Eibartik

Leku ederra da Doñana. Europa hegoaldeko Parke Nazionalik handienetakoa da (55.000 hektareako Parke Nazionala eta beste 55.000 hektareako Parke Naturala), hegaztien migraziorako ezinbesteko hezegunea, hainbat espezie mehatxaturen etxea... Europako naturgunerik garrantzitsuenen artean dago, zalantzarik gabe.

Benetan babestuta balego, ikaragarria litzateke, Doñanak jasaten dituen eraso eta arazoen zerrenda ikaragarri luzea baita, gehienbat nekazaritza-eredu okerrekin lotutakoak (habitat galera, kutsadura, akuiferoak baimenik gabe erabiltzea, nekazaritza intentsiboa...).

Hala ere, eta arazoak arazo, hegaztiak behatzeko Europako tokirik onenetakoa izaten jarraitzen du Doñanak. Espezie-txorta amaigabea aurkitu daiteke bertan, mehatxatutako zenbait espezie ikusteko tokirik aproposena ere bada eta migrazio-garaian milioika txoriren topagune, Doñana-Tarifa inguruan elkartzen baitira Gibraltargo itsasartea gurutzatu aurretik.

Uroilo urdina (Porphyrio porphyrio)

Handia, zabala. Handiegia, zabalegia. Oinez gustatzen zait hegaztien xerka aritzea, eta Doñana kotxez egin beharra dago, zatirik handienak behintzat. Errepide gehienak laborantzarako erabiltzen dira, eta irekita daude, publikoak dira. Adi, hala ere, ez daudelako ongi seinalizatuta eta zuloz beteta daudelako, eta euria egin ostean, lokaztuta.

Aste Santuan familiarekin Sevilla aldean egindako oporrak aprobetxatuta, pare bat sartu-irten egin (ge)nituen naturgunera. Hona hemen bisitatutako lekuak eta ikusitako espezieak. Ez da nire asmoa gida zehatz bat egitea, ezta hurrik eman ere; bisitatu nituen lekuak zerrendatuko ditut, nire ustez Doñanako gune eta alderdirik interesgarrienak zeintzuk diren azaltzeko. Hortik aurrera, informazio zabala nahi duenari, Dónde ver aves en Doñana gida-liburua gomendatuko nioke.

Erlatxoria (Merops apiaster)

Parke Nazionalaren erdigunea ezin da bisitatu (zati batzuk bakarrik, eta Parkeko gidarien laguntzarekin). Inguruko eremuak dira bisitatu daitezkeenak, eta hainbat harreragune eta sarrera daude. Laburbilduz, esango nuke hiru eremutan bana daitekeela, probintzia bakoitzean bana (goi-goiko mapan adierazi ditudanak). Hona hemen nire gomendioak.

Cadiz (Sanlúcar de Barrameda)

Doñanaren zatirik txikiena eta ezezagunena. Hala ere, oso leku interesgarriak dira ondorengoak, sarrera errazekoak eta aniztasun biologiko ikaragarrikoak, dozenaka kilometro egiteko beharrik gabe.

• Salinas de Bonanza eta La Algaida ingurua (Sanlúcar de Barrameda), Laguna del Tarelo barne. Zankaluzeak, flamenkoak, laridoak, anatidak...
• Trebujena eta Alventus ingurua, Guadalquivir ibairaino, La carretera del práctico delakoa, Codo de la esparraguera eta Marismas de Trebujena (idorrak). Harrapariak, ardeidoak, laridoak, estepei lotutako espezieak,...
• Chipionako faro ingurua eta hondartzak, batez ere neguan eta itsasoko espezientzat.

Huelva (Matalascañas eta Almonte)

Naturgunearen alderdirik ezagunena. Zerbitzu turistiko handienak bertan daude. Presio turistiko handiena ere bai, askogatik. Bisitarako ez dira zerrendako lehenengo postuetan ipiniko nituzkeen bi toki, baina Doñanako parkearen ikur dira ondorengo biak:

• El Acebuche sarrera nagusia. Ardeidoak eta hegazti urtarrak, elanio urdina,...
• El Rocío inguruko aintzirak (eta hurrean dauden La Rocina eta Acebrón harreraguneak). Ardeidoak, harrapariak, gautxoriak, txinboak,...

Sevilla (Isla Mayor)

Aipatu ditudan hiru alderdietatik zabalena da Sevillakoa eta, seguru asko, aberatsena. Hori bai, kilometroak egin behar dira, mendi-bide kaxkarretatik, hemen aipatuko ditudan ingurumarietara heltzeko. Hala ere, ez zara damutuko, inolaz ere.

