Eibartik

Aspaldiko ohitura: liburuak ez dira azkenengo orrialdean amaitzen. Irakurtzen ditudan liburuen inguruan lerro gutxi batzuk idazten saiatzen naiz. Irakurritakoaz gogoeta egiteko balio dit, idazlana hobeto ulertzeko, ondorioak ateratzeko... eta ez hain erraz ahazteko (pelikulak eta liburuak ti-ta ahazten dituen horietakoa naizelako). Tarteka blog honetara ere ekartzen ditut gogoeta batzuk, baina gehienetan blok batean idatzitako 5-6 lerro izaten dira. Azken hilabeteotan zirriborratutako lerro horietako batzuk jaso, eta honaxe ekarri ditut, apur bat txukunduta (ez larregi). 2012an iruzkindu ez ditudan 12 liburu.

Jalgi hadi plazara (Itxaro Borda. Susa, 2007)

Itxaroren lanik ez nuen ezagutzen, ezta bere eleberri askotan protagonista den Amaia Ezpeldoi ikerlari pribatu amikuzarra(?) ere. Hutsune hori konpondu beharra neukan, eta udan Jalgi hadi plazara irakurri nuen, baita gustura irakurri ere.  Amaiak Ezpeldoik lau euskaltzainen desagerpena ikertu behar du (euskaltzaindiko Iparraldeko lau euskaltzainena, hain zuzen ere). Bere ikerketa horretan Iparraldetik Hegoaldera joango da, Bilbon eta Araban barrena, eta bidean hainbat pertsonaje bihurri eta interesgarri aurkeztuko dizkigu: Carmen adiskide eta maitale ohia, lagun transexuala, hertzain bat,... Guzti horren ondorio izango da "Air bag" filmaren antzeko Road Movie zoro, bizi eta barregarria. Dena ez da komedia izango, horraitiok. Itxaro Bordak hainbat gairen inguruko bere ikuspuntua emateko ere profitatuko du, besteak beste, euskal kulturaz, politikaz, izaeraz, hizkuntzaz, euskalkiez... eta, gehienbat, Iparra/Hegoa ezberdintasunetaz (eta hegoaldekook Iparraldeaz dugun ikuspegiaz, besteak beste). Libururako aukeratutako hizkuntza moldeak ere lotura du, neurri handian, aipatu ideiekin, baxenafarreraz (edo) idatzita baitago.

Bi anai (Bernardo Atxaga, Erein 1985)

Obaba unibertsoaren sorrera da, nolabait, Bi anai; honen ostean sortuko ziren Atxagaren beste hainbat lan, idazle gipuzkoarraren 80. hamarkadako ikur izango zirenak (tartean Obabakoak bera, noski). Giza kondizioa eta natura dira gai nagusia tragedia eder honetan. Paulo eta Daniel anaien gora-beherak kontatzen dizkigu. Hiru narratzaile bereziren bidez izango dugu gertatutako ezbeharraren berri; hiru narratzaileei esker, istorioa osatuz doa, ahots eta ikuspegi ezberdinetatik. Oso modu ezohiko, berezi eta lirikoan kontatua. Oso gustura irakurri dut. Ikus Kritiken Hemerotekan.

En tierras bajas (Herta Müller, 1982)

Herta Müller idazle ezagun eta goraipatuaren eleberria, lehenengoetarikoa. Müller errumaniarra da, baina suaboa (jatorri eta hizkuntza alemaniarrekoa, hartara).  Ipuin-liburuaren eta eleberriaren artean dabilen lan honek idazlearen haurtzaroko Errumaniara garamatza (1965-1970 ingurua). Herri txiki bateko eguneroko gordin eta zikina da Müllerrek osatu zuena; agonia amaigabea, ume baten ikuspegitik kontatuta. Autofikziotik hurbil, datu guztien arabera. Benetan bere haurtzaroko oroitzapenetan oinarritutako lana bada, bai haurtzaro goibela idazlearena! Izan ere, itxaropenari zirrikiturik ere ez dio uzten idazleak liburu osoan zehar. Estiloari dagokionez, gustatu zait. Hala ere, pasarte askok gehiago zuten poesiatik, prosatik baino, testua astun samarra, figuraz betea (eta tarteka ulergaitza) bihurtuz. Idazlearen lan gehiago irakurtzeko gogorik ez zait geratu, egia esateko.

