Eibartik

Udazkenean aurkeztu zen Donostian Sasi artean Elgeta komikia (Dani Fano, Koldo Izagirre eta Garluk Agirre), Jacinto Rivas Elgeta trikitilariaren ibilerak jasotzen dituen liburu ederra. 2019tik Xabiroi aldizkarian zatika argitaratutako komikia da, oraingoan album formatuan kaleratu dena, egokitzapen txiki batzuekin. Donostiako aurkezpen orokorraren ostean Elgetan ere aurkeztu zen eta, ondo bidean, apirilean etorriko dira egileak Eibarrera.

Liburuaren azkenengo fasean, hizkera-egokitzapenetan, gure ekarpen txikia egiteko zortea izan dugu Aintzane Agirrebeñak eta biok eta, benetan ere, izugarri eskertzen diegu egileei aukera hori eskaini izana.

Sasi artean Elgeta
Dani Fano (marrazkiak), Koldo Izagirre (testua), Garluk Agirre (koloreztatzea).
Ikastolen Elkartea, Euskal Herriko Trikitixa Elkartea (2021)
48 orrialde | ISBNa: 978-84-124067-6-4

Jacinto Rivas "Elgeta" umezurtza zen eta Bergarako Intsuzabal baserrian hartu zuten ume zela XX. mende hasieran. Basalgo-Goimendi auzoan dago Intsuzabal baserria, Bergarak, Soraluzek, Elgetak eta Eibarrek bat egiten duten ingurumarian, eta hortik jaso zituen Jacinto Rivasek bere gaitzizen biak: Elgeta eta Intxuzabal.

Trikitilari-belaunaldi oso baten eredu eta irakasle izan zen Elgeta eta, bere doai musikaletatik kanpo ere, izaera bizi eta berezia zituen eta publikoki garbi adierazten zituen bere ideia politiko ezkertiarrak. Komiki honek Elgetaren bizitza laburbilduko digu, batez ere Eibarren kokatutako istorio batean. Eta esan behar dut, liburu zoragarria dela, are gehiago eibartarrontzat.

Azken hilabeteetan irakurri ditudan liburuen artean gozagarrienetakoa izan da, zalantza barik, Sasi artean Elgeta. Izugarri gustatu zait, eta ez naiz bakarra izan, nire inguruan komikia irakurri duten guztiek goraipatu dutelako Fanok eta Izagirrek egindako lana.

Dani Fanoren marrazkiak bikainak dira, zehatzak eta detalle ezkutuz beteak, Izagirreren gidoia ere egoki-egokia iruditu zait, bizia eta zorrotza, eta historia bera ere oso erakargarria. Eibartarrondako benetako altxorra da, gainera, hau liburuau: hur-hurreko pertsonaiak aurkituko ditugu liburuan (Akilino amuategi, Toribio Etxeberria, Txapasta pilotaria, Agirre Lehendakaria...), Eibarko (eta inguruko) tokiak identifikatuko ditugu orrialdeetan aurrera egin ahala eta 1920-1950 bitarteko Eibarko gertakizun historiko nagusiak ere ezagutuko ditugu. Laburbilduz, altxor txiki bat gu guztiondako!

Eibarko ikastetxeetako gazteek irakurtzen dituzten beste liburu batzuen ordez, hauxe aukeratu beharko lukete gure herriko irakasleek DBH eta Batxilergoko ikasleentzat. Benetan diot.

Irakurleari ere lantxoa eskatzen dio komiki honek. Izan ere, egileek elipsirako hautua egin dute (ez dago testu lagungarririk, ez informazio historikorik edo data zehatzik) eta irakurlearen esku ere geratzen da askotan, liburua berrirakurriz, falta diren datuak osatzea eta Izagirrek lagatako zuriuneak betetzea, bai datu historikoak ezagutzen dituelako, bai jakinminak zirikatuta datu horien bilaketa-lana egitera animatzen gaituelako. Aitzakia polita izan da liburua berrirakurtzeko eta, bide batez, Dani Fanoren marrazkietan kukututa dauden hainbat detalle ezkutu topatzeko.

Alderdi pertsonaletik, gainera, gorago aipatu dugun moduan, proiektu honetan parte hartzeko aukera ere izan dugu, oso modu xumean bada ere, eta hori bai izan dela opari handi bat niretako. Komikia euskalkian dago idatzita eta, pertsonaia nagusiak eibartarrak izanda, testuetako hizkera orrazten laguntzeko eskatu ziguten egileek Aintzane Agirrebeñari eta bioi (Oh.: Intxuzabal baserri parean dagoen Bergaretxe baserriko alaba da Aintzane, bera ere trikitilaria; historiaren txiribuelta politak, 100 urte geroago Intxuzabal pareko trikitilari batek ipini dio berbakera Jacinto Rivasi).

Gure meritua ezereza izan da, garbi laga dezadan, Izagirreren hitzak eibartartzea besterik ez, baina oso abentura polita izan da guretako, duda barik! Izan ere, lexiko eta grafia zuzenketa txikietaz aparte, beste kontu batzuk ere aztertu behar izan ditugulako eta jolaserako aukera eman digulako: noiz erabili hika, noiz ez, zeintzuen artean... eta berorika? Eta noiz erabili Eibarko euskara, noiz gipuzkera (eta zer gipuzkera?), noiz bizkaiera "klasikoago" bat (Agirre Lehendakariaren kasuan, esate baterako)...

Tira, beharleku polita jarri zigutela Danik eta Koldok eta oso eskertuta gaudela abentura txiki honetan parte hartzeko aukera eskaini zigutelako. Eskerrik asko!

Bonum vinum et avanti popolo!

...................................

"Sasi artean Elgeta", iruzkinak, aurkezpenak eta estekak

Hemen liburuaren inguruko esteka batzuk:

"Elgeta", soinu txikiaren maisua

(Hurrengo lerroak Goiena-tik hartuta daude)

Jacinto Rivas Elgeta trikitilaria (1906-1964) da komikiko protagonista nagusia, umezurtza izanik, Intxuzabal baserrian hartu zutena. Koldo Izagirrek bazuen egina Elgeta-ri buruzko biografia (Elgeta, sasiaren sustraiak), eta hura izan zen komikiaren abiapuntua. Trikitilariaren bizitza ezagutzeak gerra aurreko eta osteko garaietara gerturatzeko aukera ematen du, Larraitz Zeberio Lekuonak nabarmendu bezala Goiena aldizkarian: “Ez zituen baserriko lanak maite, eta trikitiarekin hasi zen. Eibarren garatu zuen bere kontzientzia politikoa. Sozialista zen. Gerra eta kartzela ere ezagutu zituen, eta beti ibili zen boteretik urrun zegoen esparruetan. Akaso horregatik dago hain informazio gutxi, baina esan daiteke trikitilari belaunaldi oso baten maisu izan zela. Baserriz baserri ibili zen eskolak ematen, eta hori izan zuen bizimodu. Trikitia bera hobetu zuen, eta errepertorioa nabarmen aberastu zuen”.

Euskal Herriko Trikitixa Elkarteak proposatu zion Xabiroi aldizkariari Jacinto Rivas Elgeta-ren figura gero album bihurtuko zen sail bat martxan jartzeko. Eta horrela izan da.

Koldo Izagirrek eginda zeukan Elgeta-ri buruzko biografia Elgeta, sasiaren sustraiak izenburupean, eta abiapuntua izan da. Elgeta-ren bizitza ezagutzeak gerra aurreko eta osteko garaietara gerturatzeko aukera ere ematen du. Umezurtza zen eta Intxuzabal baserrian hartu zuten.

Ez zituen baserriko lanak maite, eta trikitiarekin hasi zen. Eibarren garatu zuen bere kontzientzia politikoa. Sozialista zen. Gerra eta kartzela ere ezagutu zituen, eta beti ibili zen boteretik urrun zegoen esparruetan. Akaso horregatik dago hain informazio gutxi, baina esan daiteke trikitilari belaunaldi oso baten maisu izan zela. Baserriz baserri ibili zen eskolak ematen, eta hori izan zuen bizimodu. Trikitia bera hobetu zuen, eta errepertorioa nabarmen aberastu zuen.

Aurten ere ezin hutsik egin azken urteotako ohiturari (2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019 eta 2020) eta hementxe nator iaz behatu (eta eBird aplikazioan apuntatu) ditudan txorien zerrendarekin. Azken 12 hilabeteotako nire txorizale ibileren laburpena.

Oso urte ederra izan da azkenengo hau txoriketa kontuei dagokienez. Hasteko, pare bat bidaia txiki egin ditut kanpora: ekainean Mantxa hezera joan nintzen (eBirden ere ikusgai laburpena) eta udako oporrak Doñana aldean egin genituen (Cadizen eta Huelvan igaro nituen 15 egun familiarekin). Euskal Herritik kanpoko bidaia horiek beti eskaintzen dituzte momentu bereziak, espezie ezohikoak, behaketa bakanak. Esate baterako, aspaldi ikusi gabe nengoen kuku mottoduna ikusi nuen Ciudad Realen (hainbat ale, gainera), ahate buruzuria eta zertzeta marmolairea moduko espezie urriak patxadaz eta erosotasun handiz behatu genituen, basoilo txiki eta handiak bertatik bertara ikusi genituen egunsenti zoragarri batean, karrakak, atalarrak eta usapalak erruz ikusi zitezkeen... Bidaia politak izan ziren biak, Mantxakoa zein Doñanakoa.

Ahate buruzuria (Oxyura leucochepala), arra.

Kuku mottoduna (Clamator glandarius). Migratzaile afrikarra, kukuaren senide urruna eta, huraxe bezala, bizkarroia. Miken eta arabazozoen habietan erruten ditu arrautzak. Argazkia eskasa da (espezie beldurti eta oso mugitua da) baina ilusio berezia egin zidan kuku mottodunak ikustea, aspaldi ez nituelako ikusten.

Eguzkiaren batera jaiki eta goizeko lehen ordu fresko horietan basoilo txikiak (Tetrax tetrax) eta basoilo handiak (Otis tarda) ikustea zereal sail zabaletan pasiatzen ari zaren bitartean. Sentsazio bete zoragarri hori.

Euskal Herritik kanpora egindako bidaia txiki horietaz aparte, esango nuke aurten Euskal Herrian ibili naizela inoiz baino gehiago. Halaxe diote urtean zehar eBirden pilatzen joan naizen estatistikek, besteak beste, Euskal Herrian inoiz baino espezie gehiago ikusi ditudala, lehenengo aldiz 200 espezieko langa gaindituta (207 espezie). Horien artean, adibidez, Euskal Herrian lehenengoz ikusi ditudan 15 txori espezieak, hala nola, karraka, murgilari urrebegia, murgilari lepokoduna, uroilanda hankaberdea, pottorro txikia, arabazozo gorrizta eta mendebal-txori mokolodia (azken laurak, gainera, Euskal Herritik kanpo ere ikusi barikoa nintzen).

