Eibartik

Emiliano Arriaga (Bilbo, 1844) musikagilea eta idazlea izan zen. Juan Crisostomo Arriaga musikagilearen iloba, biolinista trebea izateaz gainera, musika-lan ugari  eta teoria-liburuak idatzi zituen. Bilboko gaietan maisu, giro horretako literatura lanak ere idatzi zituen (Vuelos cortos, Txiplistxaplas, La Pastelería...), eta 1896an argitaratutako hiztegi batengatik da bereziki ezaguna, Bilboko erdara nolakoa zen erakusten duen Lexicón etimológico, naturalista y popular del bilbaino neto (digitalizazioa PDFan kontsultatu daiteke).

Hiztegi etnografiko horretan, nola ez ba, leku berezia dute chimbo eta chimbero berbek. Eibartar txorizale naizen honen ikuspegitik, 2 alderdi egin zaizkit interesgarri: batetik, txinbo espezieen deskripzio nahiko fidagarriak. Eibarren ere "txinbo" izena gehitzen zaie txori-izen askotxori eta, horrela, txinbo karkarra, pikuko txinbua, bigotedun txinbua, txinbo burubaltza, txinbo erriala eta beste makina bat txori ezagutzen ditugu.

Bestalde, txinbo-ehizan aritzen ziren ehiztari bilbotarren ibilerak ere oso-oso antzekoak ziren Eibarren (eta beste edonon). Arma-fabrikazioa zela eta, eibartar gehienak ziren ehiztari orain dela 100 urte, eta ohikoa zen bilbotarrak eta eibartarrak ehizarako elkartzea (euren ibilerek fama handia zuten Bizkaiko eta Gipuzkoako eskualderik gehienetan). Arriagak kontatzen dizkigun pasarteen antzekoak sarri entzun izan ditut Eibarko nagusienen artean, eta baita ehizarako zituzten 2 teknika nagusien inguruko komentarioak ere: pikupeko ehizarena (edo keixapeko ehizarena) eta heskerako ehizarena.

Eibarko ehiztari eta armagin talde bat, Arrasate-Legazpi lineako autobusean. 1920. urtea. Castrillo-Ortuoste fondo, Eibarko Udal Artxiboa.

Arriagak aipatzen dituen txinbo espezieak hauek lirateke, ondoren euskarazko izenak gehituta:

• Chimbo hormiguero - Lepitzulia (Jynx torquilla).
• Chimbo real (pegaraborda) - Antzandobia (Lanius collurio).
• Chimbo de mais o de cabeza negra - Txinbo burubeltza (Sylvia melanocephala).
• Chimbo silbante o chimbo de parra - Euli-txori beltza (Ficedula hypoleuca).
• Chimbo de cola roja - Buztangorria (P. phoenicurus edota P. ochruros).
• Chimbo de sarsa - Sasitxinboa (?) (Sylvia communis); beharbada, baita beste sylvinido batzuk ere. Edota Hyppolais polyglotta.
• Chimbo de cola negra (?) - Buztanzuria (?) (O. oenanthe). Buztan zuri-beltza dauka eta...
• Chimbo de higuera (becafigo) - Txinbo kaskabeltza (Sylvia atricapilla) eta ziurrenik baita baso-txinboa ere (Sylvia borin).
  

 

Lexicón etimológico, naturalista y popular del bilbaino neto (Emiliano Arriaga, 1896)

Hemen zer dioen Emiliano Arriagak bilbotarren gaitzizen den txinbo hitzaz, eta txori horiek ehizatzen zituzten txinberoez. Pasarte batzuk transkribatu ditut.

...................

CHIMBO (del e. txinbo). Así llaman a los bilbainos sus vecinos y hermanos los vitorianos o babasorros, por la acción que los primeros tuvieron siempre a la caza de esos pajarillos tan delicados como apetecidos por el buen gastrónomo.

...................

CHIMBERO (b. del e. txinbo y la terminación c. ero). El cazador de chimbos. Era tan especial que no podía confundírsele con el vulgo de los cazadores.

La noche que precedía a su salida puede decirse que la pasaba en vela… velando las armas… Limpiando el cañón de su eibarresa escopeta; llenando hasta la boca su polvorinera de cuerno y su perdigonera de badana; acaparando todos los papeles a su alcance para que no falten tacos… y rinchendo la redondo cajita de capusones (pistones).

Su primer cuidado al día siguiente – pues se trata del clásico cazador de chimbos dominguero – era oir la misa del alba, preparándose como los antiguos guerreros al combate.

Cuando salía del templo al iniciarse los tenues resplandores de la mañana se paraba un momento para hacer sus observaciones meteorológicas… sobre el viento que soplaba, la clase de nubes que aparecían, la temperatura reinante… De todo lo cual hacía sus deducciones sobre la poca o mucha caza que le esperaba.

Emprendía con arrogante porte la marcha para el cazadero. Y cualquiera que no estuviese en autos hubiese juzgado que iba a la caza de fieras, al ver aquel aire decidido y aquel atavío guerrero.

Cruzaban su pecho a izquierda y derecha, suspendidos con verdes cordones, el repleto polvorinero y la enorme perdigonera. Llevaba sobre el hombro siniestro una escopeta que tenía en más precio que el Cid a su tizona.

Asomaban por todos los bolsillos de su levitín anticuado, abundancia de periódicos – que eran los mejores papeles para tacos – y no le faltaban ni las cumplidas polainas, que le cubrían hasta la rodilla, ni la inmensa brujaca en bandolera…

Rematando todo ello con un enorme sobrero de anchas y desfiguradas alas, colocado al descuido sobre el indispensable pañuelo de seda, con sus largas puntas colgando por la espalda. El pequeño cuanto vivo e inteligente perro de color de chocolate le seguía.

Llegaban al campo de batalla… y allí, después de un maduro examen, escogía el cazador la higuera bajo la cual habían de pasar todo el santo día… aguardando la venida del chimbo.

A las dos o tres horas, viene a posarse uno de la especie, en próxima rama….

Apunten… ¡fuego! ¿Y qué satisfacción tan grande al verlo caer como una pelota, cogerlo, contemplarlo, soplarle en el pecho y descubrir una amarillenta capa de manteca!

Este era el chimbero paciente.

Pero había otro que no paraba un segundo en el mismo sitio. Corría por estradas, saltaba barrancos, brincaba sobre las matas, animaba al perro que iba en pos con la lengua fuera…. El entusiasmo del émulo de Nemrod centuplicaba sus fuerzas…

En un recodo formado por los zarzales veía un chimbo picando una mora… ¡oh! Entonces caminaba despacio, sobre las puntas de los pies, con la astucia y cautela del indio que acecha al tigre, la escopeta preparada, el perro a la zaga… Así marchaba hasta tocar al pájaro con el cañón de su arma… y se oía después una terrible detonación ¡prrum! De ésas que llamamos tiro de sapatero.

(…)

Otros tomaban la escopeta como pretexto para comer a sus anchas en algún caserío de Baracaldo o de Erandio….

Pero el verdadero aficionado comía al aire libre, compartiendo con su fiel perrillo la frugal comida que, entre fotes y gallofas por fiambreras llevaba de su casa en la descomunal brujaca…

Cuando el sol se ocultaba tras de los lejanos montes, antes de entrar en Bilbao, se sentaba al pie de un árbol y empezaba a contar las bajas que había causado. Y sobre todo si había sido día de pasa… ¡qué satisfacción, qué orgullo!