Petirrojo (Jo Nesbo. RBA, 2008)

Harry Hole polizia norvegiarra bere lanetik kendu dute eta artxibo lanetara bideratu, zigor modura. Neonazien inguruko txosten aspergarriak irakurtzen igaro beharko ditu datozen asteak. Baina hara non, batean aurkitutako ohar bat beste batekin lotuko du; eta gero hirugarren gertaera batekin... Norbaitek rifle berezi bat erosi du eta erabiltzeko prest dago; neonaziak ere zerbait gertatzen hasi dira; tartean, Mundu Gerrako boluntario batzuen gora-beherak ere jakingo ditugu, 1945 urrun hartan. Eta hori guztiori lotuz, Harry Hole polizia, bere ibilerak eta arazoak... Hasieran dena sakabanatuta, baina erditik aurrera, erritmoa bizitu ahala, piezak lotzen hasiko dira. Eleberri beltz eskandinabiar horietakoa. Hau, baina, norvegiarra da (ez ezagunagoak diren suediarren taldekoa). Beharbada horregatik, ez da hain odoltsua eta gehiago du thrillerretik. Oso gustura irakurri nuen, azkenaldian irakurri dudan mota honetako eleberririk onentsuenetakoa. Misterioa, historia, tramari ondo eusten dio, sinesgarria da... Gomendatuko nuke.

La trilogía de Nueva York (Paul Auster. Anagrama, 1996)

1985-1987 bitartean idatzitako hiru eleberri laburren bilduma. Ez dute lotura zuzenik (itxura batean), baina bai gai aldetik, eta idazleak keinuak egiten ditu, gainera, ipuinen artean loturak eginez (adibidez, pertsonajeen izenak errepikatuz, desberdinak izan arren, edo izen-abizenekin jokatuz). Polizia eleberri kutsuko hiru istorio dira, baina trama poliziakoa markoa besterik ez da 3 istorio psikologiko eraikitzeko, giza kontzientziaren barnean sartzeko eta Austerren lanetan beti-betiko diren gaiak lantzeko: bakardadea, heriotza, faltsukeria, egiaren eta gezurraren arteko muga lausoa... Keinuz eta izpilu-jokoz betetako egituraketa. Esaldi batekin geratu naiz: "me parece que siempre seré feliz allí donde no estoy". Esan bezala, 3 liburu dira. Hirugarrena zoragarria da: nola deskribatzen dituen giza sentimenduak, lagunen artekoa, bikotekidearekin duen harremanaren eboluzioa. Ez da liburu erraza, baina harrapatu egiten zaitu. Eta barren-barrenean itsasten. Abuztuan Sanxenxoko kafetegi batean azken orrialdeak irakurri ondoren, alboko dendara sartu nintzen. Blok bat erosi behar izan nuen. Gorria, noski.

Las batallas en el desierto (Jose Emilio Pacheco. Tusquets, 2009; jat.1981)

Ondo dago, gustura eta erraz irakurtzen da, baina oso "ezereza" da. Eleberri labur-laburra. Mexiko hiriburuko bizimoduaren printzak 1950eko ume-gazte baten begietan. Maitasun-istorio moduko bat ere, tartean, baina inora ez doana. Tira.

Agur, Euzkadi (Juan Luis Zabala. Susa, 2000)

Lauaxeta berpiztu egingo da bere heriotzaren 60. urteurrenean, 1997an. Harriduraz ikusiko ditu Euskal Herrian gertatu diren aldaketak (aurrerapausuak eta atzerakadak). Gutxira, Julen Lamarain Berriako kazetariarekin egingo du bat (Zabala beraren printzak atzematen zaizkion pertsonaia). Lamarain 40 urteko krisialdian murgilduta dago, bananduta eta lanaz gogaituta. Biak batera Euskal Herriko bideetan barrena joango dira. Road Movie hori baliatuz, idazleak Euskal Herriaren inguruko gogoeta egin nahi du, nola aldatu den, norantz dihoan, hizkuntzan, politikan eta beste hainbat esparrutan. Asmoa ona da, eta gustura irakurri nuen, baina esango nuke ez duela bete-betean asmatzen. Gaiak ez daude borobilduta,  Road Movieak ez du jarraipen egokirik,... amaierako ustezko ustekabeak ere ez du eleberria salbatzen, lehenago ere atzematen delako bukaera. Saramagoren zita batzuek eman nahi diote eleberriari behar duen lotura, baina ez du lortzen. Edo ez zait iruditu, behintzat. Pena. (baina ez egin kasurik, jende gehienak dio ona dela).