Euskal Herri Hegoaldeko lau herrialdeetan ibili naiz, gainera. Gure ohiko mendi-ibilaldi txikietaz aparte, martxoan Araban igaro nituen egun batzuk, aste santua ere Araban pasatu genuen, udan astebete Berrotza-Lizarraldean, Nafarroako landa-eremuetara ere sarri joan naiz, Pirinioetara bezala, eta kostaldera ere ohi baino gehiagotan itsas hegaztiak ikustera. 

Zanga gaztea (Morus bassanus). 'Verballenas' enpresarekin itsasora egindako irteeretako batean ateratako argazkia.

2021eko ezustekoetako bat euskal txorizaleen artean. Uroilanda hankaberde (Zapornia parva) eme bat izan dugu hainbat astez bisitari Osinbiribilen (Txingudi). Bizitzan lehenengoz ikusi dut espezie hau.

Nire hegazti faboritoetako bat? Seguru asko. Karrakaren (Coracius garrulus) kolore biziak eta izaera indomitoa oso erakargarriak dira niretako. Argazkiko ale hau Ciudad Realen ikusi nuen; 2021ean Nafarroan ere ikusi nuen ale bat, Berrotza bailaran.

Larra inguruan (Nafarroa Garaia), Lapazarra tontorrean (1785 m). Belatxingak, mendi-txirriskilak, mendi-berdantzak... Gipuzkoan urri diren espezieak, Nafarroan ere bizitzan lehenengoz ikusi ditut azkenengo biak, Lapazarrako magaletan hain zuzen ere.

2021eko behaketen laburpena: 243 txori espezie eta 9 espezie lehenengoz

Eta horrelaxe joan da etxean itxita hasi genuen urtea! Izan ere, halaxe geundelako orain dela urtebete, gure herrietatik ia irten ezinda. Gogoratzen! Beharbada horregatik harritu nau 2021ean guztira ikusitako espezieen kopuruak. Ustez larregi mugitu ez naizen urtean 243 txori klase ezberdin ikusi ditudalako, sekula baino gehiago! Horietatik guztietatik, 9 espezie lehenengoz ikusi ditut bizitzan.

Dena dela, kopuruak gutxienekoa dira. Txorizaletasuna naturzaletasunarekin lotzen dut nik beti, mendira irten, leku berriak ezagutu, lautada eta mendiak bisitatu... eta naturak bakarrik eskaintzen didan bake eta zoriontasuna aurkitzearekin. Horren guztiagatik, 2021 annus horribilis honetan, esango nuke txoriek lagundu didatela iluntasunean argi apur bat topatzen.

Laburbilduz, hauxe 2021ean ikusitako espezieen zerrenda eta kopuruak, zuzenean eBird aplikazioak ematen didan laburpena moztitsatsita.

• Behatutako espezieak: 243
• Gordetako behaketa-zerrendak: 181
• Euskal Herrian: 207 espezie:
• Gipuzkoan 148; horietako 18 espezie lehenengoz lurralde honetan, esate baterako, uroilanda hankaberdea, mendebal-txori mokolodia, aliota txikia, txirri iluna, txirri lodia, txilinporta urrebelarria, kaio kaspiarra, murgilari lepokoduna, pottorro txikia, borrokalaria, arabazozo gorrizta...
• Araban 131; 9 espezie lehenengoz (okil beltza, itsas enara musuzuria, udako zertzeta, txoloma, arrano arrantzalea...)
• Bizkaian 108; 11 espezie lehenengoz (murgilari urrebegia Oletan, okil beltza Saldropon, kaio kaspiarra Bermeon, buztangorri argia Urdaibain...).
• Nafarroan 82; 3 espezie lehenengoz (mendi-txirriskila, mendi-berdantza, karraka europarra).
• Deba Ibarrean 89 eta Eibarren 58.

Txirriskila (S. serinus)

Txinbo burubeltza (Sylvia melanocephala)

Guardia (Araba).

Udako zertzeta (Anas querquedula), aurtengo ezustekoetako bat, Guardiako paduretan dozena erdi ale aurkitzea udaberriko pasean.

Beletxikia (Corvus monedula), gero eta urriagoa Euskal Herrian.

Hegabera (V. vanellus)

Gaztela Mantxako ordokiak, landaketak eta aintzira gaziak. Paisaia magnetikoa niretako. 

Hegaztiak ez ezik, narrasti eta ugaztunak ere agertzen dira tarteka kameraren aurrean. Azeri txiki hau despistatuta zebilen, bere gauzetan pentsatzen, eta hanketaraino hurreratu zitzaidan! Ederra sustoa hartu zuena! ;)))

Txirritxo handia (Charadrius hiaticula)

Navasecako urmaela, Daimiel ondoan (Ciudad Real). Leku humanizatu bat, araztegi bateko uren bidez elikatzen dena, EDAR baten alboan, eta hala ere, hegaztiak ikusteko oso toki egokia. Aurkikuntza txiki bat izan zen.

Beltzaranak (Plegadis falcinellus)

Odiel ibaiaren paraje naturala eta gatzagak (Huelva). Zankaluze eta migratzaileentzat leku aparta. Abuztua ez da sasoirik onena, baina 40 txenada txiki (Sternula albifrons) ikusi genituen, dozenaka txirri kurlinta, txirri txiki, borrokalari, txirritxo hankabeltz, flamenko, kurlinta eta kuliskarekin batera.

Hirubelakaskoa (965 m), Baztanen. Miruz eta sai arrez inguratuta ibili ginen.

Gabai iluna (Ardenna grisea) bermeo parean.

Gure kostaldeko beste bisitari ohiko bat, Europa iparraldean kumatu arren gurean ere erraz samar ikus daitekeena, marikaka handia (Sterkorarius skua).

Mendebal-txori mokolodi (Phalaropus fulicarius) txiki hau Osinbiribilen agertu zen 2021eko abenduan, abendu hasierako ekaitzen ostean. Zenbait egunez oso aktibo eta lasai ikusi ondoren, handik gutxira hil egin zen.

Ibrahima Baldek eta Amets Arzallusek Irungo Harrera Sarean egin zuten topo 2018an eta han sortutako harremanaren fruitua da idazlana. Arzallus Irungo aterpetxera joaten zen tarteka laguntzera, besteak beste, errefuxiatuekin solasaldi bat izan eta euren egoera jasotzeko, ondoren asilo-prozeduran lagungarri izan zedin. Horrela ezagutu zuen Ibrahima Balde ginearra eta hartu-eman hori indartzen joan zen asteak igaro ahala.

Amets berehala konturatu zen Ibrahimaren kontakizuna berezia zela, besteak beste, Balde ez zelako ohiko migratzailea, batetik, berak ez zuelako nahi izan Europara etorri eta, bestetik, Ibrahimak ahozko jario berezia zuelako, kontatzeko modu oso propio bat, logika, gramatika, poetika pertsonal bat, edertasun aparteko bat.

Asteetako solasaren ondorio da Miñan izeneko liburua, Ibrahima Baldek idatzia, ahoz, eta Amets Arzallus Antiak idatzia, eskuz, liburuaren hasieran azpimarratzen denez. Susa argitaletxeak 2019an argitaratu zuen, 2020ko Zilarrezko Euskadi Saria irabazi zuen eta gutxienez beste bost hizkuntzatara itzuli da. CC lizentziapean banatu da.

Konakryko Thiankoi herrixkatik Euskal Herrira

Ibrahima Balde Ginea-Konakryn jaio zen 1994an. Ume-umetatik hasi zen aitari lanean laguntzen, anai-arreba eta amarengandik halabeharrez banatuta, eta bere ametsa mekanikari eta kamioi-gidari izatea zen. Halaxe ibili zen aprendiz lanetan hiruzpalau urtez, gazte-gaztetatik. Ezbeharrak, baina, bata bestearen ostean etorri zitzaizkion: aita hil zitzaion, ama gaixotu eta, bat-batean, anaia txikia desagertu egin zen. 14 urte besterik ez zituela, Europarako bidaia hasi zuen, bere kabuz, Alhassane anaia gazteak. 

Anaia txiki horren bila egindako bidaia da Ibrahimarena. Ikasketak, familia eta ametsak betirako utzi eta Alhassaneren bila egindako odisea. Basamortua gurutzatuz; polizia, terrorista, bahitzaile eta mafiosoen hatzaparretatik igaroz; neurtu ezineko gosea, egarria eta mina ezagutuz; tortura, esklabotza, kolpeak, arrazismoa sufrituz. Urteetako bidaia, Konakrytik Europara, Mali, Aljeria eta Libian barrena, Miñan anaia txikiaren bila, miñan horixe delako pula hizkuntzan, fula etniaren mintzairan: anaia txikia.

Migrantearen kontakizuna jasotzea izan da Amets Arzallusen lana eta, ondoren, "benetako protagonistari itzalik egin gabe, forma ematea eta migrantea bere ezintasunetatik baino, bere gaitasunetatik erakustea", Ametsek berak esandako hitzetan.

Urteak daramatzagu migranteen irudiak telebistan entzuten eta migranteen inguruko albisteak irakurtzen. Gutxi gorabehera imajina dezakezu zer izan daitekeen pertsona anonimo horien ibilbidea, bidean pairatzen dituzten zailtasunak eta sufrimenduak. Baina Ametsek aukera eman dio Ibrahimari hori guztiori lehenengo pertsonan kontatzeko, zer den afrikar baten bidaia gureganaino heltzeko, zein den milaka kilo horien gogortasuna, edozein unetan heriotzera eramango zaituzten basamortu, gartzela, muga eta itsasoak zeharkatzea. Eta irakurlea plaust lagatzen du, itota.

Izan ere, liburuaren kontra-azalean aipatzen den moduan, Mediterraneoa zeharkatzen dutenak deshumanizatzea ezinbestekoa da haien heriotzen, kanporatzeen, ilegalizatutako bizitzen gaineko ezaxola zabaltzeko. Baina bizitza horietako bakoitza bakarra da; esperientzia horietako bakoitza ezberdina. Eta liburu honek horixe azpimarratu nahi du.

Liburua lehenengo pertsonan dago idatzita, Ibrahimaren beraren hitzetan, eta zu bati kontatuta. Hasiera batean Amets bera da zu hori, Balderen kontakizunaren aurreneko entzulea, baina berehala konturatzen zara zu hori gu guztiok garela, bereziki europarrak, ez garenak inoiz bere historia erabat ulertzera helduko horretarako bere esperientzia berberak izan beharko genituzkeelako.

Baina zu horrek beste forma batzuk ere baditu, Ibrahimak liburuaren amaierako poeman zerrendatzen dituenak, adibidez, "zu hori polizia zara, nire ama zara, zu zara Ismail edo zu zara Emi, edo zu zara orain basamortua zeharkatzen ari zarena, edo honaino iristen lagundu didazuna, edo zu, orain poema hau irakurtzen ari dena".