• Isla Mayorretik behera Jose Antonio Valverde harreraguneraino. Must bat, zalantzarik gabe. Brazo de la Torre osoa, Choza de Huerta Tejada ingurua, Lucio del Lobo, el Caño de Guadiamar, Vado de los vaqueros, Vuelta de la Arena (oso aberatsa), La Escupidera. Zer ez dago hor! Hala ere, esandakoa: kilometroak egin beharko dituzu errepide kaxkarretan barrena.
• Dehesa de Abajo. Sevilla aldetik Doñanara sartzeko harreragune nagusia. Laguna de la Rianzuela, Laguna cruce Colinas, Charcas de la cancela de Los Morenos eta Charcas de la Dehesa de las Hermosillas. Baita inguruko nekazaritza-sailak ere. Beste Must bat, kasu honetan bisitatzeko askoz errazagoa (errepide nagusiaren ertzean dago), eta kopetazuri gandorduna, murgilari arrea edo zertzeta marmolairea bezalako espezie mehatxatuak ikusteko primerako lekua, beste ehunka espezierekin batera. Pixkat iparrerago, La Puebla del Ríon, Cañada de los Pájaros izeneko ordainpeko parke ornitologiko txiki bat ere bisita daiteke etxeruzko bidean.

Doñana, 2019ko apirilean - Behatutako espezieak

Hona hemen apirileko bisitaldian ikusitako hegaztien zerrenda eta kopuruak, zuzenean eBird aplikaziotik jaitsita.

Koartza zuria (Ardea alba)

Miru beltza (Milvus migrans)

Kopetazuri gandorduna (Fulica cristata)

Txolarre iluna (Passer hispaniolensis)

Gari-berdantza (Emberiza calandra)

Beltzarana (Plegadis falcinellus)

Koartzatxo karramarrozalea (Ardeola ralloides)

Larre-buztanikara (Motacilla flava)

Txirri txikia (Calidris minuta) eta txirri zuria (Calidris alba)

Flamenkoa (Phoenicopterus roseus)

Mokozabala (Platalea leucorodia)

Orain dela 10 urte nire buruari ipinitako erronka txiki bat izan zen, gaztetan izandako (eta gerora erdi-galdutako) irakurzaletasuna berreskuratzea. Izan ere, nire zaletasun handienetakoa izan da umetatik, baina denbora eskaini ezean... telebistak eta Internetek jaten dizkio orduak.

Blog honetan bertan 2010ean aipatu nuen bezala, irakurtzeko modua ere pixkat aldatu nuen: funtsean, liburuak hobeto aukeratu (ahal den neurrian), liburu eskasak lasai baztertu eta liburu baten irakurketa-prozesua ez amaitu laburpen edo iruzkin txiki bat egin barik. Gutxienez 6-8 lerro, liburuaren inguruko hausnarketa txiki bat; eta, tarteka, pixkat zabalgo blogean. Liburuaren inguruko gogoeta txiki bat, irakurritako hori hain erraz ez ahazteko.

Eta horrela, gaur konturatu naiz hamar urte igaro ditudala blog honetan iruzkin laburrak idazten eta urteroko laburpenak argitaratzen (2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017 eta 2018). Hamarkada oso bat, hamarraldia, 10 urte luze. Oraindik asimilatzen ari naiz...

Tira, harira. 2019koari dagokionez, esan behar dut oso-oso gutxi irakurri dudala; azken urteotan baino askoz gutxiago, behintzat. Ez dago denerako astirik! (ez dago aitzakiarik).

Hara ba, azken 12 hilabeteetako zerrenda. Betiko moduan, izar txikiz, gehien gustatu zaizkidanak (ez derrigor onenak).

• ***Bidean ikasia, Arantza Urretabizkaia (Pamiela, 2016). Hondarribiko alardearen kronika ezinbestekoa.
• El Murciélago (Harry Hole #1), Jo Nesbo (1997). Badute hoberik Nesbok zein Holek.
• Honetara ezkero, Arantxa Iturbe (Susa, 2017). Iturberen "klasikoak" nahiago, aukeran. Beharbada ni naiz, ez bera.
• ***Deconstruyendo a Darwin, Javier Sampedro (Booket Crítica, 2002). Blogean.
• Kartografia, Rikardo Arregi (Alberdania, 1998).
• Birds, Beasts and Relatives, Gerall Durrell (1969). Gaztaroan markatu ninduen liburu haietako bat.
• ***El informe de Brodeck, Philippe Claudel (Booket Crítica, 2002).
• Eztia eta ozpina, Patxi Zubizarreta (Alberdania, 1995).
• El corresponsal, Alan Furst (2009).
• ***Ur uherrak, Aingeru Epaltza (Alberdania, 1991). Blogean.
• La llamada de lo salvaje, Jack London (1903). Askatasun aldarri bat.
• Balizko erroten erresuma, Koldo Izagirre (Susa, 1989). Erabat gainditu nau.
• Musika airean, Karmele Jaio (Elkar, 2009). Blogean.
• ***Aves que veo en invierno, Lars Jonsson (Errata naturae, 2019). Blogean.
• El libro de los insectos humanos, Osamu Tezuka (Astiberri, 2013).
• El elefante, Slawomir Mrozek (Acantilado, 2019). Mrozek ona da gero!
• **Viajes con Charley, John Steinbeck (1962). Estatu Batuetan barrena egindako bidaia baten kronika. Azalekoegia, aukeran, baina Steinbecken lumarekin idatzita, ri-rau irakurri dut.