Lehenago zen berandu (Arantxa Iturbe. Alberdania, 1995)

Arantxa Iturbek dozena bat ipuin bildu zituen liburu honetan, guztiak ere (azkena izan ezik) bikote erlazioen zirrikituetatik begira sortutako kontakizunak. Ipuin labur samarrak, arinak, konplexutasun eta artifizio estilistiko, narratibo eta linguistiko gutxirekin, baina oso ondo idatzitakoak eta garatutakoak, zorrotzak bezain finak. Eta oso errealak. Oso gustura irakurri ditut. Erraz; ia-ia irakurraldi bakarrean irakurtzeko modukoak. Disfrutatzeko literatura. Izan ere, umoretik ere badute, eta irribarrea ezpainetan irakurtzen dituzu, batzuetan irribarre hori bat-batean hoztu egingo zaizun arren. Laupabost aukeratzekotan, "Gehiago galderarik ez", "Argazkiek ez dute gezurrik esaten", "Maria eta Jose" laburra, eta "Baietz ile-kizkurra izan!".

Ni ez naiz hemengoa (Joseba Sarrionandia. Pamiela, 1985)

Blog estiloan idatzita, gartzelako egonaldian. Eguneroko bat. 3 gai nagusi: hizkuntza, literatura eta gartzela bera. Gogoetak, hausnarketak, ideia solteak... Harrigarria egin zait gartzelan idatzita egotea. Gustura, oso gustura irakurtzekoa. Kontrazalekoa ekarriz: "Ni ez naiz hemengoa" labirintuko egunkaria da. Irakurlearen bizitzan urtarriletik uztailera, inoiz amaitzerik nahi ez diren sei hilabetez luzatzen den egunkari jantzimina. Egunez egun, presoaren eguneroko bizitza era iraingarrian uztartuko da ezagupenak idazleari sortarazten dizkion ezinbesteko gogoetekin. Jipoien, gose greben, gogoan dutenek idazten dizkioten gutunen egunerokotasunarekin borrokatzen dira oroipenak, presakako apunteekin irakurlearen aurrean nabarmenegi uzten duten zaletasunak. Euskaraz sekula irakurri dudan libururik onenetarikoa. Zelako blogari ona litzatekeen Sarrionandia!

Koaderno gorria (Arantza Urretabizkaia. Erein, 1998)

Zazpi urtez seme-alabak ikusi gabe dagoen amak berreskuratzeko saioa egingo du. Aitak lapurtu zizkion, eta orain jakin du Caracasen bizi direla, 13 eta 10 urte dituztela. Amak bere lagun bat bidaliko du, neska-mutilei amaren istorioa kontatzera (besapean, koaderno gorri batean, amaren gogoetak eta gertatutakoaren bertsioa daramatza). Idea, asmoa, trama... ondo daude. Eta gustura irakurri dut (zenbat eta aurrerago joan, gehiago; traman murgildu ahala, eta amaiera jakin nahian). Hala ere, ez nau erabat harrapatu, ez amaren koaderno gorriko gogoetak eta haurrenganako maitasun istorio sakonak (ez du lortu ni hunkitzerik), ez lagunak Caracasen egiten dituen gora-beherak (tarteka, hara-hona dabilela dirudi, ganora gutxirekin).