Ibrahimak ele soilez helarazten digu bere bizitzaren historia. Nota gutxirekin sortzen du, sortu ere, kontakizunaren partitura, floritura eta arpegio konplikatuen beharrik gabe. Nota bat bestearen ostean ipiniz, migratzaile batek Europara heltzeko eman behar dituen urratsak bezala. Bere ametsak, bidaiaren zergatiak, atzean utzitako familiak sortzen dion arrangura, bidearen latza aipatuz, doinu eta estilo berezi eta ederrean, baina apaingarririk gabe. Betiere kontakizun xumea erabiliaz, arpegio konplikatuak ez batizaizkio interesatzen Balderi, eta Arzallusek ez baitu haren ahotsa apropiatu eta eraldatu nahi izan.

Are gehiago, bidaiaren zatirik konplikatuenak, morbosoenak, gogorrenak... epikoeenak izan zitezkeenak, ez ditu kontatu nahi Ibrahimak. Ez du gure pena bilatu nahi; ez du heroiaren protagonismorik gura. Aitzitik, Ibrahimak ez du "hitz egin nahi holako gauzez, kontatzen dudanean ikusi egiten dudalako, nire begien aurrean, esplikatzen ari naizen guztia. Zu orain hemen zaude, entzuten, baina ni han nago, nire haragiaren barruan, eta kontatzen dudanean berriz bizi dut esplikatzen ari naizen guztia. Horregatik, ez nizuke hitz egin nahi holako gauzez. Baina zuk galdetu didazu, eta esan dizut. Eta esan dizudanean berriz sentitu dut dena". Nuria Canok dioen moduan, Miñanen ez dago metaforarik, ezta trikimailurik ere. Idazleak aditu eta idazten du. Hitzak soilak eta gardenak; narrazioa bizia.

Tragedia kontatzean duenean, hartara, Ibrahimak ez ditu gertakariak areagotzen, ez ditu sufrikarioak handitzen, "bizitza hola da, eta ezin duzu inoiz esan: nik inork baino gehiago sufritzen dut". Ezta juzkatzen ere, hori irakurlearen esku geratuko baita.

Azken batean, barrua lehertzear duen pertsona baten kontakizuna da Balderena, barrua husteko bere bizitza kontatu beharra sentitzen duenarena. Zeren eta burua armairu bat bezalakoa da, eta armairutik gauza bat ateratzeko armairuan beste gauza bat sartu behar duzu. Hola gauza berriak gauza zaharraren lekua hartuko du. Baina nik, hemen, nire asiloaz erabakitzen duten bitartean, ez dut ezer egiten. Ez daukat lanik, ez daukat lagunik, eta ez daukat armairuan sartzeko ezer. Nire oroitzapenak hor daude, mugitu gabe. Eta egunero atakatzen naute.

Poztuko ginateke liburu honek, zati batean gutxienez, armairua husteko balio izan badio! Irakurlearentzat, bederen, balio handikoa izanen da.

Miñan, barrua betirako astinduko dizun kontakizuna, zure ingurukoen artean gomendatuko eta oparituko duzun liburu horietako bat.

Miñan, Amets Arzallus eta Ibrahima Balde (Susa, 2019)

Gineako hiriburutik Nzerekorera mila eta hirurehun bat kilometro daude. Ibrahima han ibili zen hiru edo lau urtez, kamioi batean, gidari batek aprendiz onartu zuelako. Aste batean Konakrytik Nzerekorera joaten ziren, eta hurrengo astean Konakryra itzuli. Egun batean amak deitu zuen arte: anaia txikia falta zen etxean. Eta haren bila abiatu zen. Basamortua gurutzatu; pasatzaile, polizia, bahitzaileekin topo egin; egarria, gosea, mina ezagutu. Afrikatik Europarako bidea.

Ni Ginean sortu nintzen, baina ez Ginea Bissaun, ez Ekuatore Ginean. Bada beste Ginea bat Konakry duena hiriburutzat. Sei herrialderekin egiten du muga. Hiru esango dizkizut: Senegal, Sierra Leona eta Mali. Han gertatu nintzen sortzean.

Ni fula etniakoa naiz, eta gure hizkuntza pularra da, baina hitz egin nezake malinkez. Susuz ere moldatzen naiz. Ginean hogeita bost hizkuntza hitz egiten dira. Frantsesa ere bai. Hogeita sei. Hori ere badakit, eskolan ikasi nuelako. Baina ni fula naiz, pularrez hitz guztiak dakizkit. Susuz mila hitz baino gehiago. Eta malinkez susuz baino pixka bat gutxiago. Frantsesez ez dakit zenbat hitz dakizkidan.

Nire erditzea Konakryn izan zen, aita han bizi zelako, baina sortu bezain laster herrixkara itzuli ginen, Thiankoira. Thiankoi itsasotik urrun dago, eta Kankalabetik hurbil. Eskualdearen izena Mamu da, eta prefekturarena Dalaba. Ni han bizi izan nintzen bost urtera arte, amarekin. Aita euri garaian etortzen zen, martxoan, amari lurra lantzen laguntzera. Eta nire atzetik beste hiru anai-arreba sortu ziren.

Gure etxean hamabi edo hamahiru behi genituen, eta nik amari laguntzen nion horiek gobernatzen. Beste batzuetan, amak ur bila bidaltzen ninduen, eta putzura joaten nintzen, puiser de l’eau. Bestelako lanak ere egiten nituen, arropak garbitu eta bere ondoan egon. Gutxi gorabehera horiek dira nik amarekin ditudan oroitzapenak. Bost urte nituenean aita etorri zen nire bila.

...............................

Nik, aukeran, nahiagoko nuen seme zaharrena ez izan. Beharbada bigarrena, edo azkena, baina zaharrena ez. Horrek gauzak pixka bat aldatuko zituen. Baina hori jainkoak erabaki du, eta nik ezin dut ezer esan. Gure etxera ni lehen posizioan iritsi nintzen, eta bigarren posizioan Alhassane.

Liberiatik itzuli nintzenean Alhassane haurra zen artean, baina gauzak ulertzen hasia. Falta izan nintzen denboran asko handitu zela iruditu zitzaidan. Etxeko zaharrena zarenean askotan gertatzen da hori, ardurak gorputza luzatzen du. Gainera bere irakasle denek esaten zuten, “haur honek gauzak azkar ulertzen ditu”.

Ama ospitalera eraman genuen egunean, “koto, zuk zer egingo duzu orain?” galdetu zidan. Koto, gure hizkuntzan, anaia handia da. “Ama gaixo dagoen artean ni etxean geratuko naiz”, erantzun nion, “ez naiz Liberiara joango”. Alhassanek ez zuen ezer esan, baina oso pozik jarri zen. Irri egin zuen, ezpainekin. Eta begiekin.

................................

Azkenean bi urte pasatu nituen etxean. Egun askotan ama indarrik gabe jaikitzen zen, eta hamaka batean etzan behar izaten nuen. Orduan ni bihurtzen nintzen ama. Ur bila joaten nintzen putzura, eta egurra ekartzen nuen. Gero behiak gobernatzen nituen, eta arreba txikien katiluak garbitzen. Etxeko lanak holatsu dira. Etxe gehienetan amak egiten ditu baina gurean nik egiten nituen.

Lan horien artean bazen bat nik maite nuena. Arreba txikiak bizkarrean hartzea. Horretarako oihal batekin korapiloa egin behar da. Hemen ez da asko ikusten, baina Afrikan denek ezagutzen dute haurrak lepora lotzeko korapiloa. Pixka bat konplikatua ematen du, baina bi aldiz egiten baduzu hirugarrenez lotzea ez da oso zaila. Inportanteena oihala luzea izatea da.

Nik bi arreba txiki ditut, Fatumata Binta eta Rouguiatou. Uste dut hori lehenago ere esan dizudala. Rouguiatou txikiena da eta hola idazten da: Rou-gui-a-tou. Fatumata Binta pixka bat zaharragoa da, hiru edo lau urte, eta idazteko ere luzeagoa da. Baina ahoz esaten denean Fatumata jaten da, eta Binta bakarrik esaten da.

Nire bi arreba txikiak ez dira sekula eskolara joan, baina azkena telefonoz hitz egin nuenean Bintak esan zidan ikasten hasi nahi zuela. Nik, “noski”, erantzun nion, “orain handitzen ari zara, eta eskolara joan behar duzu, eta gero ofizio bat ikasi”. “Adibidez zer?” galdetu zidan. “Beharbada josten, edo brodatzen, gustatzen zaizu hori?”. Baietz erantzun zidan.

..........................

Hamahiru urterekin zamak eramatea ez da lan erraza. Ni artean txikia nintzen eta garraiatzen nituen kartoiak ordurako handiak ziren. Kartoiak fruituz beteta zihoazen, batzuetan ananaz eta besteetan ahuakatez. Edo bestela jantziz. Eta baziren beste batzuk, nik ez dakit zer zeramaten barruan, baina indarrik gabe uzten ninduten. “Ezin dut”, esaten nion jendeari, “kartoi hau ni baino indartsuagoa da”. “Oke”, erantzuten zidaten, “beste norbait bilatuko dugu”, eta ez zidaten sosik ematen.

Azkenerako Watazaiko jendeak nirekin konfiantza hartu zuen, eta nire izenez deitzen ninduen. “Ibrahima, etorri colis hau eramaten laguntzera”, edo, “Ibrahima, tori dirua”. Hori niretzat garrantzitsua da, hurbiltasuna erakusten du. Baina gauero ni ezagutzen ninduten denak desagertu, eta bakarrik gelditzen nintzen. Orduan geltokira itzultzen nintzen. Han, lurrean kartoiak zabaldu eta ohe txiki bat egiten nuen. Liberian kalean lo egiten ikasi nuen.

Hiru hilabetean hala bizi izan nintzen, lana merkatuan eta loa geltokian. Azkenean denboraren kontzientzia pixka bat galdu nuen. Beraz, orain kontatu nahi dudana ez dakit zehazki zein egunetan zen, baina badakit asteburua zela, larunbata edo igandea.

Gizon bat ikusi nuen garaje batean. Mekanikan ari zen, eta eskuak zikinak zituen. Ni hari begira gelditu nintzen, eta hura niri. “Ginearra zara?” galdetu zidan. “Bai”, nik. “Bagara bi”, hark. Bizkarra eman eta lanean segitu zuen. Bi minutu, beharbada hiru. Atzera begiak jiratu eta, “zertara etorri zara Liberiara?” galdetu zidan. “Nire etorkizuna planifikatzera”, erantzun nion. “Gurasorik baduzu hemen?”. “Ez”. “Lan egiten duzu?”. “Merkatuan jendeari laguntzen diot zamak eramaten”. “Eta uste duzu modu horretan planifika zenezakeela etorkizuna?”. “Ez, baina ez daukat beste aukerarik”. Berriro isildu zen, eta hala egon ginen luzaroan, ni hari begira eta hura lanean.