Gabonetako oporrak aprobetxatuta, mendi-buelta txiki bat egin genuen Urkiolako Parke Naturalean. Iurretako Orozketa auzunetik abiatuta, Mugarrekolandara igo ginen eta Leungane magaletik igarota Artaungan tontorreraino heldu ginen. Egun zoragarria egin zigun, freskoa, eguzkitsua, naturala... mendirako aparta. Nabarmena zen, bai, jende ugari zegoelako inguruetan neguko egun ederra disfrutatzen. 

Joan-etorrian txori ugari ikusteko aukera izan genuen. Zozo-birigarroak, esate baterako, edonon aurki zitezkeen, "gure" birigarro eta zozo arruntez gain, baita negu partean bisitari ditugun birigarro hegalgorriak ere (20-30 aleko talde bat aurkitu genuen Atzoker magalean), edota harro-harro kantari zebiltzan hainbat garraztarro (Turdus viscivorus). Sai arreak ere habia egiten hasiak dira eta etengabeak ziren euren sartu-irtenak Mugarra azpiko habialekuetara. Eta korbido edo belekiak ere bizi-bizi zebiltzan, belatxinga mokogorri eta mokohoriak, belebeltzak eta erroi okela-belak. Animoso eta jolasti, kumaldia hurreratzen ari dela igarriko balute bezala.

Dena dela, ilusiorik handiena hiru txori-espezie mendigoizalek egin ziguten. Euskal Herriko kostalde honetan arruntegiak ez direnak, baina neguan banaka batzuk Urkiolako parkean aurki ditzakegunak, gehienbat Mugarra eta Anbotoko hormatzarretan.

Elur-txonta (Montifringilla nivalis)

Elur-txonta mendi garaietako biztanlea da. 1.500 metrotik gorako mendietan bizi da, Europan zein Asian, Himalayaraino. Euskal Herrian Pirinioetan aurkituko dugu, gehienbat, baina neguan mendilerro baxuagoetara ere jaisten da, elurte handietatik ihesi. Hori dela eta, Urkiolan ere ia urtero ikus daiteke aleren bat. Txori polita da gero!

Harkaiz-txoria (Tichodroma muraria)

Harkaitz handienetako ekilibrista eta eskalatzailea da harkaitz-txoria, izenak dioen moduan. Lerro horizontalen zale baino, inguru bertikalena gehiago. Elur-txonta bezala, mendi garaietako espeziea da, baina neguan beherantz egiten du eta Pirinioetako herrietan ere ikusi daiteke (Izaban, adibidez), eta kostaldeko lurraldeetan ere orduan ikus dezakegu, dela Mugarran, dela itsasaldeko labarretan (Lekeition, Jaizkibelen,...). Gris mokoluzea, hego borobil gorribeltzekin, txori ikusgarria da harkaitz-txoria. Hiperaktiboa, hori bai, bideoz harrapatzeko ia ezinezkoa.

Oh.: Harkaitz-txoriaren argazkia, Wikipedia - Kookaburra 81.

Mendi-tuntuna (Prunella collaris)

Aurreko biak baino askoz ugari eta arruntagoa da mendi-tuntuna. Honi ere mendi garaietako larre eta harkaitzak gustatzen zaizkio kumatzeko eta bizi izateko, eta neguan migrazio altitudinalak egiten ditu, goi kaxkoetatik zonalde baxu eta epelagoetara mugituz. Oso espezie lasaia da, gizakiari beldurrik ez diona, eta sarritan hanketaraino hurbiltzen zaizuna.

Txorizale amorratua eta ornitologo aditua izateaz gain, hegazti-ilustratzaile ezagunenetakoa dugu Lars Jonsson (Stockholm, 1952). Gotland uhartean aurkitu duen paradisutik hainbat liburu ilustratu ditu azken hamarkadetan.