Rosettiren obsesioa (Ramon Saizarbitoria. Erein, 2001)

Idazle donostiar baten ibilerak, Victoria eta Eugenia emakumeak konkistatu nahian. Bata poesia bidez erraz txunditu ondoren, bigarrena ez daki nola bereganatu, eta lehenari bidalitako testua berreskuratzen saiatuko da,... Rosettik egin antzera (Rosetti, XIX. mendeko idazlea; hildako maitearen gorpuarekin ehortzi zituen bere poema guztiak, baina gero damutu egin omen zen...). Istorio horren inguruan, literaturaz eta arteaz sakon jardungo dute liburuko pertsonaje nagusiek. Badakit oso ona dela, eta hori guztiori, baina hotz samar utzi nau. Iruditu zait 20-40 ipuin zoragarria litzatekeela, baina 200 orriko eleberri luze samarra. Barkatu, e?

Punto omega (Don DeLillo. Seix Barral, 2010)

Ez dakit liburua deskribatzen. Ez dakit, ezta ere, ea gustatu zaidan ala ez. Hori bai, barruraino sartu zaidala, hori seguru. Pentagonoan lan egindako gizon bat basamortu erdira erretiratu da; zinema-zuzendari gazte bat bertaratu egingo da, lehenengoari elkarrizketa egiteko asmoz. Hortik aurrera... filofofia dexente. Bizitza, denbora, gerra, gizartea... Eta ez dakidanez zer gehiago esan, horra 3-4 pasarte:

La verdadera vida no es reducible a palabras habladas ni escritas, por nadie, nunca. La verdadera vida ocurre cuando estamos solo, pensando, sintiendo, perdidos en el recuerdo, soñadoramente conscientes de nosotros mismos, los momentos submicroscópicos. Lo dijo más de una vez, Elster, de más de una manera. La vida ocurría, dijo, cuando estaba ahí sentado mirando una pared vacía, pensando en la cena. (27)

Está todo incrustado, las horas y los minutos, palabras y números por doquier, estaciones de ferrocarril, rutas de autobús, taxímetros, cámaras de vigilancia. Todo consiste en el tiempo, tienpo tonto, tiempo inferior, la gente minrando el reloj y otros artilugios, otros recordatorios. Esto es el tiempoo que se vacía de nuestras vidas. Las ciudades se construyeron para medir el tiempo, para apartar el tiempo de la naturaleza. (62)

Detrás de mí, la luz de su dormitorio se apagó, iluminando el firmamento, y qué raro resultaba, que medio cielo se aproximara, que todas aquellas masas incandescentes aumentaran en número, las estrellas y las constelaciones, sólo porque alguien acabara de apagar la luz en una casa del desierto, y lamenté que no estuviera él ahí, para oírlo disertar sobre el asunto, lo cercano y lo distante, lo que creemos ver cuando no vemos. (74)

Ese idioma raro y poderoso (Iban Zaldua. Lengua de Trapo, 2012)

Zalduak euskal literaturaz dihardu bere azken(aurreko) liburu honetan. Euskal literaturaren inguruko gidaliburu moduko bat da, azkarra eta umoretsua, baina baita zorrotza ere. Azpitituluak dioen bezala, dekalogo egitura dauka ("Once decisiones cruciales que un escritor vasco está obligado a tomar") eta horien inguruan mintzatuko da Zaldua, bide batez euskal literaturaren historia errepasatuz eta bere iritzia emanez (literaturaz ez ezik, gure historiaz diharduela ere esango nuke, aurreko batean Luistxok ere aipatu zuen bezala).

Euskal literaturaren historiaz esan dugu, baina batez ere azken 20-25 urteak eta gaur egungo egoera aipatuko ditu, gure historia... den bezalakoa delako (laburra eta eskasa, autoreak zuzen dioenez). Garaiotan, beraz, euskal idazleak hartu beharreko hamaika erabaki horien inguruan egituratu du saiakera idazleak, funtsean 3-4 direlarik: euskaraz idatzi ala ez, indarkeriaren inguruan berba egin ala ez, itzuli ala ez, tradizioa jarraitu ala ez...