“Nik ere nahiko nuke lan bat”, ausartu nintzen. Ez zidan erantzun. Kamioi baten motorra konpontzen ari zen. Bukatu zuenean burua altxatu eta, “zer lan egin nahiko zenuke?” galdetu zidan. “Gidaria izan nahiko nuke, txikitatik gustatzen zaizkit kamioi astunak, gazte bat ikusten badut kamioia gidatzen begira-begira egoten naiz”. Hori dena segidan eta gelditu gabe esan nion. “Ni kamioi gidaria naiz”, erantzun zidan, “baina zu txikiegia zara aprendiz hartzeko. Zenbat urte dituzu?”. “Hamahiru”. “Txikiegia zara”. “Badakit, baina moldatuko naiz, zuk nik egin nezakeen guztia eskatu eta egingo dut”. Bi aldiz errepikatu nion hori, beharbada hirutan, eta itxaroteko esan zidan, denbora pixka bat behar zuela pentsatzeko. “Oke”, erantzun nion. Eta merkatura itzuli nintzen.

...........................................................

Nik ez bainuen abenturara abiatzeko intentziorik. Ni kamioiak gidatzen ikasten ari nintzen, eta pentsatzen dut pixka bat segitu banu laster lanean hasiko nintzela. Ofizio horrekin nire familia mantentzeko modua izango nuen Gineatik atera gabe. Hori zen nire helburua. Baina anaia txikiak alde egin zuen eta nire destinoa aldatu zen.

(...)

Eta badakit zer galdetuko didaten, ea zergatik ez nintzen etxera itzuli, nire destinoa ez bazen Europa. Nik ere askotan galdetzen diot hori neure buruari, eta ez da esplikatzen erraza. Baina esango dizut. Bat, kulpa batek kolpatzen zaituenean zaila da zure bidea aurkitzea. Bi, Aljeriaraino edo Libiaraino iritsi zarenean, atzera egiteko beranduegi da, etxea urrunegi gelditu zaizu. Eta hiru, nik ez dut nire amaren begiek ni ikusterik merezi. Hori da egiazki pentsatzen dudana.

..................................................

Tuaregen eskuetan gelditzen zarenean ez zaude ez aurrean, ez atzean, erdian zaude, ezerezaren erdian. Eta halako batean kartzela bat ikusten duzu, basamortuaren bihotzean. Kartzela bat helduek eta haurrek zaindua. Han, denek dituzte kalaxnikovak soinean. “Non nago?” galdetzen duzu, eta Taalandan zaude.

(...)

Zu zure txokoan zaude, lurrean etzanda, edo eserita. Lurra hondarrezkoa da. Norbaitek zure izena esango du, edo bestela izenik gabe deituko zaitu, “toi, viens ici”. Orduan, erdira atera beharko duzu. Erosi nahi zaituena haraino sartuko da eta zuri begira hasiko. Goitik behera. Behetik gora. Gero, “oke”, esango du.

Beste bati deituko diote. Erosleak hari ere goitik behera begiratuko dio, zuri bezala. Eta itzuli osoa bukatutakoan, esango du, “nik hau eta hura nahi ditut”. Tuaregak prezio bat proposatuko dio, eta hark berriz begiratuko dizu. Goitik behera, eta behetik gora. Eta dirua emango dio tuaregari.

Baina ni ez ninduten erosi. Etorri ziren ni begiratzera, behin, bi aldiz, hirutan, baina ez ninduten eraman. Eta han gelditu nintzen, hiru egunez, Taalandan.

..................

Basamortuan zoazenean, batzuetan, haize handiak jotzen du. Ezin zara ibili ere egin. Gelditu egin behar duzu, eta babestu, hondarrak minik ez emateko. Han egongo zara ordubetez. Edo bi orduz. Haizea nekatzen bada zuk zure bideari segituko diozu.

Hiru egun egin nituen oinez. Hirurogeita hamabi ordu. Ura edanez bakarrik. Beti bideari ihesi. Batzuetan izutzen nintzen, “hor zerbait dago”, pentsatzen nuen, eta makurtzen nintzen. Gero, “hor ez dago ezer”, ikusten nuen, eta berriz abiatzen nintzen, nekatu arte. Begiak ixten nituen, ireki arte. Eta berriz abiatzen nintzen, nekatu arte. Azkenean argi batzuk ikusi nituen. “Hori Timiauine da”, pentsatu nuen. Eta hala zen.

........................

Bordj ehun eta berrogeita hamabost kilo. Baina Timiauinetik Bordjera ez da Taalandatik Timiauinera bezala. Hondarra berdina da, eta haizea ere bai, baina bidea gudroizkoa da, eta hola errazagoa da, azkarrago ibiltzen zara. Bordj ehun eta hogei kilo. Hiru lagun ginen, ni, Ismail txikia, eta Maliko bat. Tarteka beste norbait ikusten genuen, hondarretan, gorpu, postura arraroan. Aurpegian egarria, egarri handia. Basamortua hola da. Bordj laurogeita hamar kilo. Maliarrak ezin zuen gehiago, eta bide ertzean gelditu zen. Guk aurrera egin genuen, zer egingo genuen bestela? Bordj hirurogei kilo. Ismail txikiak suge luze bat ikusi zuen, bidea zeharkatzen. Zain egon ginen, erdi ezkutuan, sugea desagertu arte. Gure herrian sugeari zerbait eginez gero zorte txarrari deitzen diozu, beraz, bidean zoazenean sugeak du lehentasuna. Bordj berrogei kilo.

Gauez lo egiten genuen, hondarretan etzan, eta lo. Loa garrantzitsua da, indarra hartzeko, eta pixka bat ahazteko. Ahazten duzunean zure gorputza arinagoa da, eta errazago ibiltzen zara. Bordj hogeita bost kilo. Lau egun egin genituen bidean, eta bosgarrenean Bordjera iritsi ginen.

............................

Tarteka taza erdi bat ur ematen zidan. Orduan, egarri bizia lotzen zitzaidan gorputzean, eta taza ahotik kentzen zidan. Ur gehiago eskatu eta zafrako bat jasotzen nuen. Egarria kentzeko. “Nahikoa edan duzu”. Taza erdi bat ur.

Nahikoa, ez hiltzeko. Haren helburua hori zelako, nik sufritzea, baina ez hiltzea. Hilez gero ez nuen bost zentimo balioko, eta ez nion inori deituko dirua bidal zezan erregutuz. Horregatik ematen zidan, noizbehinka, taza erdi bat ur.

Bi taza erdi ur, hiru egun.

Hiru egun oso pasatu nituen han, hogeita lau orduan pertsona bat ni torturatzen. Baina ez nintzen ni bakarrik. Nirekin batera beste ehun zeuden, edo ehun baino gehiago, ez dakit, ez nituen kontatu. Baina entzuten nituen, gizonak eta emakumeak. Haurrik ez. Emakumeek negar egiten zuten, eta garrasi, gau guztian, gelditu gabe. Bat isiltzen zenean bestea hasten zen, eta hura isiltzean bestea. Eta au suivant.

Gure torturatzaile guztiak zibilak ziren, zu eta ni bezalako jendea. Torturatuak ere berdin, emakumeak eta gizonak, denak nire trazakoak. Inork ez zuen ezer egin han egoteko. Ni nire anaia txikiaren bila joan nintzen Libiara, beste guztiak Europarako programa baten ametsean. Baina gu torturatzen ari zirenei hori dena bost.

Nik ez nuke hitz egin nahi holako gauzez, kontatzen dudanean ikusi egiten dudalako, nire begien aurrean, esplikatzen ari naizen guztia. Zu orain hemen zaude, entzuten, baina ni han nago, nire haragiaren barruan, eta kontatzen dudanean berriz bizi dut esplikatzen ari naizen guztia. Horregatik, ez nizuke hitz egin nahi holako gauzez. Baina zuk galdetu didazu, eta esan dizut. Eta esan dizudanean berriz sentitu dut dena.

.........................

Libian stock handia dago, trankilo-ak beteta daude, presondegiak ere bai.

Taf-taf-taf, “egun batean zuek denak hilko zaituztegu”. Haur batek esan zidan hori, begietara begira. Uste dut kontatu dizudala lehenago, baina berdin du, orain berriz esaten dizut, zuk ez ahazteko, zuk jakiteko Libia zer den. Hango arabiarrak politak dira, larruazal argia dute, baina haien barrua harpe ilun bat da. Eta kalaxnikova, orain, haien gorputza da. Berdin dio mutiko izan edo neska, zahar edo haur, denek pentsatzen dute taf-taf-taf.

Itsasoak ere laguntzen die horretan. Baina itsasoa ez da itsasertzean hasten. Trankilo-etan hasten da. Immigrazioa stockatzen duen campo bakoitzak bere programa propioak antolatzen ditu. Zuk dirua kotizatuko duzu, hiru mila, edo hiru mila eta bostehun, nahi baduzu gehiago. Baba Hassanek nahiago du gehiago bada. Orduan zerrenda batean sartuko zaitu eta zerrenda betetzean zodiak bat antolatuko du.

Zodiaka ez bada Europara iristen, berdin dio, Baba Hassanek jaso du bere dirua. Abiatu aurretik soldaduak ur ertzean geldiarazten badu, berdin dio, Baba Hassanek jaso du bere dirua. Edo abiatzean, zu, izutu eta ez bazara zodiakera igotzen, berdin dio, Baba Hassanek jaso du bere kalaxnikova, eta taf, hil zaitu. Bai, tiro bat aski. Hori hola da.

Esplikatuko dizut.

Zodiaka beti da gauez. Puztu ere itsasertzean eta azken momentuan egiten da. Bien bitartean zu zain zaude, bazter batean. Puzten bukatzean libiarrak, “yallah yallah”, esango dizu, “azkar-azkar”, abiatzeko ordua da. Batzuetan guba motz bat jantziko duzu, baina gehienetan guba-k ehun dira eta programa-k ehun eta berrogeita hamar, eta berrogeita hamar pertsona ezer gabe abiatuko dira. Baina momentu horretan dena da yallah yallah, ez duzu galderarik egin behar.

Libiarra zodiakari bultzaka hasiko da, eta motorra piztuko du. Zuretzat mugimendu hori arrotza da, zeren eta zu ez zara inoiz uraren gainera igo. Agian ez duzu sekula itsasoa zeure begiez ikusi, baina ez da galderak egiteko momentua, orain hor zaude, uraren gainean eserita, eta abiatzeko unea da.

Hemen dago Libia, hor Tunisia, eta han Italia, tarteko dena itsasoa da. Eta itsasoa tonbola bat da. Zuk badakizu jende asko ez dela beste aldera iristen, baina libiarrak, “yallah yallah”, esango dizu. Itsasoa zakarra bada ere berdin du, zodiakari sakatzen segituko du, ez du begiratuko zer aro datorren. Hark nahi duen bakarra da zodiaka jendez betetzea, eta gainezka egiten badu nahiago.

Batzuek, ikaraturik, ezetz esaten dute, ez dutela nahi, eta azken orduan ontzira igo gabe gelditzen dira. Arabiarrak oihu egingo du, “igo nahi duena igo dadila, yallah, azkar”, eta ikaratu dena ontzitik kanpo geldituko da, hondarretan, bere guba jantzita.