Colocaba en línea primeramente a los hormigueros – arrancando a éstos la lengua para que no transcendiesen a hormiga - , después a los de higuera, a los de sarsa, a los de cola roja, a los de cabesas negras, a los de mais…

Y acometía el regreso, muy ufano, tarareando el estribillo aquel de su canción favorita:

Ené, qué chimbo!
¡Mírale!...
¡Burlas te hase!
Tírale…
¡Pum! ¡Ya cayó!
¡Qué mantecasas!,
Ni en serdo hay trasas
Más gordas, no.

 

.......................

CHIMBO (del e. txinbo).

Hay varias clases de chimbos, pues con ese nombre no se designa a una especie, ni a un género, ni a una familia, ni siquiera a un orde determinado, ya que el (chimbo) hormiguero, por ejemplo, no es pájaro propiamente dicho, y los demás chimbos lo son; sino que se ha dado este nombre a las más sabrosas especies de insectívoros picofinos, de las que en septiembre y octubre visitan nuestros campos al trasladarse al Mediodía. Como acontece con la mayor parte de las aves de paso, algunos individuos de las especies chimberas quedan y anidan en este país y se aclimatan y pasan aquí el invierno.

Chimbo hormiguero: torcecuello, verticilo || (zool.) Jynx torquilla. (…) Con su larga, filiforme, viscosa y viperina lengua – que los chimberos arrancan con noble indignación en el momento en que llegan a cobrar alguno – cogen todo cuanto pueden coger… Cuando caen heridos se distinguen por las contorsiones serpentinas que hacen con su cuello.

Chimbo real. (zool.) Lanius furus || Pagareborda o alcaudón.

Ficedula hypoleuca

Chimbo silbante o de parra. Es del tamaño del chindor (petirrojo); tiene el pico y las patas de un color plomizo, casi negro; frecuenta las parras y los manzanos, y en general posa donde las ramas tienen menos hojas, así como en las puntad de los orcones; de esa manera domina perfectamente el campo. Prefiere a todo, los insectos volátiles, sobre los cuales se arroja con rapidez desde su posición. (…) Cuando está en acecho casi no mueve la cabeza pero sí las alasy cola, agitando bruscamente con intermitencia las primeras y bajando y subiendo acompasadamente la segunda. (…) En septiembre es gris, con algunas plumas pardas, blancas y negras; pero es lindísimo en primaveras, cosa que no conocen todos los chimberos. En esa época el macho es negro por el dorso y cola, y de un blanco puro en parte de la cabeza, pecho y vientre. (…) Gusta de los parajes frescos. Todavía quedan muchos ejemplares del chimbo silbante.

Chimbo de cola negra (en e. buztanbaltz). Este es muy parecido al silbante, aunque algo mayor y que frecuenta más el suelo. Mueve la negrea cola acompasadamente como áquel y tiene el pico y las patas del mismo color. Es el chimbo ceremonioso, de frac y corbata blanca.

Chimbo de cola roja (en e. buztangorri). (zool.) Colirrojo de los muros || Brehm. Motacilla phoenicurus. Es del tamaño del anterior y prefiere los parajes secos y desciende mucho al suelo. (…) Es el otoño de color gris amarillento, menos la cola que es de un rojo animado. Abunda aún en invierno, pero en la primavera es cuando luce todas sus galas, pues además del rojo vivo de su cola y pecho presenta en la cebeza grandes manchas blancas y negras.

Chimbo de cabesa negra o de mais. Curruca. (zool.) Motacilla atricapilla. || Es de pico y patas negras; el macho tiene el mismo color la parte superior de la cabeza.

Chimbo de sarsa. Es del tamaño del colirrojo, aunque más redondo y ás abundante en mantecasas. Su dorso es pardo, claro su vientre y de un amarillo oscuro su pico y patas. Constituyen su manjar favorito los insectos que ululan en las zarzas y en todo follaje espero, Camina y trepa por las ramas; no mueve la cola…

Chimbo de higuera. (zool.) Motacilla ficedula. || Papamoscas. || Becafigo o becfigue. Es algo menor que el silbante, pero más mantecoso. Tiene el color del chío (mosquitero), así en su plumaje como en su pico y patas. Frecuentan las higueras, porque apetece su fruto. Trepa y anda mucho por la ramas, como el de sarsa, y aun se cuelga de ellas y de los higos, como el jilguero de los alambres superiores de su jaula. Vive en sociedad, a diferencia de los demás chimbos, que son solitarios; comúnmente se encuentran varios en una misma higuera y si se asustan vuelan todos juntos en la misma dirección y al mismo árbol. Conste, además, que el chimbo de higuera cuenta hasta tres variedades: el ordinario, el de moño amarillo y el de moño negro: el tercero es el último de la pasa.

 

........

Eulitxoriaren (Ficedula hypoleuca) argazkia, Wikimedia Commonsetik hartua, cc-by-sa (aitortu partekatu)

Urte aldaketekin ohiko diren laburpen, zerrenda eta abarren sasoian gaude. Egia da ni neu nahiko zaletu naizela horrelako laburpen-zerrendak egitera. Besteak beste, urtean zehar behatutako txoriena. Nire behaketak eBird aplikazioan kargatzen ditudanetik, nahikoa da botoi bat sakatzea, jakiteko zer espezie, noiz eta non ikusi dituzun azken 12 hilabeteetan.

Aurtengo kopuruak, azken 2 urteetakoen azpitik egongo dira (hemen 2014an eta 2015ean ikusitako espezieen zerrendak). Espezie aldetik antzera (196 espezie aurtengoan, betiere 200 espezie inguruan ibiltzen naiz), baina kopuru totaletan dexente behetik, aurtengo udazkenean askoz denbora gutxiago eskaini diodalako txorizaletasunari (ia batere ez). Espezie gehienak Euskal Herrian behatutakoak dira; bitxienak maiatzean Suedian ikusitakoak (alboko murgilari urrebegia, esate baterako).

• Espezieak: 196
• Zenbatutako hegaztiak: 11.835
• Euskal Herrian: 151 espezie
• Gipuzkoan 114;
• Araban 88;
• Bizkaian 87;
• Nafarroan 26;
• Iparraldean 19.
• Espainian (Gaztela-Leonen 88; Aragoin 72).

 

2016an zehar ikusitako hegaztien laburpena #eBird

Hauxe 2016an behatutako espezieen zerrenda eta kopuruak. Izenak gaztelaniaz, zuzenean eBirdek ematen duen moduan.