Liburuak harrera ona izan du eta esango nuke askotxo aipatu izan dela (tira, neurrian, beste saiakera batzuekin alderatuta). Arrazoia, beharbada, hizkuntza bera izango da; gaztelaniaz idatzita egotea, alegia. Izan ere, Zalduak lehenago ere plazaratu izan ditu liburuko ideia zenbait, besteak beste Volgako Batelariak blog kolektiboan, zein Obabatiko tranbia liburu gomendagarrian (Alberdania, 2002), non 1988-2001 bitarteko euskal literaturaz diharduen (izenburuak Atxagaren "Obabakoak" eta Iturriagaren "SPrako tranbia" dakartza gogora). Hala ere, ez dira berdinak:

1. azken hau landuagoa, luzeagoa, sakonagoa da (esango nuke punturen batzuetan errepikatu egiten dela);
2. 10 urte beranduago idatzita dago eta horrek esperientzia zabalagoa ematen die, idazleari zein euskal literaturari berari;
3. gaztelaniaz dago, eta gainera beste erregistro batean idatzita dago, umoretsuagoa, eta zorrotzagoa ere bai, agian.

Laburbilduz, euskal literaturaren gidaliburu umoretsu, arin eta egokia da hau. Gaztelaniaz idatzitakoa, baina ez dakit gehienbat espainolentzat ote den (Zamorako batek nahikoa erreferentzia izango ote du liburua ulertzeko?); beharbada, bere publiko potentzial handiena Euskal Herrian bertan dago, euskarazko edozein kultur ekoizpen ikusezina zaien horien artean. Hala bedi.

Ondorengo lerroak ez dira kritika bat (badaezpada diot) azken urteotan inguruan jaso dudan inpresio baten inguruko hausnarketa xumea baizik. Izan ere, inpresioa dut Eibarko kabalgatak askogatik irabazten diola Olentzeroren kalejirari. Jende gehiago, deigarriagoa, umeentzat erakargarriagoa... Atzo ere bai, jakina.

Teorian, Olentzero hurbilagoa eta erakargarriagoa izan beharko litzateke Eibarko haur gehienentzat: bere kantuak ikasten dituzte, ipuinak entzuten, kopinak egiten... Eibarko kalejirako Olentzero berak ere (hainbat urtez berbera) oso ondo betetzen du bere lana. Baina hala ere, kabalgatak irabazten du.

Zergatik? Ez dakit. Edo bai, badut susmo bat. Olentzero oso "euskalduna" da,  badakizue, astoa, trikitilariak, baserritar jantziak... Erregeak, berriz, askoz berritzaileagoak: koloretsuak, dantzariz inguratuta, musika modernoena topera, karroza berria eta Lanbretta motorrak inguruan...

Laburbilduz: Olentzero da "Hator hator", eta Erregeak "Tadeo Jones".

Esan bezala, ez da kritika bat (ez antolatzaileei, are gutxiago Olentzeroren kalejirako parte-hartzaileei). Guk biekin disfrutatzen dugu, eta beharbada horrela izan behar dute, gainera, desberdinak. Tradizioak ere hortxe daude (aldatzeko bezain beste gordetzeko), eta antolatzaile bakoitzak ere bere irizpideak izango ditu (nahiz eta antolaketa bietan antzekoak ibili). Gainera, zeinek dio Tadeo Jones hobea denik? Tira, nire seme-alabek, baina... umeak dira, ez egin kasurik.

Gainera, Erregeek irabazten badute, baita Eibar Errepublikazalean ere, hala bedi. Herriak du hitza, #demokrazia, eta hori guztiori. Baina baldintza berdinetan ari dira lehiatzen Olentzero pottokoa bere asto Pantxikarekin eta MGB hirukotea bere 200 dantzariko sekitoa eta karroza berriarekin? Eta beste herri batzuetan ere antzeko kontuak bizi dituzue?

Tira, Errege eguneko bazkalondoan burutik pasatako kontuak, besterik ez.

Ahaztu aurretik. Hementxe gure alabaren koadrilak Erregeentzat sortutako eta atzo bertan euren aurrean abestutako bertsoa. Doinua, edozein ("Olentzero joan zaigu"k ere balioko dizue, beharbada):

Meltxor da lehenengua,
danetan zaharrena,
bigarrena da Gaspar,
ule gorriduna;
hurrengua Baltasar,
Afrika erdikua,
Bizarzurin laguna
ta Olentzerona.