Hura da erortzen lehena, taf, tiro bat aski da. Ur ertzean hilko dute, ez dezan bere dirua erreklama. Edo ez dadin trankilo-ra itzuli, eta portu horretan ikusi duena besteei kontatzen hasi. Horrek beldurra zabalduko duelako eta Baba Hassanek klienteak galduko dituelako. Hori Baba Hassanentzat ez da ona. Beraz, libiarrek ez dute inor behartzen zodiakera igotzera, baina igotzen ez dena bertan hiltzen dute, besteen begien aurrean, taf.

Batzuetan pentsatzen dut, lortuko ote dut hau dena ahaztea? Zeren eta burua armairu bat bezalakoa da, eta armairutik gauza bat ateratzeko armairuan beste gauza bat sartu behar duzu. Hola gauza berriak gauza zaharraren lekua hartuko du. Baina nik, hemen, nire asiloaz erabakitzen duten bitartean, ez dut ezer egiten. Ez daukat lanik, ez daukat lagunik, eta ez daukat armairuan sartzeko ezer.

Nire oroitzapenak hor daude, mugitu gabe. Eta egunero atakatzen naute.

..................................

Inoiz, etxera itzultzen banaiz, eta ama eta arreba txikiak han badaude, kontatu nahiko nieke zuri kontatzen ari naizen guztia. Pixka bat uler nazaten, haiek ere. Ez baitakite ezer. Telefonoko kreditua motza da eta bidea luzea. Baina egun batean, hara itzultzen banaiz, eta han badaude, haien alboan eseri, eta kontatuko diet.

Bizitza ez da esaten erraza. Lehenik Mali, gero Libia. Taf-taf, eta torturak. Bai, hori dena egia da, hola ibili nintzen Alhassaneren bila. Baina hura, zodiak batean enbarkatu, eta itsasora abiatu zen. Ehun eta berrogeita hiru pertsona, eta bera. Nik ez nekien ezer. Harik eta ostiral batez, otoitzetik itzultzean, naufrage hitza entzun nuen arte. Orduan ulertu nuen, “c’est fini, erori zait eskuetatik”.

Hori dena kontatuko diet.

Eta badakit zer galdetuko didaten, ea zergatik ez nintzen etxera itzuli, nire destinoa ez bazen Europa. Nik ere askotan galdetzen diot hori neure buruari, eta ez da esplikatzen erraza. Baina esango dizut. Bat, kulpa batek kolpatzen zaituenean zaila da zure bidea aurkitzea. Bi, Aljeriaraino edo Libiaraino iritsi zarenean, atzera egiteko beranduegi da, etxea urrunegi gelditu zaizu. Eta hiru, nik ez dut nire amaren begiek ni ikusterik merezi. Hori da egiazki pentsatzen dudana.

...............................

Lehenik helikopteroa, gero barku bat. Salvamento marítimo. Koloretik antzeman nion, basoan esplikatu zidatelako, “zuek salbatzera etorriko den barkua laranja baten kolorekoa izango da”. Huraxe zen. Denak oihuka hasi ginen: “Boza! Boza! Boza!”.

Oihu hori afrikarren arteko kantua da. Itsasoko abentura ongi bukatzen denean egiten da. “Boza! Boza! Boza!”. Tangerreko edo Nadorreko basoan, programa bat Europara iritsi dela jakiten denean, azkar zabaltzen da berria, “atzo ehun lagunek boza kantatu zuten”.

Miñán, Arzallus eta Balde

Miñanek kolpatu nau, Patxi Iturregi ipuingileak harritu, Mendozaren azkenarekin barre egin dut, Hauts bihurtu zineten bai eta ez, Gauzetan bezalako esperimentuak beti gustatzen zaizkit, Sara Mesaren soiltasun deserosoa nozitu dut,... eta komiki dexente ere etorri dira gurera (Sasi artean Elgeta irakurri ahal izatea opari bat izan da).

Guztira 20 liburu inguru izan dira (zenbait komiki eta kontsulta-libururekin batera). Kontuan izanda azkenaldian gutxi irakurtzen dihardudala eta 2021ean mendiak eta hegaztiek eraman dutela nire denbora gehiena, nahiko balekoa ;)

• Haize Kontra. Patxi Iturregi (Elkar, 1996). Txioa.
• Poema bilduma. Mikel Lasa eta Amaia Lasa (Herri-gogoa, 1971).
• Transbordo en Moscú. Eduardo Mendoza (Seix Barral, 2021).
• El jardín de Venus. Felix Maria de Samaniego (1780).
• Bihotz handiegia. Eider Rodriguez (Susa, 2017).
• Hauts bihurtu zineten. Juan Kruz Igarabide (Alberdania, 2005).
• Chantaje mortal. Elmore Leonard (1972).
• Camembert helburu. Jon Alonso (Susa, 1998).
• El invierno de Frankie Machine. Don Winslow (Martinez Roca, 2010). Txioa.
  
• La fanfarlo. Charles Baudelaire (1847). Aspergarria, zeharo.
• Erraiak. Danele Sarriugarte (Elkar, 2015).
• Gauzetan. Koldo Izagirre (Ustela, 1979). Blogean.
• Intemperie. Javi Rey, Jesús Carrasco (Planeta Comic, 2016). Liburuaren egokitzapena komikira; tira, liburua hobea.
  
• Sasi artean Elgeta. Koldo Izagirre, Dani Fano eta Garluk (Trikitixa Elkartea, 2021). Blogean.
  
• Migel Marmolen hamaika eta bat jaiotzak. Dani Fano (Astiberri, 2018).
• Portugal. Cyril Pedrosa (Norma, 2011).
• Un amor. Sara Mesa (Anagrama, 2021).
• V de Vendetta. Alan Moore eta David Lloyd.
  
• Miñan. Amets Arzallus eta Ibrahima Balde (Susa, 2019). Blogean.

Aurten ere hemen lagatzen dut, aurreko urteotan legez (2018, 2019 eta 2020), azken hamabi hilabeteotan ikusitako pelikulen zerrenda (Letterboxen apuntatzen gogoratutakoak, behintzat). Saiatzen gara zinea familian ikusten, zailtasunak zailtasun eta gustuak gustu, batzuetan baten alde, hurrengoan bestearen alde, eta tira, handik eta hemendik tiraka denon gustuak jarraitzen.

Sekula ikusi bariko klasiko batzuk, gaztetan ikusi eta gustatutakoak orain seme-alabekin berrikusi ditugunak, nobedade bakarren bat, Marvel eta saga ezagunak... denetik pixkat (betiere nahiko zinema komertziala eta 'ohikoa'). Hori bai, aurreko urteotan baino nahiko pelikula gutxiago ikusi ditugu 2021ean, batez ere mendira eta txoriak ikustera inoiz baino gehiago joan naizelako/garelako pasa den urte honetan. Dena ezin!

Sarean aurkitu dudan dokumentu bat ekarriko dut hona. 1945ean Euzko Deya aldizkarian argitaratutako artikulua omen da eta M. Andicoechearen izenpea darama. Alberto Alonso Canok partekatu zuen Facebooken 2021eko azaroaren 30an eta harexi jaso diot. Bertsio horretan artikuluaren erdiko orrialde bat falta da (barrena).

Facebooken partekatutako dokumentu horretan dioen arren 1945eko azaroaren 20ko Euzko Deyan argitaratu zela, sarean digitalizatuta dagoen Euzko Deyaren ale horretan ez da azaltzen. Ezin dut esan, hortaz, data zuzena denik. Gainera, artikulua 1945ean argitaratu bazen ere, artikulu horretan gerra aurreko Eibar zelakoa zen gogoratzen du idazleak, kalerik kale (eta ez 1945ean zelakoa zen).

Erbestetik egindako memoria ariketa bat ote? Ea datu gehiago lortzerik dugun.

...................

Eibar es un pueblo de fisonomía propia. Viniendo carretera abajo de Olarreaga, nos plantamos en Isasi, a la altura donde nace el caminito que conduce a Olakua. Tenemos, a la izquierda, los solares de Torrekua en casería sólidamente edificada, el puentecito de Amaña, la vía del f.c., las canteras de piedra, el caserío Asoliartza, sobre una ladera y entre otros montes el que se eleva más, el Urko, verdaderamente espléndido.

A la derecha divisamos la bella y antiquísima casa-torre de Isasi, su parque bien poblado de árboles, los solares de Ipurúa, su caserío, el monte que empieza a empinarse casi a su puerta y el monte que conduce a Elgueta.

Frente a nosotros se eleva el sólido convento de las Monjas Franciscanas y la hermosa Escuela de Armería. No cabe pedir una primera impresión más agradable. Estamos en contacto con algo de lo nuevo y algo de lo primitivo de Eibar: las escuela de Armería de construcción moderna y la casa-torre y el convento de las Franciscanas de vieja data.

Caminamos unos 150 metros y nos situamos en medio de la casa donde vivía Casildo, el de los perros perdigueros famosos y de la casa que fuera la taberna de Kiputxa. Estamos frente a frente de Eibar. A nuestra izquierda distinguimos desde el Santo Asilo Hospital admirablemente ubicado, el edificio denominado Titanic, el Ayuntamiento, el chalet de Osoro quien fue famoso pelotari en unión con otro pelotari apodado "el obispo" de Motrico y con Vildosola el de Franchi... Contemplamos también Txaria, Mekola, el Jardín de Convalecientes y el armonioso palacio de Indianokua y, a la izquierda, en lo hondo de la barranca, corre el río Ego.

A nuestra derecha aparecen unos solares que nos llevan a Abontza. Más solares, el antiguo juego de pelota, el bello paseo que nace en el mismo, la empinada barriada de Urki, el campo y el montea a cuyo pie se hallan los talleres de Txonta. Y delante de nosotros los ojos descansan en primer término, al otro lado de la plaza, donde nace la calle Calbetón, y después en la inmensa mole de piedra de la iglesia parroquial de San Andrés.

Pasito a pasito comenzamos a bajar la cuesta de Isasi y pasamos frente a una airosa casa que durante muchísimos años fue habitada por las familias de Zamacola, de Jerónimo Txiki, de Makatxa y de Irusta. Al final de la misma hacemos alto. Allí empieza el edificio del frontón Astelena, construido en lo que (...)

[... hemen artikuluaren orrialde bat falta da]

...lo-Hospital. Esta Plaza de Unzaga se comunica directamente con las calles Isasi, O'Donell, Paseo de San Andrés, Calbetón, 2 de Mayo y con los caminos de nueyes que conducen a Ubicha y Urki.

Entramos en la calle Calbetón, antigua calle llamada Untzaga. Por la derecha que es donde se levanta el Salón Teatro, la vereda es estrecha, pero por la izquierda es muy ancha y por debajo de su enlosado corre la acequia que desagua en el cumbo de Errotarixa, al costado de la Plaza Nueva. Nadie me saca de la cabeza que esta vereda fue construida con tal amplitud para que eibarresas y eibarreses pudiesen bailar a su guisa. Es que también los pasacalles que tocaba La Marcial eran como para levantar muertos.