Ánsar Común - Anser anser	179
Barnacla Cariblanca - Branta leucopsis	60
Cisne Vulgar - Cygnus olor	48
Tarro Blanco - Tadorna tadorna	31
Ánade Friso - Anas strepera	62
Silbón Europeo - Anas penelope	41
Ánade Azulón - Anas platyrhynchos	625
Cuchara Común - Anas clypeata	56
Ánade Rabudo - Anas acuta	4
Cerceta Común - Anas crecca	8
Porrón Europeo - Aythya ferina	75
Porrón Pardo - Aythya nyroca	1
Porrón Moñudo - Aythya fuligula	6
Negrón Especulado - Melanitta fusca	1
Porrón Osculado - Bucephala clangula	9
Serreta Grande - Mergus merganser	4
Codorniz Común - Coturnix coturnix	13
Perdiz Roja - Alectoris rufa	10
Colimbo Grande - Gavia immer	1
Zampullín Común - Tachybaptus ruficollis	14
Somormujo Lavanco - Podiceps cristatus	53
Zampullín Cuellinegro - Podiceps nigricollis	15
Pardela Sombría - Ardenna grisea	1
Pardela Pichoneta - Puffinus puffinus	1
Paíño Europeo - Hydrobates pelagicus	1
Cigüeña Blanca - Ciconia ciconia	44
Alcatraz Atlántico - Morus bassanus	32
Cormorán Grande - Phalacrocorax carbo	216
Cormorán Moñudo - Phalacrocorax aristotelis	1
Garza Real - Ardea cinerea	31
Garceta Grande - Ardea alba	1
Garceta Común - Egretta garzetta	32
Garcilla Bueyera - Bubulcus ibis	115
Espátula Común - Platalea leucorodia	3
Quebrantahuesos - Gypaetus barbatus	3
Alimoche Común - Neophron percnopterus	10
Abejero Europeo - Pernis apivorus	3
Buitre Leonado - Gyps fulvus	182
Culebrera Europea - Circaetus gallicus	2
Águila Calzada - Hieraaetus pennatus	2
Aguilucho Lagunero Occidental - Circus aeruginosus	6
Aguilucho Cenizo - Circus pygargus	13
Gavilán Común - Accipiter nisus	4
Milano Real - Milvus milvus	19
Milano Negro - Milvus migrans	46
Busardo Ratonero - Buteo buteo	40
Avutarda Común - Otis tarda	273
Rascón Europeo - Rallus aquaticus	1
Gallineta Común - Gallinula chloropus	40
Focha Común - Fulica atra	207
Grulla Común - Grus grus	6
Cigüeñuela Común - Himantopus himantopus	155
Avoceta Común - Recurvirostra avosetta	105
Ostrero Euroasiático - Haematopus ostralegus	1
Chorlito Gris - Pluvialis squatarola	28
Avefría Europea - Vanellus vanellus	32
Chorlitejo Grande - Charadrius hiaticula	37
Chorlitejo Chico - Charadrius dubius	4
Zarapito Trinador - Numenius phaeopus	7
Zarapito Real - Numenius arquata	30
Aguja Colinegra - Limosa limosa	31
Aguja Colipinta - Limosa lapponica	2
Vuelvepiedras Común - Arenaria interpres	30
Combatiente - Calidris pugnax	18
Correlimos Zarapitín - Calidris ferruginea	1
Correlimos Común - Calidris alpina	135
Correlimos Oscuro - Calidris maritima	1
Andarríos Chico - Actitis hypoleucos	23
Andarríos Grande - Tringa ochropus	1
Archibebe Claro - Tringa nebularia	31
Archibebe Común - Tringa totanus	27
Págalo Grande - Stercorarius skua	3
Págalo Parásito - Stercorarius parasiticus	1
Arao Común - Uria aalge	1
Alca Común - Alca torda	4
Arao/Alca sp. - Uria/Alca sp.	10
Frailecillo Atlántico - Fratercula arctica	10
Gaviota Tridáctila - Rissa tridactyla	10
Gaviota Reidora - Chroicocephalus ridibundus	292
Gaviota Enana - Hydrocoloeus minutus	2
Gaviota Cabecinegra - Ichthyaetus melanocephalus	36
Gaviota Cana - Larus canus	150
Gaviota Argéntea - Larus argentatus	13
Gaviota Patiamarilla - Larus michahellis	241
Gaviota del Caspio - Larus cachinnans	1
Gaviota Sombría - Larus fuscus	82
Gavión Atlántico - Larus marinus	26
Pagaza Piconegra - Gelochelidon nilotica	103
Charrán Común - Sterna hirundo	22
Charrán Patinegro - Thalasseus sandvicensis	5
Ganga Ortega - Pterocles orientalis	2
Paloma Bravía - Columba livia	364
Paloma Torcaz - Columba palumbus	52
Tórtola Europea - Streptopelia turtur	1
Tórtola Turca - Streptopelia decaocto	49
Cuco Común - Cuculus canorus	18
Mochuelo Europeo - Athene noctua	2
Cárabo Común - Strix aluco	3
Vencejo Real - Apus melba	16
Vencejo Común - Apus apus	842
Abubilla - Upupa epops	9
Martín Pescador Común - Alcedo atthis	4
Abejaruco Europeo - Merops apiaster	33
Torcecuello Euroasiático - Jynx torquilla	2
Pico Menor - Dendrocopos minor	1
Pico Picapinos - Dendrocopos major	5
Pito Negro - Dryocopus martius	7
Pito Real - Picus viridis	32
Cernícalo Primilla - Falco naumanni	75
Cernícalo Vulgar - Falco tinnunculus	16
Halcón Peregrino - Falco peregrinus	2
Alcaudón Dorsirrojo - Lanius collurio	31
Alcaudón Común - Lanius senator	2
Oropéndola Europea - Oriolus oriolus	2
Arrendajo Euroasiático - Garrulus glandarius	29
Urraca Común - Pica pica	42
Chova Piquirroja - Pyrrhocorax pyrrhocorax	328
Chova Piquigualda - Pyrrhocorax graculus	174
Grajilla Occidental - Corvus monedula	77
Corneja Negra - Corvus corone	222
Corneja Cenicienta - Corvus cornix	5
Cuervo Común - Corvus corax	28
Terrera Común - Calandrella brachydactyla	6
Calandria Común - Melanocorypha calandra	25
Alondra Totovía - Lullula arborea	2
Alondra Común - Alauda arvensis	19
Cogujada Común - Galerida cristata	17
Avión Zapador - Riparia riparia	51
Avión Roquero - Ptyonoprogne rupestris	81
Golondrina Común - Hirundo rustica	221
Avión Común - Delichon urbicum	620
Carbonero Garrapinos - Periparus ater	47
Herrerillo Capuchino - Lophophanes cristatus	36
Carbonero Palustre - Poecile palustris	12
Herrerillo Común - Cyanistes caeruleus	34
Carbonero Común - Parus major	154
Mito Común - Aegithalos caudatus	42
Trepador Azul - Sitta europaea	23
Agateador Euroasiático - Certhia familiaris	1
Agateador Europeo - Certhia brachydactyla	53
Chochín Común - Troglodytes troglodytes	172
Mirlo Acuático Europeo - Cinclus cinclus	9
Reyezuelo Sencillo - Regulus regulus	13
Reyezuelo Listado - Regulus ignicapilla	71
Regulus sp. - Regulus sp.	11
Cetia Ruiseñor - Cettia cetti	31
Mosquitero Musical - Phylloscopus trochilus	2
Mosquitero Común - Phylloscopus collybita	16
Mosquitero Ibérico - Phylloscopus ibericus	63
Chiffchaff - Phylloscopus collybita/ibericus	10
Mosquitero Papialbo - Phylloscopus bonelli	15
Phylloscopus sp. - Phylloscopus sp.	17
Zarcero Políglota - Hippolais polyglotta	11
Carricerín Común - Acrocephalus schoenobaenus	1
Carricero Común - Acrocephalus scirpaceus	7
Buscarla Pintoja - Locustella naevia	1
Cistícola Buitrón - Cisticola juncidis	35
Curruca Capirotada - Sylvia atricapilla	97
Curruca Carrasqueña - Sylvia cantillans	4
Curruca Zarcera - Sylvia communis	2
Papamoscas Gris - Muscicapa striata	14
Petirrojo Europeo - Erithacus rubecula	211
Ruiseñor Común - Luscinia megarhynchos	21
Papamoscas Cerrojillo - Ficedula hypoleuca	4
Colirrojo Tizón - Phoenicurus ochruros	112
Roquero Solitario - Monticola solitarius	2
Tarabilla Común - Saxicola rubicola	82
Collalba Gris - Oenanthe oenanthe	46
Collalba Rubia - Oenanthe hispanica	1
Mirlo Común - Turdus merula	247
Zorzal Real - Turdus pilaris	46
Zorzal Alirrojo - Turdus iliacus	4
Zorzal Común - Turdus philomelos	59
Zorzal Charlo - Turdus viscivorus	31
Estornino Pinto - Sturnus vulgaris	52
Estornino Negro - Sturnus unicolor	69
Estornino Pinto/Negro - Sturnus vulgaris/unicolor	108
Acentor Alpino - Prunella collaris	3
Acentor Común - Prunella modularis	17
Lavandera Boyera - Motacilla flava	7
Lavandera Cascadeña - Motacilla cinerea	38
Lavandera Blanca - Motacilla alba	108
Bisbita Campestre - Anthus campestris	2
Bisbita Pratense - Anthus pratensis	129
Bisbita Arbóreo - Anthus trivialis	52
Bisbita Alpino - Anthus spinoletta	36
Escribano Cerillo - Emberiza citrinella	7
Escribano Soteño - Emberiza cirlus	13
Escribano Triguero - Emberiza calandra	17
Pinzón Vulgar - Fringilla coelebs	293
Camachuelo Común - Pyrrhula pyrrhula	21
Verderón Común - Chloris chloris	33
Piquituerto Común - Loxia curvirostra	21
Jilguero Lúgano - Spinus spinus	14
Jilguero Europeo - Carduelis carduelis	187
Pardillo Común - Carduelis cannabina	160
Verderón Serrano - Serinus citrinella	10
Serín Verdecillo - Serinus serinus	149
Gorrión Común - Passer domesticus	498
Gorrión Molinero - Passer montanus	12
Gorrión Chillón - Petronia petronia	30