A! Eta hementxe Tadeo:

Beti irakurtzekotan (Institutuan ez zitzaidan egokitu), eta azkenean heldu zait ordua. Esan bezala, 80. hamarkadako libururik aipagarrienetakoa dugu Anjel Lertxundiren hau, Lertxundiren lan oparoaren artean ez ezik, euskal literaturaren historian ere lekutxoa duena. Oriotarraren lehenengo eleberria (edo), ipuinak nagusi izan omen ziren hamarkadan argitaratua (Narrazioak, Dudular, Obabakoak, Azukrea belazeetan...).

Eleberri laburra, argumentu xinple samarra duena, baina oso ondo egituratuta eta kontatuta dagoena. Ahots eta narratzaile ugari, egituraketa eta teknika narratiboa bikain erabiliak...

Goiz euritsu batean, Martzelinak presagioa dauka: "senarra gaur hilko zait". Hortik abiatuta, Martzelinaren istorioa kontatuko zaigu. 30 urte lehenago herrira iritsia, ezer gabe, herritarrek harrera hotz samarra (leun esatearren) eman zioten. Txutxumutxuak nagusi (irakurleari ez zaio garbi geratuko benetan zer eta zergatik), herriko gehienek ateak itxi zizkioten. Gizona aukeratzeko orduan ere ez zuen egokiena aukeratu, Domingo, zurrutero jokozalea. Ondoren ere ez zaizkio gauzak asko hobetuko: haurra galduko du, amaginarreba hil egingo da,... Martzelinaren drama pertsonalaren eskutik herriko giroa eta garaiko bizimodua ezagutuko ditugu (garai bateko euskal herri txiki bateko giro itxia), eta jokoaren zama azpimarratuko ("jokoa ez da errenta").

Kontalari nagusia idazlea da. Domingo protagonistaren senide bat, gertatutakoaren kronika modukoa egin nahi duena. Horretarako lekukoei emango die hitza, ahots eta ikuspegi kaleidoskopikoa iradokiz. Orain lehenengo pertsonan, orain hirugarrenean; orain idazlearen hitzetan, orain lekukoenean zuzenean. Hasieran lekukoak bakarrik agertuko zaizkigu, bakoitza bere bertsioa emanez; gero, narratzailea nagusitzen joango da.

Gabriel García Márquezen Crónica de una muerte anunciada gogoratzen digu hasieratik. Lehenengo parrafotik dakigu Domingo hil egingo dela, eta gertakizunen kronika modukoa emango zaigu. Ikuspegi ezberdinetatik, egia borobilik ez dagoelako; ez oso modu harilkatuan, gehiago adabakiz jositako errelatoa eginez. Baina azkenean collage horrek margolan osoa erakutsiko digu, eszena osoa irudikatuko (nahiz eta hari asko irakurlearen esku ere uzten dituen idazleak).

Artelan gogor bezain ederra.

Urte Barri egunian Urkora igotzen dogu eibartarrok. Horixe da ohittura zaharra (tira, oin dala urte batzuetatik honakua, behintzat). Azkenaldixan, gaiñera, ...eta kitto! euskera elkartiak txorixua eta saldia be banatzen dau Ixuan, Urte Barri egunian Urkora igotzen dogun eibartarron artian.

Aste honetan, argazki zaharren artian, hara zer topau doten: 1993. urteko kartela eta erretratua. Esango neuke horixe izan zala ...eta kitto! elkartiak antolatutako lehenengo igoeria. Elkartia bera be jaixobarri (1992an), hauxe izan zan antolatu genduan lehenengo kontuetako bat.

Eta hantxe, Urko tontorrian, eibartar ausart bi, oxigeno barik (meritua, goizeko 8ak ziralako, gaupasa gogorran ostian).

20 urtera be, aldarri berbera: "Hasi urtia euskeraz ...eta kitto!"

Charles Darwin (1809-1882) artista hutsa izan zen, genio bat. Zientziak tarteka-marteka ematen dituen izen handietako bat, historia aldatzen duten horietakoa, Galileo, Newton edo Einstein, adibidez. 1859. urtean argitaratutako "On the Origin of Species" liburuak mundua aldatu zuen, gure espezieaz eta bizitzaz ordura arte genuen ikuspuntua irauliz.