Orain gutxi, bere etxeko leihotik ikusten dituen hegaztien gida bat argitaratu du: Vinterfaglar (2015), ingelesera 2017an itzulia (Winter Birds) eta gaztelaniara aurten bertan, Aves que veo en invierno (Errata naturae, 2019).

Eta liburuan zer aurkituko? Gida ornitologiko oso berezi bat. Hegaztien bizimodu eta ibilerak izugarri ondo ezagutzen dituen aditu batek idatzitako testu gozagarriak. Natura behatu, maite eta ulertzen duenaren begiradarekin idatzitako testu zehatzak. Eta horrekin batera, marrazki bikainak. Ez da alperrik munduko hegazti-ilustratzaile onenetakoa.

Marrazkien xehetasunak harrigarriak dira, hegaztien begirada, izaera, lumadia, kolore-tonuak... Jonssonek berak aipatzen duen bezala, hegaztien esentzia jasotzen saiatu da irudi hauetan.

Edizio landua, hainbat datu jakingarri hegazti arruntenen (eta ez hain arrunten) bizitzaz eta irudi gozagarriak. Neguko arratsaldeetan patxadaz irakurtzeko opari ederra.

Aves que veo en invierno, Lars Jonsson (Errata naturae, 2019)

Oh. Gaztelaniazko edizioaren kontrazaletik hartua.

Lars Jonsson es dibujante, escritor y ornitólogo. Hace años compró una vieja granja en la isla de Gotland, a unos cien kilómetros de la costa sueca, y se trasladó allí a vivir con su familia. Tuvo que hacer algunos arreglos, especialmente a la hora de transformar el destartalado granero en un taller de artista, pero mereció la pena. Al fin y al cabo, un lugar como Gotland siempre había sido el sueño de un hombre como Jonsson. La isla es una meseta de piedra caliza, batida por los vientos del Báltico, que se derrama, en una dirección y otra, por impresionantes acantilados. Y, sobre todo, es el refugio natural de multitud de especies de aves, muchas de las cuales residen allí y otras la utilizan como inexcusable parada en sus viajes migratorios. ¿Qué mejor lugar para un artista apasionado por la ornitología?

Desde su reformado granero, Jonsson ha ilustrado numerosas guías de campo por las que está considerado uno de los mejores dibujantes de aves del mundo. Sin embargo, un buen día pensó que le gustaría hacer una guía «distinta». Una guía que fuera y no fuera una guía. Una guía que le permitiera al lector aprender a reconocer las aves más destacadas del continente (prácticamente todas presentes en nuestro país) y, a un tiempo, que estuviera ilustrada con una libertad estética y un desarrollo artístico muy superiores a los de cualquier otra guía. Una guía con la que aprender cosas fundamentales sobre esas aves, pero en la que encontrar también el tipo de historias que no aparecen en las guías, como, por ejemplo, los relatos curiosos que ha escuchado y las anécdotas que él mismo ha vivido a lo largo de décadas dedicado a dibujar todo tipo de seres emplumados, a tratar de comprenderlos y a establecer así una auténtica conexión con ellos. El resultado es este impresionante volumen que celebra y explora la belleza de las aves, y la pasión ilimitada que algunos humanos sentimos por ellas.

«Intento capturar el ave en un tiempo y lugar precisos para crear una presencia absoluta, para romper la barrera entre nosotros y lo salvaje. Sólo cuando me siento fuertemente conectado con mi entorno soy capaz de llegar a algo que merezca la pena. Esa necesidad  de conectarse en un sentido más profundo con la naturaleza me lleva a pasarme largas horas observando y realizando mis esbozos en el campo. El lápiz y los pinceles son mis herramientas para expresarme como ser humano y, con suerte, rozar con las yemas de los dedos la relación antigua y misteriosa que mantienen el hombre y la naturaleza».

Negu gorria denean, nahikoa da etxeko leihoan intxaur, hur edo kakahuete gutxi batzuk lagatzea, bizitzaz borborka betetzeko. Baita Eibar bezalako herri hazi samar eta industrialetan ere.

Txio txikiak eguneroko bisitari ditugu; hormatxoriak pareko zuhaitzetatik etortzen dira gosaltzera; txepetx, kaskabeltz eta buztangorrien kantu eta joan-etorriei begira ere adi-adi egoten gara.

Azken egunotan, txantxangorri bat (Erithacus rubecula) dator ia egunero. Goizaldeko eguzkiak parez pare jotzen duenez, balkoiko kristala ispilu bihurtzen da, eta bere ibilerak zelatatzeko aukera ematen digu, berak ez gaituelako ikusten.

Hur-hurreko begirada horri esker, bere aho barruko hagintxo modukoak ikusi dizkiogu, eta bere lumadiaren finaz harritu gara; ohartu gara buru-kaxkoan marrazki txikiak dituela eta moko inguruan lumatxo fin-finak. Eta bere mokokada eta ibilera jolastiekin gozatu dugu.