 

Liburuak irakurri eta amaitu ahala, saiatzen naiz, labur-labur bada ere, liburuak laga didan inpresioa 4-5 lerrotan zirriborratzen. Azkenaldian ez dut hartu tarterik iruzkin horiek blogera ekartzeko eta, tira, udazkeneko uzta nahiko oparoa izan denez, hona hemen azken asteetan irakurritako liburuen inguruko iruzkin edo ohar batzuk, guztiak elkarrekin eta labur bada ere.

"Odessa", Frederick Forsyth (Plaza y Janes, 1973)

Mundu gerra amaitu ondoren, Alemaniako nazi eta SS-ko kide askok ihes egin zuten; izena aldatu zuten eta bizitza zibilari ekin zioten inolako zigorrik gabe. Thriller eta espionaje trama baten bidez gai horri heltzen dio F. Forsythek. Kazetari bat "Rigako Harakinaren" atzetik hasiko da, eta begi bistan utziko digu gerrako hiltzaile askoren inpunitatea. Nola lasai asko bizi izan ziren, 80-90 urtera arte, batzuk Ameriketan, baina beste asko baita Alemanian bertan ere.

.............................

"Justin Hiriart", Fructuoso eta Harriet (Erein, 2015)

Gregorio Muro Harriet eta Francisco Fructuosok 80ko hamarkadan egindako balea-arrantzaleei buruzko serieko bost albumak integral batean atera zituen Erein argitaletxeak orain dela urte bete. Igor Leturiak aipatu zuen moduan, luxu handia da euskal komikigintzaren klasiko handi hau horrelako edizio oso batean izatea. Zoragarria! Ez galdu! 

...........................

"Fahrenheit 451", Ray Bradbury (1953)

Zein gertu gauden liburu honetan irudikatzen den etorkizun konformista tristetik. Fahrenheit 451º: liburuek su hartzen duten tenperatura. Duela 65 urte idatzia, gero eta hurbilago daukagun gizarte eredua deskribatzen digu idazleak; massmediek eta botikek narkotizatutako gizarte eredua. Etxeetako hormetan pantaila erraldoiak daude, TV baino youtube estiloko "pastillak" ikusten direlarik gau eta egun; kotxeak gero eta bizkorrago doaz, nora joan ez duten arren; ez dago inon libururik (hasieran debekatuta zeudelako, baina dagoeneko benetan jendeak irakurri nahi ez dituelako); hausnartzea eta baita berba egitea edo pentsatzea ere ezohiko bilakatu da. Zoriontasuna ia "derrigorrezko" bihurtu duen gizarte bat, baina konformismo triste batek erabat estalita bizi dena.

..........................

"El túnel", Ernesto Sábato (1948)

Liburu beldurgarria, gogorra. Kapitulu laburrez osatua, depresioaren tunelean harrapatuta dagoen protagonistak kontatuko digu nola eta zergatik hil zuen bere bikotekidea. Protagonista horren bakarrizketaren bidez pertsonaia sobera analitiko, biolento, inseguru eta korapilotsu bat aurkituko dugu, Sabatoren esku arinek bikain deskribatua. Liburu existentzialista eta psikologikoen artean katalogatuta aurkituko duzu, baina gaur egungo ikuspegitik, emakumeen aurkako biolentziaren inguruko eleberri bat dela azpimarratu behar da; depresioaren eta analisi psikologikoen gainetik, horixe da nagusitzen den gaia. Kontakizun latza, pertsonaia gorrotagarria,... baina, hala ere, liburua ezin askatuta ibili naiz pare bat egunez. Ahazten ez diren liburu horietako bat. Gaztelaniaz irakurri dut; euskaraz ere badago.

.................................

"Nemesis", Jo Nesbo (RBA, 2009)

Polizia eleberri entretenigarria, ohiko idazkera lau eta prebisibletik pixkat aldentzen dena, Nesboren lanetan ohitura den bezala. Traman gertatzen diren txiribueltak larregikoak dira kasu askotan, baina 520 orrialdeetan barrena interesa mantentzen laguntzen dute. Laburbilduz, polizia eleberri eskandinabiar tipiko bat, nahiko ondo harilkatua eta entretenigarria.

 

 ..............

"Oilarraren promesa", Joan Mari Irigoien (Elkar, 2003 / Gero, 1976)

Espekulazio urbanistikoa errealismo magikoaren printzekin zipriztinduta eta saga historiko txiki baten inguruan harilkatuta. Tarteka Babilonia edo Poliedroaren ostoak gogoratuko digu, baina askoz maila apalagoko lana da "Oilarraren promesa. 1976an argitaratua lehenengoz, 2003ko edizio eraldatuan (Elkar) irakurri dut nik. Esan bezala, espekulazio urbanistikoa da eleberriaren erdigunean dagoen gaietako bat, Azpil izenez bataiatutako Altza delarik urbanismo zoroak jan nahi duen auzoa/herria. Horrekin batera, "handien" prepotentzia eta zapalkuntza salatzeko nahia ere ageri da orrialdeetan barrena, baita Frankismoaren eta Euskal Herriaren nolabaiteko metafora bat ere. Borroka nahiaren aldarri bat ere badago, nahiz eta borroka galdua izan hasieratik. Beharbada, "eusteari" buruzko gogoeta bat da. Eutsi beharra; itxaropenari eta borrokari eutsi beharra (inozente samarra).

........................

"La verdad sobre el caso Savolta", Eduardo Mendoza (1975)

Trama sozial-poliziala 1917ko Bartzelona burges/anarkistan. Eduardo Mendoza gazteak idatzitako lehenengo eleberria, irakurri dizkiodanen artean, beharbada onena. Javier Miranda izeneko gaztea da protagonista. Abokatu baten bulegoan hasiko da lanean eta bere eskutik XX. mende hasierako giro soziala eta politikoa ezagutuko ditugu (anarkismoa, grebak, eskaera sindikalak, gizarte erabat hierarkizatua, burgesia katalana,...). Trama sozial horrekin batera, trama poliziakoa ere badago (zenbait hilketa gertatzen dira) eta baita maitasun historia naif samar (pare) bat ere. Hari kronologikoari muzin eginez, Mendozak txatalka aurkeztuko dizkigu gertaerak, horretarako hainbat ahots eta forma narratibo erabilita. Amaiera erdizpurdikoak zertxobait zapuzten du funtsean oso eleberri interesgarria iruditu zaidana.