Alde batetik eboluzioaren kontzeptua erabat errotu eta finkatu zuen (lehenago ere gai hori zientzilarien artean aipatu izan zen arren); bestalde, eboluzio hori eman zedin beharrezko mekanismoa adierazi zigun: hautespen naturala (bere liburuak, izan ere, horixe du benetako izenburu: "On the Origin of Species by Means of Natural Selection"). Baina hori baino askoz gehiago ere egin zuen Darwinek. Espezieen eboluzioaz gain (berak espezieen transmutazioa deitzen dio) eta gizakiaren jatorria mahai gainean jartzeaz gain, beste hainbat gai eta lan ere plazaratu zituen eta diziplina mordoa landu, besteak beste, botanika, etologia, geologia, paleontologia... Betiere zehaztasun eta metodo zientifiko paregabearekin.

Juan Luis Arsuagak (Madril, 1954) ondo azaltzen ditu horiek guztiak 2009ko lan honetan (Darwinen jaiotzaren 200. urteurrenean argitaratua). Bere bizitza eta lana azaltzen ditu; modu dibulgatiboan, baina oinarri eta zehaztasun zientifiko egokiarekin. Egia da liburua batzuetan ez dagoela ondoegi egituratuta, eta kontzeptu batzuk errepikatu egiten direla, baina hala ere lan gomendagarria da, oso gustura irakurtzen dena eta eboluzioaren gaia eta Darwinen joan-etorriak ezagutzeko aukera ona eskaintzen duena. Izan ere, Arsuaga bera ere dibulgatzaile bikaina da (gaztelaniaz eta gai hauetaz onentsuenetakoa, nik uste); hor daude, besteak beste, El collar del Neandertal eta beste hainbat lan, edo Atapuercako aurkikuntzen inguruan idatzi dituen hainbat liburu dibulgatibo. Gogoan izan bera dela Atapuercako aztarnategiko zuzendaria, paleontologoa eta giza eboluzioan espezialista handia.

Charles Darwinen bizitza kontatu ahala (non, noiz eta nola bizi izan zen), batez ere haren lana eta pentsaera azaltzen dira liburu honetan (kasu honetan, gainera, neurri batean berdinak dira lana eta pentsaera, karga ideologiko handiko liburuak izan zirelako garai hartarako). Zientzilariaren argitalpenen zerrenda izugarri luzea da, baina 4 lan dira oinarrizkoak eta Arsuagaren lan honetan azpimarratzen direnak: The Voyage of the Beagle (1839), On the Origins of Species (1859), The Descent of Man (1871) eta Autobiography of Charles Darwin (1887).

Horrela, eboluzioaren ideiaren sorreraz eta garapenaz mintzatuko zaigu Arsuaga, Darwinen hitzen bidez, gehienetan. XIX. mendean zehar nola joan zen pizten eta zabaltzen eboluzioaren inguruko ideia, Darwinen aurretik nola aipatu izan zuten gaia, Darwinen ekarpena (eboluzioaren kontzeptua finkatzeaz gain, eboluzioa gidatzen duen mekanismoa adieraziz, hautespen naturala eta baliabideengatik bizidunek egin beharreko borroka Malthusen ideiak oinarri), eta era berean, harrezkero eta XX. mendean zehar, nola irakurri eta moldatu den Darwinen teoria (teoria sintetikoa, neodarwinistak, eta abar).

Bide horretan, izen asko azalduko zaizkigu euren ekarpena egiten, bai XIX. gizaldikoak (Cuvier, Malthus, Lyell, Lamarck, Wallace, Huxley...), zein XX.ekoak (Lorenz, Mayr, Dobzhansky, Goldschmidt, Dawkins, Gould...). Zein da bakoitzaren ekarpena? Nola uztartzen dira euren ideiak Darwinen ideiekin? Nola ikusi eta ulertu behar dugu Darwin XXI. mendean?