A propósito de La Marcial, ahí va un sucedido. Tocaba en ella el cornetín un foráneo conocido por "Cornetiña", a quien el director Dn. Ildefonso Irusta le quería porque Cornetiña tocaba los solos que era un primor. El 29 de Junio de 1896, la Banda La Marcial tenía que tocar en tres ocasiones y el cornetín que andaba alzado pretendiendo mayor paga, le dijo a Irusta que si no le daban más pesetas, él no tocaba más. Irusta, que quería a su Banda como a las niñas de sus ojos, fuese a contar al alcalde lo que ocurría. Era éste Don Pedro José Mendiola, buena persona sí pero Don Pedro escuchó la exposición de Irusta y le dijo: "No sé por qué te afliges tanto. Que el cornetín no quiere tocar, pues dale a otro su instrumento y sanseacabó!"

Bajamos a la calle Calbetón y casi al llegar al nacimiento de la calle Ardantza, por la vereda de la sastrería de José Ocamica, pasamos frente a la casa donde viviera Dña. Felipa Guisasola, gran eibarresa si las hubo. Doña Felipa Guisasola, ella sola era una institución. Nacida en 1885 (sic) y huérfana de padre, con rudimentos de dibujo aprendidos en la Escuela Municipal, entró de aprendiz en un taller de damasquinado para ayudar a su madre ya ayudarse ella. A los 10 años, aunque torpemente, ya damasquinaba. En 1865, con motivo de la visita de Isabel II, Eibar organizó una Exposición y al frente de una de las vitrinas, en una mesa de trabajo del damasquinado, vio la Reina a la niña Guisasola, a quien pensionó con 1.500 ptas. anuales. Con ellas, sus conocimientos y una voluntad a toda prueba, Dña. Felipa ganaba, en 1882, el Gran Diploma de Honor de la Exposición de Madrid; galardón éste al que siguieron otros muchos de rango internacional.

Llegamos ahora al nacimiento de la calle Ardantza, una de las primeras de Eibar y que nos conduce, por entre el puente y la vía del f.c., a Aldatze, altiplano desde donde se disfruta un magnífico panorama.

Y ya estamos en la Plaza Nueva, irregular pero bonita y con tanta historia. La rodean el Casino de la Amistad, el enrejado que cierra el cumbo de los Muguruza, la soberbia casa donde vivieron los médicos eibarreses Don Vicente y Don Ciriaco Aguirre, y la pared lateral de la iglesia de San Andrés por un lado y por el otro, calle de por medio, el Café de Banaka, la confitería y Café de Guisasola y, al final, la renombrada taberna de María. En el parral de los Guisasola cantó el tenor Gayarre de vuelta de Bilbao.

Ahí empieza la empinada Txiriokalle, donde hubo un reñidero de gallos, en donde el que mejor veía era un ciego: Umaixo Itxua. En cuanto el ciego decía: ¡Emoetzak!, ya se podía jugar 100 a 1 a favor de su gallo.

Andamos en el centro de Eibar, en lo más antiguo, en lo que estuvo amurallado. He aguí Elgetakelle, Hospital zarra y Piparkalle, la que según Zuloaga tiene mucho carácter y luego Bidebarrieta, que va derechamente a Malzaga.

Bajamos con cuidado este tobogán que es Barrenkale, dejando a la izquierda la calle Araindikale, en la que el fondista M. Bueno solía albergar hasta 20 cómicos donde no cabían seis, milagro al que no he podido sacar punta. Y llegamos frente al Mercado, edificado mitad en tierra y mitad sobre el río Ego, de donde pasamos a la calle María Angela, que debió  su nombre actual a Dña. María Angela Zuloaga, quien al morir, en 10 de Junio 1883, dejó un legado de 1.700 ptas., para que los voluntarios eibarreses liberales de la última carlistada las gastaran en un banquete dentro del mes del fallecimiento suyo.

Ahí, a nuestra izquierda, aparece uno de los edificios más antiguos y mejor conservados de Eibar, el de Indianokua, parte de cuyos cimientos los baña o hace como que los baña el río Ego. En este palacio intentó Galo Villar hacer retratar los gemelos para mandar a Cuba la fotografía.

Yendo hacia Ibarecruz, dejando a la izquierda Musatadi, llegamos a la casa que fuera de Don Plácido Zuloaga, padre de Don Ignacio, quien también fue una institución. Celini vasco, no osbtante no haber nacido en las Vascongadas, dio un gran impulso y elevó a la máxima categoría el arte de damarquinar. Los eibarreses dedicaron una lápida conmemorativa a su memoria, la que descubrieron el 24 de Junio 1911 en presencia de sus hijos Eusebio, Ignacio y su hermano el ceramista Don Daniel.

Caminemos por Arragueta. Aquí, a la derecha, estaba la importante fábrica de armas y bicicletas G.A.C, de donde salió a Buenos Aires, después de deambular por Francia, Irlanda y Norteamérica, uno de sus últimos dueños, el gran Eulogio Gárate. Su fundador, Manuel Gárate, inventó el revólver de tres tiros. Su hijo Crispín falleción en ella de accidente, y últimamente fue dirigida la misma en pleno tren de progreso por el malogrado Dn. Julián Gárate y su hermano Eulogio, quien tuvo la suerte de dirigir la fabricación de las primeras bicicletas construidas en la Península.

Saliendo de Arrragueta y paralelas al bonito Paseo de Urkizu, hállanse las grandes fábricas de armas y bicicletas de los Orbeas. De éstos, uno de los más progresistas y activos que conocí fue Don Miguel María Orbea, trotamundos y diplomático.

Hemos recorrido un pueblo extraordinario, Eibar, cuyo nombre es conocido y ponderado en todos los ámbitos del mundo. En la Guerra del 14 al 18, los eibarreses trabajaron sin descanso en la confección de armas para los Aliados en proporción tal que las comisiones recibidoras de ingleses y franceses se asombraban de que un pueblo tan chico trabajara tanto y tan grande.

M. Andicoechea, en Euzko Deia de Buenos Aires, el 20-11-1945.

Ahate buruzuria (Oxyura leucocephala) anatida berezi eta deigarria da. Oxyura generoak Paleartikoan daukan ordezkari bakarra da, monoespezifikoa da (ez dauka azpiespezierik) eta Eurasiako aintzira zabal eta sakon samarretan bizi da. Asiako populazioak migratzaileak dira, baina Mediterraneo ingurukoak ez, tartean Euskal Herritik hurbilean ditugun buruzuri espainiarrak.

Ahate buruzurietan, anatidetan ohikoa den bezala, dimorfismo sexual nabarmena dago eta ar-emeak nahiko ezberdinak dira. Bere izen zientifikoak (Oxyura leucocephala) oso garbi adierazten digu ahate hauek nolakoak diren, buztantente (oxys+oura) eta buruzuriak (leucos+kephalos). Tira, arrak dira horrelakoak, emeen burua arrea baita, gehienbat.

Ahate buruzuri familia bat. Ar buruzuri mokourdina aurrean, eme arrea atzerago (bera arduratzen da kumaldi osoaz) eta bere lau txito, helduak baino ilunagoak eta bekain-marra zuri agerikoarekin. Alcázar de San Juan, 2021 (Ciudad Real, Espainia).

Arrak zein emeak pottoko samarrak dira eta lepo laburra dute. 45 cm inguru neurtzen dute, arrak beti emeak baino handi eta astunagoak diren arren. Hankak nahiko atzean dituzte eta horrek arintasuna ematen die igariketarako, baina ez lehorrean mugitzeko, non nahiko baldarrak diren (baita beste anatida batzuekin alderatuta ere).

Arraren buru zuria da, bere kaskogain ilunarekin, espezie honen bereizgarri nagusienetako bat (eta hizkuntza gehienetan izena ematen diona), baina baita bere moko sendo, borobildu eta urdina ere. Ezaugarri horiek nahastezin bihurtzen dute ahate buruzuria: Europa mendebaldean ez dago antzeko beste espezierik. Moko urdin hori ere arrek bakarrik dute, emeen mokoa arrea delako, nahiz eta forma aldetik arraren antzekoa den.

Ahate buruzuri arra ezin da beste inolako ahaterekin nahastu: buru zuria, kaskogain beltza, buztan tentea eta moko urdina. Nahastezina.

Ahate buruzuria (Oxyura leucocephala). Igeri egiteko orduan, buztana urazpian sartzen dute, igeriketan laguntzeko.

Ahate buruzuri emea arra baino askoz diskretoagoa da. Arrea ia osorik, lepoa eta burua ilunagoak ditu.

Emeek marra ilun deigarria daukate euren aurpegi zurixkara gurutzatzen eta gazteek ere marra zuri nabarmena dute bekainean. Isatsa eta samaldea beltza dituzte eta, gainontzean, gorputz osoa arrea dute, emeek zein arrek. Kumalditik kanpo, kolore guztiak motelagoak dira eta kolore gris-arrek hartzen dituzte luma gehienak.

Taldean bizi ohi dira, kumaldian izan ezik, eta arriskuen aurrean ur azpian ezkutatzen dira, hegan egitea saihestuz. Izan ere, hegalari baino buzeatzaile trebeagoak dira eta elikatu ere ur azpian elikatzen dira, 2-3 metroko sakonerara. Landaretza akuatikoaz gain, ornogabe txikiak jaten dituzte elikatzeko (harrak, larba bentonikoak eta abar).

Ahate buruzuria Alcázar de San Juaneko urmaelean (Ciudad Real, Espainia).

Europako anatida mehatxatuenetako bat

Jatorriz Europako eta Asiako lurralde zabaletan bizi zen arren, gaur egun bere populazioak gainbehera daude. Arriskuak, betikoak: habitat galera, hezeguneak lehortzea, ehiza... Horien ondorioz, espezie hau desagertzeko arriskuan dago eta babes maila handia dauka herrialde askotan.

Europa mendebaldeko populazioak izan dira orain gutxira arte egoera txarrenean zeudenak. Espainian, adibidez, 20 bikote inguru bakarrik geratzen ziren duela 50 urte, guztiak ere Kordoban. Azken hamarkadetan, ostera, lan handia egin da Espainian ahate buruzuria babesteko eta bere bizilekuak zaintzeko eta gaur da eguna ahate buruzuriak ikustea nahiko ohikoa dena, besteak beste, Mantxa Hezeko urmaeletan, Andaluziako hainbat tokitan, Valentzian edota Baleareetan. Guztira 2.500 bikote baino gehiago daude gaur egun Espainian. Joan zen ekainean La Mantxara egindako bisitaldian ikusi nituen argazkietako hauek. Doñana inguruko zenbait urmaeletan ere ohiko dira.

Atseden hartzeko, anatida gehienek burua hegoen azpian ezkutatzen dute. Buztan tentea, ostera, ezin du ezkutatu ahate buruzuriak.

