haixe.
• Hegoia eta hego-haixia, dana da bat: hori beruori, pikatzen dabena. Gaur goixian be edarto pikatzen izan dau, hegoia egon da-eta.

hegoi-erre viento sur muy cálido. • Ik. goierre.

euri-haixe viento que precede a la lluvia. • Trunboiak eta frontiak heldu aurretik agertzen dan haixe gogorra, gehixenetan hego-mendebaldekua. Egualdixa aldatu egin bihar dala esaten deskuan haixia.

ifar viento seco y frío de componente norte o este. • Lekuko bakotxandako (eta basarri bakotxian), ifarrak ez dau leku beretik joten. Iparretik edo ipar-ekialdetik jo leike. Dana dala, haixe hotz eta lehorra da, udan sargorixa freskatzen dabena (N edo NE), eta neguan izotza dakarrena (NE gehixenbat, baiña baitta E be). TE-k be antzera dakar: "Se dice de las brisas que proceden del Cantábrico y en verano refrescan los lugares en que se deja sentir". Ald. ipar, ifer.
Esak. Pobrian harroaldixa, ifarran argialdixa.
• Ifarrak hortik joten dau, mendebalak hortik, eta ifar-mendebala da... hor egon da ba lehen lainua eta eurixa eta hori ganorabakuori?, haxe da, sekula ganorabakuaua, pelelia. Garbi-garbi esanda, pelelia... Ifarra bai, ifarra ona da, egualdi edarra eta freskua, baina mendebal lelua... aiii... Eta oin mezklia dabil, e?

mendabal viento de componente oeste, muy húmedo. • Haixe umela, hormak bustitzen dittuana eta eurixa dakarrena. TEk be antzera dakar: "Se dice en Eibar de un viento templado que precipita el vapor de agua del aire y determina un ambiente aguanoso". Ald. mendebal, bendabal.

norde viento norte o noroeste; frío y lluvioso. • Eibarrera ipar-mendebaletik edo iparraldetik sartu leikian haixia, baiña gehixenetan itsasotik datorrena; hotza eta euritsua, egualdi berdia dakar. Ald. norte, nordaixe.

Lehenago ere ekarri dut gai hau blog honetara, Azpeitiko haur hizkera aipatu nuenean, edo patxito eta bihotzito entzuteak sortzen zidan bihotzerrea kontatu nuenean.

Gaur Eibarko ume berbeta ekarriko dut. Umeekin erabiltzen diren berbak eta soinuak. Gehienak Eibarren entzun eta jasotakoak dira; inguruko herrietan (Bergaran eta Debagoienan) erabiltzen diren batzuk ere sartu ditut. Esango nuke nahiko orokorrak direla gure azpieuskalki osoan.

Hementxe, ba:

ahatea: bili-bili
alua (sexua): potxoliña, poxpoliña
amaitu: bapo egin, papo egin
ardia: bekeke
arrautza: koko
automobila: popota, popo, tutu
behia: aida, mumu, nonua (Arrasate)
besoetan hartzeko: aupa
bizkar gainean: arretxiko
bizkarrean hartuta saltoka: trakatan-trakatan
erori: punba egin, punbala
eseri: apatx egin
esnea: nene, ninia
ezkutatu: kuku egin, kiki
gauza zikina: kaka
hagin: txatxur
haragia, arraina: txitxi
haur txikia: ninia
indizioa: txista-txista
jan: ñañan, nanan
jo: tas-tas egin
kalera joan: apapa joan
kanpaia: tilin-talan
karamelua: mamelu
katua: mix, mixi
kili-kolo: kilin-kalan
kolpea (buruarekin): kaxk
laztana, musua: pa, ma, patxo
lo egin: lolo
mamua: koko, momo
mina: pu-pu
motorra, traktorea, automobila…: burrun-burrun
musika, dantza: txunda-txunda
negar egin: mañak egin
ogia: papa
oilarra: kukurruku
oiloa: koko, purrak
oinez ibiltzea: tipi-tapa, ttaka-ttaka, taka-taka
pixa egin: pix, txix
puzkerra: purrutt
sartu: txasta egin
sua: fu, fufu
txakurra: uau-uau, toto
txalo jotzea: txalo-txalo
txerria: kurrin-kurrin
txintxauna, ziburua: tilin-talan
txokolatea: koko, kokole
txoria: txio-txio, pipi
txupetea: tete
ura edo beste edozein edari: mama
uretan ibiltzea: plixti-plaxta, txipli-txapla
zakila: pipilina, pitilina, txilibitua
zeozer eskaini eta eman ez: tati egin
zilborra: ttirrin, tirrin, txirrin
zintz egin: txintx