Esan bezala, nahikoa da janari apur bat lagatzea etxeko leihoan edo balkoian, denbora gutxira bizitzaz betetzeko. Txori, erle, erlamando, marasma, ehun-zango, mitxeleta eta sits. Eurek ere eskertuko dizute. Gehienbat neguan.

Txantxangorria, txindorra, papogorria, txotxolongorria (Erithacus rubecula)

Euskal Herriko txoririk ezagunenetakoa dugu txantxangorria, dozena erdi izen badituena euskaraz, barrena. Txindorra (Bizkaian), papogorria (Iparralde-Nafarroa-Araban), txotxolongorria (Sakanan), txantxakoa, anttonpapargorria, bulargorria, lepagorria... 

Izenik gehienetan bere bularraren kolorea aipatzen da, nabarmena baitu papar gorri-laranja bizia. Mitologia kristauaren arabera (euskaldunen artean ere sarri entzun dudana), txindorraren paparreko orban gorrixka hori Jesukristoren odolak sortua da. Jesus gurutzean iltzatuta zegoela, txantxangorria hurreratu omen zitzaion laguntzera, eta kristoren odol tanta batek eman omen zion papargorriari bere bularraldeko orbain laranja deigarria. Hori dela eta, txantxangorria txori sakratua izan da euskaldunentzat, maitatua eta ehizatu ez dena. Lotsabako samarra ere bada, eta oso erraz hurreratzen da gizakiarengana, berdin herrietan zein basoan.

Sinpatiko itxura duten arren, euren begi sakon-ilunekin eta begirada kuriosoarekin, txindorrek pertsonalitate gogorra dute, karakterra, nolabait esateko. Gehienbat euren artean. Territorialak dira (baita kumatze-garaitik kanpo ere), eta sarri ikusiko ditugu elkarri segika eta liskarrean. Hori dela eta, ia urte guztian zehar kantatzen dute, batez ere arrek, euren lurraldea markatzeko. Txantxangorri izenaren hasierako "txan-txan" hori ere, beharbada, onomatopeikoa izan daiteke, horixe baita txantxangorrien ohiko deia, txrrrriiiii luze batzuekin batera. Kantua berriz, txorrotxio alai eta metaliko samarra da.

Euskal Herrian urte guztian zehar bizi da, lurralde eta eskualde guztietan. Hala ere, neguan ugaritu egiten dira Europa iparraldetik etorritako populazioei esker eta dozenaka ikusiko eta entzungo ditugu.

Hemen gera bedi, nire artxibo edo katalogorako (Letterbox bidez jasota, 2018an moduan). Zorretan genituen klasiko batzuk, seme-alabekin ikusitako hainbat, errepikatutako beste horrenbeste eta kaskarren bat ere bai.

Isiltasuna eta bakardadea ditu maite Elenak. Edo hori uste du, behintzat, Beatriz zaintzaile ekuadortar gazte eta alaia bere bizitzan agertu arte, azken urteetako bizimodu bakartia eta heriotzaren zain igarotako orduak irauliz. Izan ere, eguzkia eta hodeiak ere maite dituelako Elenak, eta ez duelako merezi hilobira haserrerik eta askatu gabeko korapilorik eramaterik.

Eleberriaren ardatz den Elena atso zitalaren pertsonaia, bere izaera, historia eta gogoetak, ondo daude egituratuta. Kontrapuntua egiten dion Beatriz neskamearena ere bai, neurri batean. Osagarri diren pertsonaia eta historiak, ostera, borobilegiak eta forzatuzegiak dira, aukeran. Gustura irakurri dut, hala ere.

Musika airean, Karmele Jaio

Oh.: Kontrazaletik hartuta.

Leiho ondoan ematen du eguna Elenak, kalera begira, munduan egin beharrekoak eginda dituelakoan. Seme-alabek Ekuadorreko neska bat ekarri diote, etxeko lanetan laguntzeko eta etxetik ateratzera animatzeko. Elenak, baina, bertan geratu nahi du, bere oroitzapenei atxikia.

Maitasuna eta gorrotoa, adiskidetasuna eta zeloak, bizinahia eta etsipena… Sentimenduen nobela da Karmele Jaioren bigarren eleberri hau, pertsonaien nortasuna fintasunez deskribatzen duena eta, oroz gain, bizitza den sinfonia erraldoiaren handitasuna azpimarratzen duena, bere gazi-gozo eta kontraesan guztiekin.