Ahate buruzuri emea. Mokoa beltza da, urdina izan beharrean, baina forma eta tamaina aldetik arraren parekoa da, hazia, sendoa eta borobildua.

Ahate buruzuri txikiak ilunak dira eta aurpegia gurutzatzen dien marra zuriak bihurri itxura ematen die.

Egitura arkitektonikoen artean nire kuttunenak. Are gehiago Beuntzako hau bezain ederrak badira, Atetz bailaran (Nafarroa). Denborak dirdiratutako harlauzak, herritarrek moldatutako jarlekuak, urdinez jantzitako habeak...

Gizaldiz gizaldi herriko bilgune nagusi izan dira zimitorioak. Elizak zuen boterearen adierazle, bestalde. Jaio berriak aurkeztu eta hildakoak agurtzeko lekua zen; gaztetxoen jolastoki eta pilotarien frontoi; helduen topagune eta herriko erabakigune nagusi. Sarritan baita ehorztoki ere (jatorrizko esanahia horixe baitute, 'zementerio'), nahiz eta eliza katolikoak aspaldi atera zituen hildakoak eliz-atarietatik, osasun arrazoiak zirela eta.

Elizpea da gurean, Eibarren eta gure inguru honetan (Jose Angel Urkiak Twitterren gogoratu didan moduan); Goierri inguruko herriren batzuetan elizkristoa omen (ez dut aurkitu aipamenik inongo hiztegitan). 'Zimitayua', berriz, Getariako, Zumaiako eta Zarauzko euskara jasotzen jardun genuenean entzun nuen nik lehenengoz. Twitter bidez ere, inguru horretako erantzun asko jaso ditut eta Aiako, Zumaiako, Getariako eta Orioko irudiak ere bidali dizkidate, besteak beste.

Orion ere «zimitorio» («zimitayo») esaten zaiok; baten faltan, bi zeuzkeagu gainera: «zimitorio zaharra» eta «zimitorio berria», ederrak biak. Eta bien arteko pasabide dotorea! pic.twitter.com/mGxBVyaL6T

— Jabier Zabaleta (@ja2er) October 31, 2021

Zimitorio, zimitayo, zimetterio, zimeteri

Zimitorio, zimitayo, zimitoio, zimitterio edo zimeteri aldaerak ere baditu, gutxienez. Gipuzkeraren eremu handi batean eta Nafarroa iparraldeko zenbait eskualdetan erabili izan da berba hori. Baita argazkiko Atetz bailara inguruan ere, antza, Orotarikoaren arabera.

Goiko argazkiko zimitorioa, Beuntzako Jasokundearen parrokiakoa da, Atetz bailaran (Nafarroa Garaia). Inguru zoragarria, bide batez esanda.

Beuntzako pilotalekua eta eskola izandakoa (Atetz bailara, Nafarroa Garaia).

Jasokundearen parrokia (Atetz bailara, Nafarroa Garaia).

Beuntzako Jasokundearen parrokiako eliz-atari edo zimitorioa (Atetz bailara, Nafarroa Garaia).

Eibarren eta inguruko herrietan elkarrizketak eta inkesta etnolinguistikoak egiten jardun izan dudanean, animalien izenak jasotzea izan da nire zaletasunetako bat. Gehienbat txori-izenak jasotzea, jakina, baina baita beste edozein animalia, koko eta mamorrorena ere.

Jasotako izenen artean atentzioa deitu zidan izenetako bat "harjoa" izan zen. Harrak jandako frutari esaten zaio harjoa. Jatorrizko "harrak jo" perifrasitik dator gaur egun darabilgun harjo hori. Sagarra harjua dago (harrak joa edo harrak janda, alegia). Nolabait "lokartu" diogunean bezala (jatorriz "loak hartu" denean).

Euskalki gehienetan (eta euskara batuan) izenondoa da, hortaz, harjoa (ikus Elhuyarren); frutaren ezaugarri bat.

Eibar inguruko eskualdeetan, ostera, harjo berba horrek beste txiribuelta linguistiko bat eman du eta izenondo izatetik, ekintza hori egiten duen eragilea izendatzera igaro da. Hau da, harjua da fruta jaten duen harra bera. Sustantiboa, beraz. Harjua edo harkua, zomorro bat, orduan: sagar, madari, okaran, piku eta gereziak jaten dituzten harrak.

Deba Ibarrean eta Bizkaia sortaldean hartzen du (gutxienez) bigarren adiera hori. Eibarko, Bergarako eta Oñatiko hiztegietan jasota geratu zen. Orotariko hiztegian ere agertzen dira adiera horien hainbat adibide.

Eibarko hiztegi digitalean 2 esangurak agertzen dira (modu ez oso argian):

harjo (harko). iz. (EEE). Gusano de fruta; agusanado,-a. "Harrak eginda dagoen fruta" (EEE, 83). / Frutian harra. Aurtengo sagarra, gehixenak harjua. / Aurtengo sagarrak harjua dauka.

Bergarakoan ere antzera:

arkúa: Frutaren harra. Gusano de la fruta.

Alderdi linguistiko bitxi honetaz gain, eta erdi-galdutako berba baten xarma izateaz gain, niri neuri ilusio berezia egiten didate harjuek eurek. Intsektizidaz eta plagizidaz betetako mundu honetako azkenengo mohikanoek. Berdin letxuga-orri artean agertzen diren marraskilo, txantxurkilo eta koko txikiek ere. Superbibienteak! Afaria alaitzen didate. ;))

Complejo lagunar de Alcázar de San Juan

La Veguilla (Alcazar de San Juan). Mantxako urmaelik ezagun eta garrantzitsuenetakoa. Uretan ez ezik, inguruko lurretan ere espezie interesgarri franko aurki daitezke. Txori-behaketarako nahiko ondo prestatuta dago La Veguilla (behatoki egoki samarrak, ibilbideak markatuta...). Espezie interesgarri batzuk ikusteko primerakoa da Veguillako urmaela (flamenkoak, koartza mota ugari, zingira-mirotzak, lezkariak,...), bereziki galtzeko zorian izan ziren eta oraindik mehatxatuta dauden ahate buruzuriak eta zertzeta marmolaireak.

La Veguilla ondoan, Complejo lagunar de Alcázar de San Juan izeneko naturgune babestuan, beste 2 aintzira ere badaude. Laguna de las Yeguas (udan lehortu egiten da, zeharo) eta Laguna del Camino de Villafranca. Azken hori oso zabala da eta primerakoa zankaluzeak (limikoloak) eta larido-esternidoak (itsas enarak, txenadak, kaioak, antxetak...) behatzeko. Hala ere, hezegune honetan hegaztiak behatzea zailagoa da, ez dagoelako behatokirik eta errepideak ur-bazterretik urrun samar geratzen direlako, oro har.

La Veguillako aintzirak dozena erdi behatoki ditu, gehienak nahiko toki egokian kokatuta eta egoera onean.

Lezkari arruntak (Acrocephalus scirpaceus) La Veguillako bazter guztiak betetzen ditu bere kantuarekin.

Ahate buruzuria (Oxyhura leucocephala) galzorian egon zen duela urte gutxi. Azkenaldian bere populazio egonkortzen eta hazten ari da. Mantxa Hezea da espezie hau behatzeko tokirik onenetakoa.

Zertzeta marmolairea (Marmaronetta angustirostris) ere mehatxatutako espeziea da. Alcazar de San Juanen eta aldameneko Pedro Muñozen espeziea berriro sartzeko programak arrakasta izaten ari da.

500 flamenko baino gehiagoko taldea La Veguillan lotaratzen.

Tablas edo Tablillas del Záncara

Alcázar de San Juan hegoaldean dago Tablas del Záncara naturgunea, Záncara eta Gigüela ibaiek bat egiten duten lekua (Junta de los ríos izenez ere ezaguna). Lehenengoak ur geza darama, bigarrenak gazia, eta biak elkartzean, ezaugarri ekologiko berezi eta aberatsak dituen naturgune zoragarria sortzen da inguru zabal honetan.

Zoritxarrez, gaur egun erabat txikituta dago jatorrizko urmaela. Garai batean 3.500 hektarea estaltzen zituen urak bi ibaien arteko eremu honetan; gaur egun 150 hektarea besterik ez dira, urterik euritsuenetan.

Jatorrizko altxorraren adibide txiki bat besterik ez da geratzen, beraz, gizakion eraginaren ondorioz, baina hegaztientzat oraindik leku garrantzitsua da, bere txikitasunean. Karrakak, argi-oilarrak, basoilo txikiak, erle-txoriak, Naumann etxe-belatzak, atalarrak, galeperrak, eperrak, usapalak... erruz ikusten dira bazterrotan. Gehienbat goizeko lehenengo orduetan, jakina. Gipuzkoar batentzat, leku exotikoa, zeharo.

Ugaztunen artean untxiak dira ugarienak. Ehunka ikus daitezke edozein parajetan. Hainbeste untxi egonda, arraroa egin zitzaidan hain harrapari gutxi ikustea (arrano ertain eta handientzat paraje egokia izan zitekeen, baina ez nuen bakar bat ikusi; beharbada habia egiteko leku egokiak faltako zaizkie).

Naumann belatza (Falco naumanni), espezie migratzailea, iberiar penintsulako harrapari txikienetakoa. Kolonia txikietan kumatzen dira, batez ere gizakion eraikuntzetako zuloetan (etxe-belatza ere deitu izan zaio Naumann belatzari; izen egokia iruditu zait beti).

Karraka europarra (Coracius garrulus), nire espezie gustukoenetako bat. Jatorri afrikarreko espezie honen urdin dirdaitsuak kolorez betetzen ditu Europa hegoaldeko ordokiak.

Atalarra (Burhinus oedicnemus), gure "Juanito txistularia", halaxe entzuten delako goizalde eta ilunabarretan, txistulari, liruli-liruli.

Esango nuke azkenengo kuku mottodunak XX. mendean ikusi nituela. Ederra izan da espezie hau berriz ikusi ahal izatea (6-8 ale ikusi nituen), espezie iheskor hau ondo behatzea gaitza den arren.

Manjavacas (Mota del Cuervo, Cuenca)

Hezegune gehienak Ciudad Realeko probintzian dauden arren, salbuespen den Manjavacas (Mota del Cuervo, Cuenca) da lurralde hauetako naturgunerik gomendagarrienetariko bat. Babestutako naturgunea da, batez ere hegazti negutar eta migratzaileentzat duen garrantziagatik.

Bizpahiru arrazoi aipatuko nituzke Manjavacaserako bisita aholkatzeko. Garrantzitsuena: txenada mokobeltz (Gelochelidon nilotica) kolonia ikusgarria dauka eta espezie hau ikusteko leku paregabea da. Gainera, inguru osoa ere aberatsa da, alboan dituen landa eta lur-sailekin, eta bionaniztasun handia dauka. Bukatzeko, 8 kilometroko perimetroari itzulia emateko bidexka bat dauka (oinez, bizikletaz edo kotxez) eta pare bat behatoki ere baditu. Leku eder bat txoritan jarduteko.