Bai, pekatu egin dut. Aitortzen dut, euskaldun euskaltzale pekataria naiz, eta ez dut sekula ez Sarrionandiaren libururik irakurri, ez Ruperren diskarik erosi.

Honezkero adineko naizenez, ezin dena irakurtzen eta entzuten hasi. Inork esango dit nondik hasi? Zein liburu eta diska gomendatzen didazue?

Bai, pekataria naiz, baina damututa nago, eta euskaldun fededun zintzoa izateko penitentziaren bat ere egingo behar badut, prest nago. Zin dagit.

Zapiainen eskoletara joan, Arrateko amaren esanak jarraitu, Traperoaren pozkastinhak editatu, teknosexual bihurtu...

Nire arimak duen zama hau arintzearren, edozer!

"Barearen ostean dator ekaitza" esaten zeben batzuk. Alrebes be bai, eta negu gogor honen ostian, hamentxe daukagu udabarrixa ate-joka.

Atzo eta gaur mendixan ibili naiz. Gustora. Oindiokan egun hotzak be egingo deskuz, baina negua hasi da amaitzen. Ezagun da. Mimosak, loratu ez eze, ihartzen be hasitta dagoz; uda-lorak edozein baztarretan loratzen. Eta txorixak? Txorixak pozik zebizen gaur.

Abenduak, mozoluak eta antzerako txori haundixak aspaldi hasi dira ernalketan. Txori txikixak laster hasiko dira. Kumatzen ez, baina harren arteko liskarrak datozen astiotan hasiko dira.

Gaur Urkulun egon naiz eta txori mordua kantuan: txinbo burubaltzak (Parus major), frutabatzailiak (Pyrrhula pyrrhula), txepetxak (Troglodites troglodites), parandak (Fringilla coelebs), txinbo karkarrak (Saxicola torquata)... Katanarra (Certhia brachydactyla) be ikusi dot, aspaldiko partez.

Egunetako hotzen ostian, poz-pozik.

Eta gehixen zozuak (Turdus merula). Zozuak izaten dira kumatzen hasten dira lahelenguetarikuak; baitta martixan bertan be. Oindiokan zuhaitzak ostro barik egoten dira, eta sasitartian edo huntzetan egin bihar izaten dittue habixak, ezkutuan. Lehelen kumatzen daben zozueri Martizozua esaten jakue gure inguruan. Aurreratuak. Klaseko lehelenguak.

Urkulutik urtetzen gendela, Korueta eta Areantza bittartian, egabera bi (Vanellus vanellus). Ifarrera bueltan.

Bazkaittara Elgetara, eta han goixan, ernara bi (Hirundo rupestris). Aurten ikusi dittudan lehelenguak.

Ernarak hamen badagoz, udabarrixa bertan daukagu!

Bixar zortzi, martixak 21, udabarrixa. Hurrengo astian ordu-aldaketia. Beste bizipoz bat.

Maddik 21 hilabete bete dittu juan zan astian. Koskortzen hasitta dago, eta honezkero txaplata hutsa da. Hortxe dabil, egun guztia, marmarrian edo txilixoka, baina barriketan jo-ta-sua.

Orain dala hile batzuk arte ume-berbetako berbatxo batzuk besterik ez zittuan ahoskatzen (apapa, lolo, nanan, txitxi, apatxi, pa...). Oindiokan holakuak be erabiltzen dittu, baina honezkero hasi da beran hiztegitxua sortzen, eta ume-berbetia baztartzen. Esate baterako, “pupu” laga dau, eta “mina” esaten hasi da.