............................

"NonNonBa", Shigeru Mizuki (Astiberri, 2010)

Shigeru Mizuki marrazkilari ezagunaren kontakizun autobiografikoa, bere txikitako urteetan zentratua (1930eko hamarkada Sakaiminaton, Japonia hegoaldeko herri txiki bat). Nostalgia, samurtasuna eta umorea nahasten ditu, kontakizun itxuraz xume baina sakon batean. Liburuan zehar pertsonaia baten oihartzun etengabea izango dugu, NonNonBa-rena, Shigeruren etxe ondoan bizi zen amona xaharrarena. Berari esker, Japoniako kondairen eta izpirituen berri izango du Shigeru umeak. NonNonBak aurkeztuko dizkion pertsonaia fantastiko horiek erabat baldintzatuko dute Shigeruren bizitza, ez soilik umezarokoa baizik eta baita bere lan guztiarena ere. Azken asteotan irakurri ditudan beste komiki batzuen mailara heldu barik (Etxea, Hiriart edo Persepolis), baina hau ere gustatu zait.

.............................

"Nafarroako artizarra", Joxemari Iturralde (Elkar, 1984).

Erramun euskaldun judu bilakatuak, dagoeneko zahartuta dagoelarik, bere bizitzaren historia kontatzen die Aixa eta Jonah seme-alabei. Euskal literatura modernoaren hastapenetako lan ezagunenetako bat (Elkar, 1984), ziurrenik horixe da gaur egungo ikuspegitik gordetzen duen xarma nagusia.

 

..........................

"Mecanoscrit del segon origen", Manuel de Pedrolo (Edicions 62, 1974)

Literatura katalanak eman duen eleberririk ezagun eta arrakastatsuenetakoa, salmenta aldetik marka guztiak gainditu dituena (horretan eragina du gazteen artean duen harrerak). Zientzia fikziozko eleberria, 1974an argitaratua (aspalditxo, beraz). Etorkizun apokaliptiko bat aurkezten digu: extralurtarrek gure planeta suntsitu dute eta gizaki gehien-gehienak hil dituzte. Alba (14) eta Didac (9) gazteak bakarrik geratzen dira eta eleberrian zehar ikusiko dugu nola lortzen duten aurrera ateratzea hurrengo urteetan zehar. Liburuak hutsune handi-handiak ditu: egoera gehienak ez dira sinesgarriak, idazleak ez du inongo xehetasunik eta deskripziorik ematen (ez inguruneaz, ez gertaeretaz, ez pertsonaien sentimenduetaz,...), pertsonaiak ere ez daude ondo eraikiak,... eta, hala ere, gustura irakurri dut eta esango nuke "funtzionatzen duela". Horretan zeresana du, liburuaren erritmoak eta antolaketa bereziak (beti berdin hasten diren 300 parrafotan), eta lanak iradoki nahi duen berpizkunde nahia. Katastrofearen aurrean, inolako loturarik gabeko 2 gaztek mundu berri bat eraiki nahi dute, arrazismorik gabea (Didac beltza da), berdintasunean (protagonista emakumea da), eta tabu sexual eta erligiosorik gabe. Hautsi ditzagun orain arteko arauak eta hasi gaitezen berriro (liburuaren amaieran argiago ulertzen da mezu hori). Hori dela eta, ulergarria da oraindik ere gazte katalanen artean duen harrera. 

................................

"Voces de Chernobil", Svetlana Aleksiebitx (2006)

Sariak gainbaloratuta daudela. Baina ze lan puska nobel saridunarena. Demasa Txernobilgo Ahotsak. Historia ofizialaren ordez, ezkutuko lekukoei eman die ahotsa kazetariak; gertakizunen kronikaren ordez, sentimenduei eman die lehentasuna Aleksiebitxek. Forma aldetik ere, idazleak bere burua erabat ixiltzen du, eta Txernobilgo katastrofearen biktimen ahotsen transkribatzaile huts bilakatzen da. Horrela ezagutuko ditugu suhiltzaileen, "likidatzaileen", zientzilarien, kazetarien, militarren, gaixoen eta politikoen lekukotasunak. Eta, batez ere, gaixoen eta hildakoen guraso, seme-alaba eta alargunen negarra. Txernobilek mundua, historia, neurria eta gizakia bera aldatu zituelako. Oso-oso liburu gogorra, Txernobilek Ukrainian eta Bielorrusian utzi duen egoera bezain bestekoa.

.............................

"X hil da", Alaine Agirre (Elkar, 2015)

Maitasun tristura dolu beldur obsesibo baten bariazio musikalak. Prosa ederrez jantzia, idaztea zer den menperatzen duen idazle baten eskutik; sintaxi eraginkorra, berba doiak, erritmo musikala; lirikotasunerako (eta irudietarako, sinonimiarako...) joera ondo aukeratuaz. Liburu gordin eta intentso bat.

 

..........................

 

Ondorengo hiru liburu hauen iruzkinak lehenago ere ekarri ditut blogera, zabalago. Hala ere, iruzkinak irakurri ez bazenituen, ona hemen laburtuta, oso liburu interesgarriak begitandu zaizkit eta.

 

"Zu", Anjel Lertxundi (Erein, 2015)

Pankreako minbizia diagnostikatu zioten Zu-ri, Lertxundiren emazteari, 2012ko uztailean. Gai latz horretatik abiatuz, lan ederra sortu du Lertxundik. Liburu sakona, hari asko josten dituena, baina gehienbat mezu nagusi bat zabaldu nahi duena: oinaze eta minaren aurrean ere aurrera jo beharra. Izan ere, Zuk asko du oinaze eta minetik, eta badu beste horrenbeste hausnarketatik. Baina badu, baita ere, itxaropenetik; eta bizipozetik; eta bitalismotik. Eta badu, gainera, maitasunetik, maitasun historia ederra aurkituko dugulako orrialdeetan barrena. Liburu arin eta alai bat? Ba, ez. Baina bai liburu eder bat, barruraino sartuko zaizuna. Iruzkin luzeagoa orain egun batzuk: "Zu", Anjel Lertxundi.

...........................

"Etxea", Paco Roca (Astiberri, 2016)

Familia, denboraren joana, haurtzaroko oroitzapen familiarrak, aitaren heriotza,... gai eta sentimendu unibertsalak landu ditu Rocak, modu xume bezain ederrean.
Aurreko lan askotan bezala, bere bizipen eta sentimenduak hartzen ditu oinarri Rocak, eta berriki hildako aitaren figuraren inguruan josten du liburu zoragarri eta hunkigarri hau, aitarekin eskutik helduta egin nahi izan duen azkenengo bidaia bailitzan. Iruzkin luzeago orain aste batzuk blogean: "Etxea", Paco Roca.

.............................