Manjavacaseko hezegunea da Mota del Cuervoko urmaelik zabalena eta ur gehien izaten duena (udan gutxi), baina bere inguruan beste 4-5 aintzira txikiago ere badaude, tarteka baizik ureztatzen ez direnak: Sánchez Gómez, Alcahozo, La Dehesilla, Navaluenga eta Maljarejo. Aintzira-multzo osoa eta bere inguruko eremu guztia daude babestuta.

Txirritxo handia (Charadrius hiaticula), Europa iparraldean, Eskandinabian, Siberian, Groenlandian... kumatzen den espeziea, lotsabako eta lasai, Manjavacasen.

Complejo Lagunar de Manjavacas (Mota del Cuervo, Cuenca). Udan nabarmena da aintzira hauetako gehienen gazitasuna.

Mantxako hezegune gehienetan aurkituko ditugu flamenkoak, aintzira gazi hauetan ingurune egokia aurkitzen baitute elikatzeko eta ugaltzeko.

Daimiel eta Navaseca

Mantxa heze honetako padura eta hezeguneen arteko izen nagusia eta ustezko izarra da Daimiel. Parke Nazionala, ZEPA, Biosferaren erreserba... babes teoriko guztiak ditu eta sekulako potentziala daukan eremua da... baina burua altxatu ezinda dago 1990. hamarkadatik. Lehorreko labore tradizionalen ordez sail ureztatuak ezarri dira azken hamarkadetan Mantxako eskualderik gehienetan eta Daimielgo Tablak urez hornitzen dituzten akuiferoak gero eta okerrago daude. Daimiel urik gabe ari da geratzen; eta, urik gabe, bizitza ere badoa.

Horren ondorioz, garai bateko aberastasuna galtzen jarraitzen du Daimielek eta itxura pobrea dauka ia beti, zer esanik ez udan.

Daimiel pobrearen alboan, ostera, ezusteko ederra ematen du bere arreba txikiak, Navasecak. Daimiel herri alboan dago eta, urte guztian zehar daukanez ur-maila egonkorra (E.D.A.R.eko urak jasotzen ditu), une honetan oso leku egokia da Navaseca txoriketarako. Perimetro guztia egin daiteke oinez (4-5 km) eta hagitz ongi dago egokituta hegaztiak behatzeko, behatoki on bezain ugariak dituelako. Ingurumari hauetara hurreratzen den txoriburuarentzat must bat da Navaseca.

Navasecan oso erraz ikus daitezke hainbat espezie urtar interesgarri (flamenkoak, beltzaranak, ahate buruzuriak, uroilo urdinak, abozetak, mota guztietako zankaluzeak...) eta bere inguruko lur-sailak ere oso erakargarriak dira txorizaloentzat, gangak, atalarrak, erle-txoriak, mozoloak... eta abar ikusteko. Ezusteko ederra izan zen Navaseca.

Navasecako naturgunea, leku aparta txoriketarako.

Mozolo arrunta (Athene noctua).

Uroilo arrunta (Gallinula chloropus), espezie ugaria hezegune guztietan. Uroilo urdinik ez nuen ikusi, ostera.

Antzara hankagorriztak (Anser anser) habiagile arruntak dira Manjavacasen.

Mantxako hezegunerik egokiena da Manjavacas txoriak behatzeko. Perimetro guztia egin daiteke oinez eta dozena erdi behatoki daude bertan. Ur-maila egonkorra da urte guztian zehar eta hegazti populazio handiak ikus daitezke urtaro guztietan, ber-bertan.

Daimiel lehor zegoen 2021 uda honetan. Zoritxarrez ohikoa da hori Daimielen, baita beste urtaro batzuetan ere, naturgunearen kudeaketa negargarria dela eta.

Murgilari arrea (Aythya nyroca). Galzorian dagoen espezie. Daimielen hazi egiten dituzte eta inguruko hezeguneetan askatzen.

Behatokia Daimielen.

Lagunas de Villacañas

Alcázar de San Juan eta Villacañas arteko pareje zabaletan 3 urmael edo aintzira daude, hirurak ere elkarren ondoan eta oinez bisitatzeko moduan. Taray, Peñahueca eta Tirez dira hiru aintzirok.

Azkenengo biek, Peñahuecak eta Tirezek, ur gutxi izaten dute eta udan erabat lehortzen dira. Laguna del Taray, ostera, Mantxa osoko hezegunerik garrantzitsuena da, bai hedaduraz, bai balio ekologikoei dagokionez. 

Tarayko aintzira oso egokia da sternidoak behatzeko, adibidez. Txenada, antxeta eta itsas enara espezie mordoxka beha daiteke bertan, besteak beste, itsas enara musuzuria (Chlidonias hybrida) aintzira hauetan kumatzen den eta oso ugaria den sternido txikia.

Hala ere, Tarayko aintzira honek baditu zenbait arazo, hegazti-behaketa zailtzen duena. Ez nuen aurkitu ez behatokirik, ez ibilbide zehatzik; distantziak handiak dira; ur-bazterra landaretzaz beteta dago eta oso zaila da hezegunea ganoraz ikustea eta hegaztiak aurkitzea; enpresa pribatu batek kudeatzen ditu hezegune honetako behatoki egoki bakarretakoak (sarbideak kontrolatuta dituzte); uraren kalitatea eta kudeaketa, Mantxako gainontzeko hezeguneetan bezala, ez da behar bezain ona.

Hori esan ondoren, esan behar dut goiz ederra igaro nuela paraje hauetan eta Taray eta Peñahueca arteko lurrak ere oso interesgarriak direla Euskal Herrian ugariegiak ez diren zenbait espezie lasai eta gustura behatzeko, hala nola, atalarrak, alaudidoak, erle-txoriak, argil-oilarrak, karrakak, gangak, hegaberak, zingira-mirotzak, bele txikiak eta abar.

Itsas enara musuzuriak (Chlidonias hybrida) ikusteko toki ezin hobea da Tarayko aintzira. Argazkia: J.M. Garg, CC BY-SA 4.0.

Hegabera (V. vanellus) Tarayko aintzira inguruan. Hiruzpalau ale ikusi nituen eta, euren jarreragatik, esango nuke euren kumeak inguruan zebiltzala eta zaintzen ari zirela. Hegaberek lurrean egiten dute habia.

Peñahuecako aintzira. Udan gatza besterik ez da geratzen. Hala ere, toki polita da txoritan egiteko, estetikoki ez ezik, baita hegazti ugari ikus daitezkeelako ere. Alaudidoak, karrakak, erle-txoriak, argi-oilarrak... dozenaka ikusi ahal izan nituen.

Landa-txolarrea (Passer montanus), nahiko espezie ugaria oraindik Ciudad Realeko landa eremuetan, Euskal Herrian ez bezala.

Campo de Criptana eta Pedro Muñoz  arteko parajeak

Alcázar de San Juanetik ekialdera, Cuencako mugaraino, labore-sail zabalak aurkituko ditugu, Campo de Criptana eta Pedro Muñoz herrien bueltan. Hiru herri horiek osatzen duten eremua ere toki ona da txoritan ibiltzeko.

Negu partean (eta udaberrian), zalantza barik, Pedro Muñoz herrian dauden hezeguneak dira lekurik interesgarrienak. Hiru aintzira dira: Laguna del Pueblo, Retamar eta Navalafuente. Jatorriz aintzira endorreiko gaziak ziren hirurak. Azkenengo biak halaxe dira oraindik, jausitako euriaren arabera betetzen direnak (ez urtero) eta udan idor-idor geratzen direnak. Pedro Muñoz herrian bertan dagoen Laguna del Puebloren ezaugarri fisiko-kimikoak eta ur-emaria, ostera, erabat aldatuta daude. Ur gezarekin betetzen da, EDAReko emariarekin. Horren ondorioz, urte guztian dauka ura eta fauna interesgarria, baina jatorrizko ezaugarriak erabat ditu galduta. Inguru hau, beraz, batez ere azarotik apirilera bisitatzea aholkatzen da.

Pedro Muñozeko aintzirekin batera, beste hainbat ere aurkituko ditugu Alcázar de San Juan, Campo de Criptana eta Pedro Muñoz artean. Esate baterako, Salicor, Carros eta Pajares. Udan lehortu egiten dira, baina neguan leku interesgarriak izan ohi dira.

Uda partean, hezeguneak baino interesgarriagoak dira hiru herri hauen inguruko landa-soroak eta labore-sailak. Paraje horietako espezieak behatzeko toki aparta da eta erraz aurkituko ditu txoriburuak basoilo handia eta txikia, ganga azpizuriak, atalarrak, mirotz urdinak, arrano txikiak...

Basoilo handia (Otis tarda).

Basoilo txikia (Tetrax tetrax).

Azeria Pedro Muñoz herriko aintziran. Ez ninduen ikusi eta ia-ia hanketaraino hurreratu zitzaidan. Ederra sustoa hartu zuena!

Bele "begiurdin" txikia (Corvus monedula).

Haize-erroten herria da Campo de Criptana (Ciudad Real). Ezin esan Mantxako herri gehienak politak direnik; Campo de Criptanako alde zaharra eta goikaldea gozagarriak dira, ordea.

Beste hezegune, urmael eta paraje batzuk: Quero, Villafranca, Lillo, Villacañas eta Campo de Calatrava eskualdea

Nire 5 eguneko egonaldiak ez zidan eman aukerarik Mantxako hezegune eta paraje guztiak miatzeko, jakina. Goian aipatu ditudan tokietaz aparte, beste hauek ere interesgarriak izan daitezke..

• Lillo herri inguruko aintzirak, iparraldean, Toledoko probintziaren mugan: Longar, Altillo Chica, Altillo Grande eta Albardiosa.
• Humedales de Villafranca de los Caballeros. Gizakiak erabat moldatuta, hondartza, jatetxe eta beste hainbat azpiegiturarekin. Neguan interesgarriagoak izan daitezke, jenderik gabe. Udan familien aisialdirako gune dira.
• Villafranca: bainurako eta aisialdirako egokitutako aintzirak dira, hegaztien ikuspegitik ez bereziki interesgarriak.
• Laguna grande de Quero. Normalean lehor dago eta landa-lurrez inguratuta dago.
• Ciudad Real erdi-hegoaldean badira hegaztiak ikusteko beste leku batzuk ere (lautadetako hegaztiekin eta urtarrekin batera, baita errupikola eta harrapariak ere, esate baterako), baina ez nuen astirik izan. Hurrengorako gelditu dira Poblete ingurua eta Calatrava eskualde osoa.

Behatokia Tablas del Záncarako hezegunean. 1960 arte lautada hauek urez estaltzen ziren euri-sasoian. Garai hartako 3500 hektareetatik, gaur egun 150 hektarea soilik dira neguan ureztatzen direnak. Desastre bat.

Ekaitza Manjavacaseko pasabidean.

Mantxa hezean behatutako hegaztiak (2021eko ekainean)

eBird aplikaziotik erauzitako laburpena.