Mendira joan, gailurreko postontzian txartela utzi, eta besteren batek aurrez lagatakoa jaso. Euskal Herrian orain dela 100 urte baino lehenago hasitako tradizioa, umetatik ezagutu duguna. Beste herrialde batzuetan ere existitzen da, jakina, baina gutxitan dauka Euskal Herrian duen indarra. Tontorrik txikienean ere aurkituko dugu postontziren bat eta 1000tik gora ei daude Euskal Herrian barrean, guztiak ere 1915ean Anboton jarri zuten lehenengo haren oinordeko.

Hasiera batean, igoera bat benetan egin zela ziurtatzeko asmatutako sistema zen postontzi eta txartelena, eta mendi-lehiaketak sortu eta ugaritzearekin batera zabaldu zen postontzi-sarea XX. mende erdi ingurutik aurrera. Mendizale batek tontorrean bere txartela laga, eta hurrengo mendizaleak jasotzen du, aurrekoaren igoera nolabait zertifikatuz. Harrezkero, dinamika hori izugarri zabaldu da, eta igoerak balioztatzeko sistema baino, tradizio bihurtu da euskal mendizaleontzat.

Aste honetan, esate baterako, 6 txartel "itzuli" dira nire eskuetara. Azken hilabeteotan igo ditugun beste horrenbeste menditan utzitako txartelak dira. Eta ez da makala txartelok egindako ibilbidea: guk txartela gailurreko postontzian laga, beste mendizale batek jaso, horrek bere klubera bialdu, klubak zigilua ipini eta postaz gure klubera igorri, eta amaitzeko, klubeko beste mendizale batek niri eman.

Zertarako? Ezertarako ere ez. Baina ez egidazue esan ederra ez denik. Ohitura honek beste mendizale batzuekin lotzen nau, oraingo zein duela 100 urteko mendizaleekin.

Berezia eta sistematikoa, ugaria eta anitza

Halaxe definitzen du Óscar Masó eskalatzaile eta ingeniariak bere azken liburuan (Libros de cima, Desnivel, 2018) Euskal Herriko postontzien sarea eta txartelak uzteko ohitura.

Masóren hitzak oso-oso libreki itzuliz eta ekarriz:

"Beste leku batzuetan ere badira antzeko ohiturak, baina ez dut ezagutzen inon horrelako jarduera sistematikorik eta denboran horrenbeste iraun duenik. Euskal tradizioa berezia da, eta metodikoa. (...) Inon ez dut aurkitu Euskal Herrian dagoen postontzi ugaritasunik, are gutxiago hemen dagoen aniztasunik, dela diseinuetan, koloreetan edo tamainetan. (...) Ez da bakarrik mendizaleek euren hitzak idazten dituztela gailurrean, paper edo koadernoetan, beste leku batzuetan ohiko dena. Euskal Herrian mendizaletasuna sustatzeko azpiegitura zabal bat sortu da, urteetan zehar eta modu egituratu kontziente batean".

San Adrian, Urbasa.

Allerru-Jaizkibel.

Samiño.

Mirutegi.

Gorostiaran (Aizkorri).

Toloño.

1677an argitaratu zuen Piarres Etxeberri "Dorre" lapurtarrak Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa izeneko lana, gure inguruko itsasoetan egoki nabigatzeko hainbat aholku ematen dituen gidaliburua. Hortxe aurkituko dugu, ziurrenik euskarazko txori-izenak biltzen dituen lehenengo zerrendatxoa dena (Txoriak.eus-era ere eraman dugu, jakina). Sei izen besterik ez, baina arrazoi historikoengatik aipagarria, besteak beste, lehenengoz (eta agian azkenengoz euskal idazle klasikoen artean) XIX. mendean desagertu zen pottorro handiaren (Pinguinus impennis) aipamena egiten duelako.

Idazleak, Ternuko kostaldea deskribatzeko orduan, Bankuko xorien ezagutzak izeneko ataltxoan, sei txori-espezie aipatzen ditu: dukak, gorrak, xukutun-xoriak, usoak, potorroak (alzidoak) eta marloiñak (kaioak). Azken hirurak badakigu zer diren; lehenengo hirurak ez, ordea, ez baitira berriz agertzen inolako hiztegi edo hegazti-zerrendatan.

Hala ere, duka horren inguruko deskribapena nahiko garbia da, eta nire teoria botatzera ausartuko naiz, naturalistikoa ez ezik, baita linguistikoa ere: dukak Atlantiko iparraldean bizi ziren pinguino edo pottorro erraldoiak dira (Pinguinus impennis), eta baliteke transkripzio arazo bat ere egotea izenean, eta benetako izena *aukak izatea (dukak horren ordez).

Goazen azalpenetara.