"Persepolis", Marjane Satrapi (2000)

Irango herriaren historia, 1975-1983 bitartean, idazlea bera den neskatila iraultzailearen begiekin ikusia. Maila ertaineko familia ezkertiar bateko alaba da Satrapi. 1969an jaioa, haur-gazte zela bizi izan zituen Iranek 70. hamarkada amaieran bizi izan zituen aldaketak. Sha diktadorea botatzeko iraultza, islamistak indartu eta boterera igotzea, Iraken aurkako gerra, eta abar. Familia ezkertiar batean jaioa, Satrapik ikusi zuen nola arxismoa eta punk musika hizpide izatetik, erdi arora igaro ziren herria eta etxea 6-8 hamar urte eskasean. Haur zela bizi izandako oroitzapenetan oinarrituta, garai haren kronika bikaina egiten du Satrapik. Laztasuna umorez eta zorroztasunez kontatua. Erabat gomendagarria. Iruzkin luzeago orain aste batzuk blogean: "Persepolis", Marjane Satrapi.

........................

Urteroko ohiturari jarraituz (2014, 2015), aurten ere egin dut nire mendi-ibilalditxoa hegazti negutarren bila. SEOk (Sociedad Española de Ornitología) kudeatzen duen programa bat da, aspalditik egiten dena. Neguan zehar 2 irteera egin behar dituzu, aurrez zehaztutako ibilbide zehatz batean zehar, eta ikusten dituzun hegazti guztiak apuntatu behar dituzu (15 minutuko eta 500 metroko 8 trantsektotan).

Milaka lagunen artean jasotako datuekin hegazti negutar arrunten gora-behera poblazionalak jarraitzen eta aztertzen dira (SACIN, Programa de seguimiento de aves comunes en invierno).

Nire urteroko ibilbidea Sautsin hasten da, Aasua errekan barrena Mandiola aldera igotzen da, handik Santa Kurutz eta Usartzara, eta Kalamuan amaitzen da.

Neguko lehenengo irteera Gabonak bueltan egiten dut, eta bigarrena otsailean. Hauexek dira atzo aurkitu eta zenbatutako hegazti espezieak:

Pankreako minbizia diagnostikatu zioten Zu-ri, Lertxundiren emazteari, 2012ko uztailean. Ia-ia hasierako unetik, idazlea apunteak eta oharrak hartzen hasiko da, nahiz eta ez duen uste sekula liburu bilakatuko denik. Hasiera hartan moleskine pribatuko ohar solte ziren haiek, baina, liburu forma ederra hartu zuten handik eta hilabeteetara, Lertxundik Zu (Erein, 2015) aurkeztu zuenean.

Lau ardatz nagusitan kiribilkatuz garatzen du lana Lertxundik. Batetik, gaixotasunaren prozesua kontatuko digu, idazlearen familian duen eragina, ospitalerako joan-etorriak, kimioak sortutako gora-beherak,... Bestetik, hausnarketarako tarte zabala ere hartzen du idazleak, bizitzaz eta heriotzaz sakon jarduteko. Gainera, literatura unibertsalean heriotzaren gaia nola landu izan den ere erudizioz eta trebetasunez txertatuko du testuan zehar. Eta, amaitzeko, liburua osatzeko darabilen 4. ardatza, liburuaren sortze-prozesuaren ingurukoa da, zeharka eta tarteka bakarrik aipatzen duena, baina idazlana borobiltzeko erreminta aproposa iruditu zaidana.

Liburu sakona da, huntaz eta hartaz luze mintzo dena, baina esango nuke mezu nagusi bat zabaldu nahi duela, ozen, Lertxundik: oinaze eta minaren aurrean ere aitzin jo beharra. 

Izan ere, Zuk asko du oinaze eta minetik, eta badu beste horrenbeste hausnarketatik. Baina badu, baita ere, itxaropenetik; eta bizipozetik; eta bitalismotik. Eta badu, gainera, maitasunetik, maitasun historia ederra aurkituko dugulako orrialdeetan barrena, hasieratik amaierara. Ia hitzik erabili barik, tonu batere erromantiko edo ñoñorik gabea, baina maitasun historia ederra dena.

Alderdi literariotik ere erakargarri egin zait eleberria. Idazleak 1. pertsona eta 3.a tartekatzen ditu kontakizuna osatzeko eta nire gusturako ederto josten ditu gorago aipatu ditugun 4 lerro narratiboak. Azken batean, Lertxundik txatal laburrez osatzen duelako bere kontakizuna, blog edo eguneroko baten estilora, baina adabakinak ondo josiz eta ehundura sendoa lortuz. Lertxundiren prosan ohiko denez, idazleak esaldi eta parrafo gogoangarriak ere utziko dizkigu, horretarako prosa joria esaldi xume eta gardenekin tartekatuta, betiere hitz doiak aurkituz.

Liburuan bada, hala ere, garapen moduko bat idazkeran, edo horrela iruditu zait. Hasieran ikusle eta kontatzaile da, gehienbat, Lertxundi. Amaierarako, ordea, hausnarketak pisu handiagoa hartuko du eta, gainera, batzuetan badirudi bere heriotzaz ere badiharduela idazleak. Azken atal horietan aitortzatik ere asko du lanak.

Liburu arin eta alai bat? Ba, ez. Baina bai liburu eder bat, barruraino sartuko zaizuna.

Eibarko irakurle taldean izan genuen Anjel Lertxundi eta han jaso nizkion berba batzuekin amaituko dut: "Jardun naiz bizitzaren aldarri bat egiten. Bizitza goza daiteke baita trantze txarretan ere. Hasieran ez nuen asmorik argitaratzeko; azkenean, nolabait, emazteak bultzatuta egin nuen aurrera. Testua osatzeko orduan, saiatu naiz hainbat lerro lantzen; aipu literarioak zuzenean ekarri ditut, disimulu gabe txertatuz, ekarri nahi nuelako mendebaleko literaturak sufrimenduaz izan duen ikuspegia. Lana izan da narratibidadea eta hausnarketa uztartzea. Han aritu naiz, testua loditu eta flakatu".

Lehenago ere asko esan da liburu honetaz. Hemen esteka batzuk:

• Helduleku askoko maisu-lana (Amatiño)
• Buruzapia eramaten duten emakume guzti horiek dira Zu (Mikel Iturria)
• Literatura sendabide (Hasier Etxeberria)
• Zu eta gu (Joxe Arantzabal)
• Bizi-mina (Ibon Egaña)
• Sufrimenduaz eta heriotzaz egin du gogoeta Anjel Lertxundik (Juan Luis Zabala)

Anjel Lertxundi Sautrelan.

"ZU" liburuaren aurkezpen ekitaldia. Anjel Lertxundi from Erein argitaletxea on Vimeo.

Irango herriaren historia, 1975-1983 bitartean, idazlea bera den neskatila iraultzailearen begiekin ikusia. Horixe da Persepolis (Satrapi, 2000-2004), dagoeneko klasiko handi bihurtu den liburu eder hau.

Maila ertaineko familia ezkertiar bateko alaba da Marjane Satrapi. 1969an jaioa, haur-gazte zela bizi izan zituen Iranek 70. hamarkada amaieran bizi izan zituen aldaketak. Sha diktadorea botatzeko iraultza, islamistak indartu eta boterera igotzea, Iraken aurkako gerra, eta abar. Umearen ikuspegi xalo bezain zorrotzarekin eta marrazki baita xume bezain adierazkorrekin, lan ezinbestekoa utzi digu autoreak.

Familia ezkertiar batean jaioa, Satrapik ikusi zuen nola marxismoa eta punk musika hizpide izatetik, erdi arora igaro ziren herria eta etxea 6-8 hamar urte eskasean. Haur zela bizi izandako oroitzapenetan oinarrituta, garai haren kronika bikaina egiten du Satrapik. Laztasuna umorez eta zorroztasunez kontatua. Eta guztia ere, bertatik bertara, Iranen jaiotako emakume musulman pertsiar baten begiradapetik.