Gezurra dirudi, baina azkenian beran zarata eta sasiberbetara ohittu eitten zara, eta 21 hilabeteko kakaumia edozer esateko gauza dala esango neuke. Aitzen emoteko, barrena.

Azkenengo egunotan berak esaten dittuan berbak batzen jardun dot. Hauxe da Maddin hiztegixa :

Abaia: baloia
Agui: agur
Ama
Amama
Amen: hemen
An
Anaña, alaña: arraina
Apattu: harrapatu
Apupu: apurtu
Alosa: arroza
Atia
Attatto
Attona
Attu: hartu
Atua: autoa
Atza: hartza
Aunixa: haundia
Bai
Battitta: pilota (pelotita)
Bayuyu: zabaldu
Bete: bete(ta)
Bi
Bilix: berriz
Bilixa
Bitta: bainera, bitsa
Bo: bost
Bota: botak, oinetakoak
Botta, batta: bota
Butti: busti
Ddeddela: zerealak (Corn Flakes)
Dduttu: lotu
Dduxau: gehiago (geixau)
Epini: ipini
Eua: beroa
Ex
Ipini
Itti: itxi
Itxia: etxea
Lau
Mina: min
Minina: laranja ura (mandarina)
Mon: eman
Ninia: biberoia, esnia
Ogixa
Ona: hona, etorri
Oneni: honekin
Onia: ume txikia (bera baino txikiagoa)
Ono: ondo
Otta: hotza
Pittina: piszina
Pupuma: motorra
Pupumomo: hipopotamoa
Puria
Pututa: apurtuta
Tena: trena
Ttatta: kaka
Ttittina: zikina
Ttixa: pixa
Ttuddixa: txoria
Ttuttu: kuku
Uda, uba: ura
Uniña: urdina
Utti: hutsik
Uttisi: ikusi
Yo: jamon york
Yusi: jausi

Familiako gehixenon izenak be esaten dittu:

Mimi: Maddi
Abane: Abarne
Ainana: Ainara
Ane
Ané: Aner
Anoa: Ainhoa
Atie: Asier
Attó: Aitor
Baitte: Maite
Balen: Malen
Batto: Pablo
Eddu: Edu
Eyi: Erdi
Garara: Garoa
Pittel: Mikel
Yeye: Leire
Yon
Yoyone: Jaione

Laster Luis be ikasi biharko dau.

Aipagarririk?

Azkar, azkar, eta gainetik begiratuta, pare bat kontu garbi ikusten dira. Pentsatzen dot ume gehixenetan antzera izango dala, hizkuntzak eta euskalkixak edozein izanda be. Azken baten, sinplifikaziñuak dira danak:

• ez dau kontsonante talderik erabiltzen (bost : bo; trena : tena; apurtu : aputtu...)
• dardarkarixak (r) ez dittu ahoskatzen; igurzkarixak (f, j) ezta.
• herskarixen artian be (b, d, g, p, t, k), ezpainbikarixak bakarrik erabiltzen dittu: b eta p. Bestiak, bai horzkarixak (d, t), bai belareak (g, k), sabaikari bihurtzen dittu: dd, tt.
• Sudurkarixen artian be, ezpainbikarixa gehixago darabil (m n baino gehixago)
• soinu asko palatalizatu edo busti eitten dittu: t ixa beti (apattu, aittatto...); tz be bardin ahoskatzen dau (hotza : otta; bitsa : bitta...)
• eta hitz hasierako z be palatalizatu eitten dau: ddedelak (zerealak), ttittina (zikiña)
• Sudurkarixa (n), ostera, gehixenetan ez dau bustitzen: ttittina (zikiña), mina (miña)
• azken baten, 5 kontsonantekin eitten dau ixa dana: tt, dd, b, m eta p.

Eta nahikua eta sobra daka.

Ego Ibarra batzordearen webgunean irakurri dut. Eibarko San Andres eliza, parrokia nagusia, eta Kutunegieta baserriak monumento izendatuko dituzte.

San Andres parrokiak honezkero jaso du izendapena: Kutunegieta baserrien kasuan, oraintxe hasi da izendapenerako prozesua.

Informazio gehiago, txosten eta guzti, Ego Ibarraren webgunean:

• San Andres parrokia
• Kutunegieta baserriak