Dukak (*aukak?): desagertutako pottorro handiaren lehenengo aipamen historikoa

Halaxe diosku Etxeberrik:

Jakiteko duzu noizere hurbiltzen baitzare Ternuago lehorretikan 100 lekoetarat kausituko duzu xori bels handi batzuk, zeina ezin bola baitaiteske eta euskaldunek deitzen tuste dukak, hek ikusten tutzunean bankarrengatik guardia emanen diozu zure buruari eta guardia emanaraziko zure iendeari.

Beltz, handi eta hegan egin ezin dutenak. Aukerarik sinesgarriena honakoa iruditzen zait: dukak Pinguinus impennis dira, XIX. gizaldian betirako desagertu zen pottorro handia.

Marinel europarrek Antartika aldea exploratzen hasi arte, hauexek ziren "benetako" pinguinoak (gaelikotik, pen gwyn). Europarrek ezagutzen zituzten pinguino bakarrak, alegia. Alzidoen familiako espezierik handiena zen; metro beteko garaiera zeukaten eta 5 kg-ko pisua. Eta ezin zuten hegan egin.

Atlantiko iparralde osoan bizi zen garai batean pottorro handia (XV. mendeko lekukotasun idatziak daude alzido handi hauen inguruan), Floridan hasi eta Mediterraneoraino. Hegazti honen aztarna arkeologiko aberatsenetakoak Euskal Herrian bertan ditugu, Lekeitioko Santa Katalina kobazuloan.

Gaur egungo pinguinoek bezala, pottorro handiak ezin zuen hegan egin eta, horren ondorioz, oso hegazti erraza zen ehizatzeko. XV. gizaldirako Ipar Atlantikoan bakarrik geratzen zen, eta XVI. mendean Europatik desagertu ziren.

Islandian, Groenlandian eta Kanadan geratu ziren atzenak, azkenengo ale ezaguna 1852an Ternuan ikusi zelarik. Gizakiak betirako suntsitutako beste espezie bat, Tasmaniako tigre martsupiala, dodoa edo Ameriketako uso migratzailea lez.

Esan bezala, XVI. gizaldirako desagertuta zegoen Europan, baina Ternura eta Islandia aldera joaten ziren euskal arrantzaleentzat espezie ezaguna izango zen eta, horrela, euskal literaturan aipatzen den lehenengo espezie bihurtu da, gezurra badirudi ere.

Baina dukak ala *aukak?

Harrezkero, ez dugu aurkitu dukak bezalako izenik pottorroentzat. Eta hala izanik, egia ote XVII. gizaldiko itsasgizonek duka deitzen zietela? Ez ote akats tipografiko bat, eta XVI. mendeko euskaldun haiek ezagutu zituzten hegaztiak aukak izatea? Izan ere, horixe baita txori hauen izena ingelesez (auk) eta aspaldikoa bezain ugaria da euskal marinel eta arrantzaleek ingelesezko (eta beste hizkuntza batzuetako) maileguak hartzearena, Islandian bezala Ternuan ere.

Gainera, ez da ahaztu behar, Etxeberriren lanean hainbat itzulpen-arazo eta akats tipografiko nabarmen daudela, eta litekeena da hau ere horietakoa izatea. Orduan, dukak, berez, aukak balira?

Tira, seguru asko ez dugu sekula jakingo, baina hortxe nire teoria (beharbada zoroa): euskal literaturan aipatzen den lehenengo hegaztia dagoeneko desagertuta dagoela, eta ingelesezko mailegu baten bidez heldu dela guregana, transkripzio-akats eta guzti.

Oh.: Argazkiak, Wikipedia.

Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa

Liburu hau da jxasoco nabigacionecoa Piarres Etxeberri Dorre lapurtarrak 1677an argitaratutako itsasgizonendako gidaliburua da. Jatorriz, ehun urte lehenago Martin Oihartzabal marinel ziburutarrak frantsesez idatzitako lanaren itzulpena ("Les voyages aventureux du Capitaine Martin de Hoyarsal, habitant du çubiburu", 1579), nahiz eta Etxeberrik zenbait atal erantsi zizkion, lehenengo orrialdean argitzen digunez, "escararat emana, eta cerbait guehiago abançatuba".

Klasikoen Gordailuan aurkitu daiteke osorik (baita faksimila ere PDF formatuan). Eta Oihartzabalen  frantsesezko bertsioa hemen.

Atalez atal, gure inguruko kostaldeetan arazorik gabe nabigatzeko argibideak eskaintzen ditu. Oihartzabalek ez du Ternuko hegaztien berririk aipatzen, baina Etxeberrik erantsitako ataletan Ameriketako kostaldearen inguruko informazioa gehigarria ere idatzi zuen, eta azpiatal horien artean dago gorago aipatu dugun hegazti-zerrenda txiki hori, Segidan dire Bankuko xorien ezagutzak, alegia, hemen transkribatzen dudana (Klasikoen Gordailutik kopiatuta, inolako aldaketarik gabe).