Berandu nator festara, badakit. Izan ere, Persepolis, azken 10-15 urteotako komikirik ezagun eta irakurriena izan da. Esate baterako, sarean begira, ikusi dut 2005ean aipatu zuela Igor Leturiak eta 2008an Katixa Agirrek, besteak beste. Baina inoiz ez da berandu lan onak irakurtzeko, eta behin klasiko bihurtuta egokitu zait niri txanda. Izan ere, Persepolis dagoeneko klasiko bilakatu delako eleberri grafikoen artean, Maus, Pilula urdinak edo Safe area Gorazde bihurtu diren moduan.

Persepolis frantsesez argitaratu zen aurrena, 4 liburukitan banatuta (2000-2004); gerora, hainbat hizkuntzatara itzulita, 2 liburutan batuta ere lortu daiteke: haurtzaroa batzen duena lehenengo (1975-1983) eta gaztaroa hurrengoan (1983-1988). Nik neuk lehenengoa irakurri dut oraingoan. Banoa bigarren zatia erostera.

Pelikula ere egin zuten 2007an.

Egoibarran webgunian aurreratu zeben oin dala egun batzuk eta gaur DVen be badator albistia. Margari Olañeta jubilau egin da, eta Eibar rebistian arduria laga dau 14 urteren ostian.

Eibar rebista ezaguna Pedro Zelaiak sortu zeban 1952an, hasiera batian "orri parrokial" moduan, baina beti be gure herriko gaixen inguruko informaziñua zabaltzeko asmuakin. Zelaiak hasittako bidia Jose Mari Kruzetak eta Margarita Olañetak jarraittu dabe azkenengo 20 urtiotan.

Rebistian ale guztiak sarian ikusi leikez, Egoibarra.eus webgunian.

Hamendik aurrerakuak ez ei dira oindiokan argittu, baina rebistiak aurrera egingo ei dau. Bittartian, zorionak eta eskerrik asko Margari, egindako lan guztiagaittik!

.................................

Egoibarrako eta DVko albistietik hartuta:

Margarita Olañetak 14 urtez eraman du Eibar aldizkariaren koordinazioa eta ardura osoa, gogoz eta kemen handiz eraman ere. Azken ale honetan kaleratu duen agurrean eskerrak ematen dizkie aldizkariaren kolaboratzaileei eta eibartar guztiei, aldizkariak lehen aldiz kaleratu zenetik hona herritarren babesa eta onespena izan duelako. Aldi berean dio proiektuak segida duela; aldizkariak, hemendik aurrera ere, argia ikusten segituko duela.

La revista 'Eibar', un patrimonio cultural de nuestra ciudad, debate su futuro tras la baja de su directora, Margari Olañeta, al frente de la publicación a lo largo de los últimos 14 años. Esta publicación local nació el año 1952 como hoja parroquial. Su promotor, el sacerdote Pedro Celaya, expuso en ese primer número lo que sería su vocación: «Procurará responder a su título, Eibar, abarcando en su contenido diversas facetas de la vida eibarresa y buscando su sabor local». Ahora, en el último número, su directora, Margarita Olañeta anuncia su baja de la dirección, después de haber coordinado la publicación a lo largo de 14 años con gran tesón e ilusión. En el editorial de despedida que figura en el último número agradece la labor de las personas que han colaborado con ella durante ese tiempo y también tiene palabras de agradecimiento para el pueblo de Eibar por la acogida que le ha brindado a la revista durante décadas, a la vez que confirma la continuidad del proyecto. «No me resta más que agradecer a este pueblo tan generoso la acogida que han brindado a la revista hasta el día de hoy, ininterrumpidamente».

Hau da hau! Paco Rocaren liburu bat irakurtzen dudanero negarrez amaitzen dut!

Izan ere, Roca (Valentzia, 1969) artista hutsa da egunerokotasun arrunteneko egoerak eta elkarrizketak erabiliz, ia edozein istorio modurik hunkigarri eta sarkorrenean adierazteko. Artista bat.

Halaxe iruditu zitzaidan Zimurrak gogoangarriarekin eta oso antzekoa orain gutxi irakurri nion Los surcos del azar (2013) lanarekin. Alzheimerra eta zahartzaroa zituen hizpide hartan; gerra zibila eta memoria bigarrenean.

Oraingoan Etxea (La casa, Astiberri, 2016) aurkeztu digu, bere azkenengo lana. Familia, denboraren joana, haurtzaroko oroitzapen familiarrak, aitaren heriotza,... gai eta sentimendu unibertsalak landu ditu, modu xume bezain ederrean.

Aurreko lan askotan bezala, bere bizipen eta sentimenduak hartzen ditu oinarri Rocak, eta berriki hildako aitaren figuraren inguruan josten du liburu zoragarri eta hunkigarri hau, aitarekin eskutik helduta egin nahi izan duen azkenengo bidaia bailitzan.

Fitxatik hartuta:

Kontakizun honetako protagonista diren hiru neba-arrebak familiaren etxera itzuli dira, aita hil eta urtebetera. Hura saltzeko asmoa dute, baina oroitzapenei aurre egin beharko diete, botatzeko trasteren bat hartzen duten bakoitzean. Beldur dira ez ote diren iragana alboratzen ari; aitaren oroitzapena, baita eurena ere. Urteen urteez, oroigarri eta oroitzapenez bete du jabeak etxea, bere bizitzaren lekuko isila den etxe hori. Era berean, etxearen irudikoa da jabea. Beti elkarrekin bizi izan diren bikoteen antzera. Eta hala, han bizi dena behin betirako desagertzen denean, etxearen barrukoa gelditu egiten da, hautsak hartuta, jabea noizbait itzuliko ote den.

Kontatzea. Ilustratzea. Transmititzea. Rocak modu ikaragarrian eta ezin hobean menperatzen dituen jarduerak. Lehenengo orrialdetik hasita, gainera, zoragarria baita hitz bakarra erabili gabe, nola kontatzen digun 12 biñetatan ia-ia historia oso bat.

Gorago esan dudan moduan, Rocak gai unibertsalak dakartza La casa honetan, baina bere esperientziaren gertutasunetik samurtasunez kontatuta. Aitaren heriotza, senideen arteko hartu-eman betiko eta betirakoak, eta, gehienbat, denboraren joana. Komikia amaitzean balirudike 600 orrialdeko eleberri luze eta sakon bat irakurri duzula, hain da zabala kontatutakoa eta hain sendoa barruan uzten dizun aztarren malenkoniatsua.

Hortxe Gallastegi jo-ta-apurtu; hortxe Atano nahi-tta-ezin. Pelotamano.com webgunian 1948ko finaleko irudixak hartu dittue eta, argazki batzuekin dotoretu ostian, hemen ikusgai.

Nere aitxitxa Antonio Sarasua teknofilo hutsa zan. Artista haundixa izatiaz gain, teknologixazale amorratua zan. Beran lehenengo soldatiakin (edo soldatekin) argazki-kamara bat erosi zeban, oindiok 16 urte zekazela, 1928 inguruan. Gerra ostian tomabistasa lortu zeban, pelikulak grabatzeko. Kolorietako lehenengo telebistia be beran etxian ezagutu neban; eta lehenengo Betamax grabagailua, eta lehenengo VHS grabagailua,... 90 urte betetzekotan be, hortxe jarraitzen zeban gabeko ordu txikixetan telebista saiuak grabatzen.

Berari eskerrak, familixako dozenaka pelikula-ordu daukaguz, eta baitta milaka argazki be.

Etxian grabautako irudixekin batera, baina, sasoiko hainbat ekitaldi grabau zittuan. Eibarko jaixak, bizimodua, sasoiko kultura eta kirol munduko zenbait kontu,... eta pelota partiduak! Ez zan alperrik izan munduko pelotari onenan laguna. Migel Gallastegina, jakina!

Super8 eta Super16 formatuetan grabautako irudi guztiak Euskadiko Filmategian laga zittuan hil baino pixkat lehenago, edozeinen esku egon zeittian. CC-by-sa, aupa aitxitxa! ;)

Hantxe dagoz, bestiak beste, Gallastegik eta Atanok 1948xan jokatutako finalan irudixak. Hortxe Gallastegi jo-ta-apurtu; hortxe Atano nahi-tta-ezin. Pelotamano.com webgunian finaleko pelikulako irudixak hartu (aitxitxak grabautakuak) eta, argazki batzuekin dotoretu ostian, sarian ipini dittue.

Tiempo de silencio izan zen Martin-Santos idazle donostiarrak argitaratutako eleberri bakarra. 1962an zentzurak kazkamoztuta argitaratu ondoren, 1981ean argitaratu zen osorik.

Madril, 1949. Gosea eta analfabetismoa; itxurakeriak eta moral ertsi (eta aldi berean ezin malguago) premiak bultzatua. Garaiko gizartearen eta bizimoduaren erradriogafia ia mediko primerakoa. Madrilgo txabola-auzoetako bizimoduaz eta hango familiez egiten duen deskripzioa, edo Don Pedro doktore protagonista bizi den apopilo-etxeko familiaren argazkia, edo gerra osteko goi mailako familiena, edo polizia munduaren zulo erreal zein metaforikoena,...

Nabarmena da estilo pertsonala lantzeko idazleak egiten duen ariketa, ahots eta tonu ezberdinez eraikia, lexikoari zein sintaxiari garrantzi izugarria eskainiz, orain prosa jaso esaldi superluzeduna harilkatuz, eta ondoren behe mailako jario zarpaila txertatuz; orain barne bakarrizketan, orain bigarren pertsonan edo zeharkako estiloan.

Horixe izan da liburu honi buruz gehien azpimarratu den ezaugarria, garaiko estiloaren aurrean zekarren berrikuntzarena. Idazleak ere liburuan bertan nolabaiteko aitormena egiten duela esango nuke, Cervantesen inguruan zera aipatzean (eta, zeharka, nik uste, bere helburuez):

¿Qué es lo que realmente él quería hacer? ¿Renovar la forma de la
novela?, ¿penetrar el alma mezquina de sus semejantes?, ¿burlarse del
monstruoso país?, ¿ganar dinero, mucho dinero, más dinero para dejar
de estar tan amargado como la recaudación de alcabalas puede amargar a
un hombre?

Hara Martín-Santosen asmoetako batzuk, beharbada. Estilo-ariketa bat, baina gerra osteko gizartearen (eta, oro har, Espainiaren) erradiografia zorrotza eginez. Idazkera berezi samar horren ondorioz, ez da ez liburu erraza Tiempo de silencio; pixkat astuna ere gerta daiteke tarteka (edo horrelaxe iruditu zait niri, behintzat), gehienbat loratu beharraren loratuaz parrafo eta deskribapen amaigabeetan itotzen denean. Baina bai interesgarri eta erakargarria, hainbat pasarte zoragarrirekin eta garaiko bizimoduaren/gizartearen kritika zorrotzak uzten digun hausnarrerako gaiarekin. Gogoratzen den lan horietako bat, azken batean.

Luis Martín-Santos Marruecosen jaio zen 1924an (aita ejerzitoarekin bertan zela), baina umetan iritsi zen Donostiara (1929an). Medikuntza ikasi ondoren, Gipuzkoako ospital psikiatrikoaren zuzendari egin zuten 1951. urtean. Eleberri bakarra idatzi zuen, hemen aipatu dugun hau 1962an argitaratua, eta handik gutxira hil zen Gasteizen, trafiko istripu batean. Fikziozko lan bakarra argitaratu zuen arren, Espainiako literaturaren historian eta XX. mendeko berrikuntzan giltzarri izan zela aitortu izan zaio, eta Tiempo de silencio joan zen gizaldiko lanik onenen artean aipatu izan da behin baino gehiagotan.

..........................

 "Tiempo de silencio", Luis Martín-Santos (Seix Barral, 1962)

«Mi marido podía haberme dejado algo más pero no dejó sino su recuerdo, lleno para mí de encanto, con sus grandes bigotes y sus ojos oscuros y su marcialidad esquiva que nunca me permitió estar tranquila, porque él con su apostura gozaba en corretear tras las faldas, aunque más bien creo que eran ellas las que caían embobadas, pues a él no me lo imagino corriendo por ninguna; el caso es que siempre se encontraba con una en sus brazos, máxime cuando iba de uniforme que nunca dejó de gastar íntegra la masita en eso, en el adorno de su belleza y en su apostura. Además del recuerdo de su brillante estampa y de la niña –que ahí la tengo tan parecida a él con su apostura también y casi con su bizarría y por lástima incluso con un bozo moreno que me recuerda su bigote- me dejó la pensión del Estado para los caídos en el campo del honor y una medalla que, añadida a las trescientas veinticinco con cincuenta, sigue siendo muy poca cosa para dos mujeres solas. Había también algunas figulinas de China, que él había traído de su campaña de Filipinas que hizo tan joven y en la que no obtuvo medallas por culpa de las envidias. Y gracias a que me había hecho mi niña ya antes de ir a las islas porque cuando volvió estaba inútil para la fecundación, no -gracias a Dios- para el amor, sino solamente para que yo pudiera quedar otra vez en estado, a mí que me hubiera gustado tener tres o cuatro, pero él que era muy hombre y que no podía retenerse tuvo que ver con una tagala convencido de que era jovencita pura y de que estaba limpia, pero le tuvo que pegar la infección la muy sucia y se la pasó toda a caballo, sin lavados y sin cuidado ninguno hasta que se le emberrenchinó y le llegó a tupir los conductos y aunque luego hizo lo que pudo y el médico naval de la fragata que era tan amigo suyo le quiso corregir, como a otros que habían ido con él y habían caído por ser hombres con otras tagalas, pero no hubo nada que hacer y nos quedamos sólo con mi Carmencita que tenía ya veintiocho años cuando él cayó definitivamente a manos de moros, cuando la catástrofe".

..

La vida puede ser dura pero, a veces, la gente del pueblo qué carnes tan apretaditas tienen y qué bien saben andar o hacer gestos o reír  disparatadamente cuando nada provoca a la risa o estremecerse como de voluptuosidad, cuando lo único que ocurre es que hace sol y que el aire está limpio. Esa engañosa belleza de la juventud que parece tapar la existencia de verdaderos problemas, esa gracia de la niñez, esa turgencia de los diecinueve años, esa posibilidad de que los ojos brillen cuando aún se soportan desde sólo tres o cuatro lustros la miseria y la escasez y el esfuerzo, confunden muchas veces y hacen parecer que no está tan mal todo lo que verdaderamente está muy mal. Hay una belleza hecha de gracia más que de hermosura, hecha de agilidad y de movimiento rápido, en la que puede parecer que es sólo vivacidad lo que ya empieza a ser rapacidad y en la que la fijeza hipnótica de la mirada puede equivocadamente suponerse más debida al brío del deseo que a la escasez de la satisfacción.