Seguidan dire Bancuquo chorien eçagutçac

Iakiteko duzu noizere hurbilzen baitzare ternuago leihorretikan 100 lekoetarat kausituko duzu xori bels handi batzuk, zeina ezin bola baitaiteske eta eskaldunek deitzen tuste dukak, hek ikusten tutzunean bankarrengatik guardia emanen diozu zure buruari eta guardia emanaraziko zure gendeari.

Iakiteko duzu noizere hurbilzen baitzare bankurat, ikusiko duzu xori xuri haiñitz zeiñak deitzen baituste eskualdunek usoak eta ondoan kausituko duzu komunski xori beltz batzu batzuk zeiñak baitute moko luxea eta sabel xuria halakoak gutitan frogatuko duzu dabilzala bankuas hagitz atherat lekat bankuaren kantalean edo bankuas leihor aldetik baizen hartarakotzat halakoak iksten ditutzunean zunda etxea ahal dezakezu agian ondoa atrapatuko duzula.

Iakiteko duzu baldin zundatzen baduzu bankuas esteko partetik kantalean Bakaillauko Irlaren gaiñean eta atrapatzen baduzu zunda izanen duzu leihorrat 60 edo 70 lekoa.

Iakiteko duzu noizere hurbilzen baitzare leihorrat atrapatuko tutzu Potorro flotak 8 edo 10 edo 12 edo gehiago tropa bakotxean eta hala ikusten ditutzunean guardia emanen diozu leiohorrari.

Iakiteko duzu ikusten baitutzu xori xuri handi batzuk marloiñak baino handiagoak eta lepho luzeak zeiñak deitzen baituste eskaldunek gorrak, baita halaber xori belz batzuk zeiñek baituste xango gorriak, zeinak deitzen baituste eskaldunek xukutun xoriak; hek ikusten ditutzunean etzara hagitz urrun izanen eta egiñen diozube zeben buruei guardia.

Liburua osorik aztertzeko:

• Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa (Klasikoen gordailuan)
• Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa (Faksimila PDF formatuan)

Aingeru Epaltzak (Iruñea, 1960) ez du izango beste euskal idazle batzuen sona eta oihartzunik, baina niri neuri izugarri gustatu izan zait beti eta esango nuke harribitxi ugari utzi dituela bere ibilbidean zehar, hala nola, Tigre ehizan (1997ko Euskadi Saria), Erresuma eta Fedea trilogia zoragarria (2006-2013) edota orain aipatzen dihardudan Ur uherrak (1991) eder hau.

Ur uher bezain itogarriak Nafarroako mendialdeko herri ttipi honetan aurkituko ditugunak. Bakardadea, aurreiritziak, inkomunikazioa, ezin ikusiak... Epaltzak ikuspegi kupidagabe eta satirikoarekin eraikitzen du 80ko giro sozial eta politikoa erretratatzen digun eleberria, Juanito "Kulunka", Jaxinto "Arraska" eta Billieren historiaren bidez.

Xabier Mendigureni hitz batzuk lapurtuz, "irakur ezazue “Ur uherrak”, zoragarria da, libertigarria, ez zaizue damutuko. (...) Mila istorio eta gorabehera ditu, baina nagusiak biltzearren esan dezagun bertsolari zahar, nekatu, behea jotako bat dugula, Jazinto, eta aita Vietnamgo beteranoa duen neska mulata zoritxarrekoa, Billie. (...) Bi galtzaile ditugu, irabazle eta aparretan dabiltzanean ere itsasora eramango dituen ugaldea, erreka, aurkitu ezinik. Porrot pertsonal horrekin nahasian porrot kolektibo baten kontaketa ere bada eleberri hau. Euskaraz inoiz idatzi den satira politiko zorrotzena, barregarriena eta, aldi berean —karikaturak esajeratuak izanagatik hain errealak baitira—, mingarria. Liburu iluna zela esan zuen idazleak eta nik historia triste bat espero nuen. Horren ordez Sharpe euskaldun bat topatu dut, aspaldiko partez barrez lehertzeko zorian jarri nauena. Baina, azken finean, arrazoi zuen Epaltzak: liburu ezkorra da, egiatia delako. Herri hau gainbehera doala ikusi eta hala adierazten dugunean, desdramatizatu egin behar dela esan izan digute. Begiak itxi, bertan-goxo itxaron akabera. Aingeru Epaltzak ez du desdramatizatu, ordea, desmadratu egin du gure egoera pattala, gure izaera txepela; itsasora jo nahi eta putzutik atera ezin den ur-geldia.