Amaitzeko, gaur egungo ideia eta zalantza nagusiak ere aztertzen ditu. Oraindik ere, eta gezurra badirudi ere, asko-asko dago ezagutzeko eboluzioaz eta eboluzio hori gidatzen duten mekanismoez. Geneen erregulazio-mekanismoak, isolamendu reproduktiboa nola gertatzen den, espeziazio sinpatrikoaren koxka, karaktere ez adaptatiboen inguruko zalantzak, hautespen sexualaren papera, deriba genetikoaren garrantzi maila, saltazionismoa eta oreka puntuatua (bai? ez? zer mailatan?), Kanbrikoko eztandaren arrazoiak (eta harrezkero fillum berririk azaldu ez izana), anagenesia vs. kladogenesia, eta abar.

Laburbilduz, eboluzioaren inguruko oinarrizko ikuspegia izateko liburu polita. Eta baita Darwinen figura hobeto ezagutzeko eta aldarrikatzeko ere. Oinarri zientifiko sakonekoa, baina nahiko modu errazean kontatua.

Esan bezala, Darwinen ideiek mundua aldatu zuten; mundua eta gizakia ikusteko modua aldatu zuten. Darwinik gabe ere, beste norbaitek ekarriko zuen eboluzioaren ideia mahai gainera, seguru (izan ere, beste ahalegin batzuk ere izan ziren garai beretsuan). Baina Darwin izan zen ideia horiek ongien jaso, aztertu, landu eta plazaratu zituena. Gainera, horretarako garai egokiegia ez zenean:

1. erlijioak zuen zama izugarriarengatik,
2. data paleontologikoak oraindik oso urriak zirelako (gaur ere ez dira izugarriak, baina atera kontuak duela 175 urte),
3. eta karaktereen transmisio genetikoa ezezaguna zelako (garai hartan ziharduen Gregor Mendelek bere probak eta teoriak garatzen, baina bere lana ez zen ezaguna).

Lana pazientziaz egin zuen. Datu-kopuru izugarria batuz eta hari guztiak ondo lotuz (jakin bai bazekien gizartearen zatirik handiena kontra izango zuela). 1838 ingururako bere ideia nagusiak prest zituen, baina gutxinaka joan zen, hariak ondo lotuz eta ideiak gutxinaka plazaratuz eta kontrastatuz. "On the Origin of Species" liburuaren lehenengo bertsioa 1844an idatzi zuen, baina 1859ra arte ez zuen argitaratu, badaezpada (dena lotu arte); eta lan horretan animalien eboluzioa (etengabeko aldaketak) aipatzen den arren, gizakiaren eboluzioaz ez dio larregi (zeharka ez bada). Gizakiaren jatorriaz 12 urte beranduago hitz egin zuen ("The descent of man", 1871), eboluzioaren gaia ordurako nahiko onartuta zegoenean.

Bai, gizakia ere animalia da, beste forma guztiak bezala, jatorrizko aitzindari baten aldaketaz eta eboluzioz sortutakoa; eta seniderik hurbilenak tximinoak ditu. Are gehiago (Darwinek zehaztu zuen moduan): gizakia ez dator tximinotik, beste tximino bat besterik ez da.

Idazten ari dela idazten duen idazlea
Iban Zaldua
Elkar, 2012

Iban Zalduak ipuin-liburua argitaratu du duela aste batzuk, Idazten ari dela idazten duen idazlea.

Ni ere, Aritz Galarraga bezala, Zalduaren fana naiz aspalditik (Gezurren eta Traizioen sasoitik). Gustatzen zait, irakurlea nola erabiltzen duen, hara eta hona, haizeak orbela bezala, ezustekoak eta txiribueltak emanda (batzuetan larregi, egia da; derrigortuta bezala, bukaeran beti triplemortala ematera). Gustatzen zait,  ipuinak sukaldatzen dituenean, nola botatzen dizkien beti korailakada bat fantasia eta pare bat kilo ironia.

Zalduak harrapatu egiten gaitu, gainera, gu moduko batek kontatutako ipuinak direlako; gure istorioak direlako. Kasu honetan, esate baterako, Carrefourrera garamatza, edo Irakurle Klubaren berri ematen, edo Ikastolako gurasoen artean kokatzen... eta euskaldunon eguneroko burukominak, inkoherentziak eta moral bikoitza islatzen dizkigu, berriro. Hori bai, konplexu eta dramarik gabe. Are gehiago, askotan galtzailearen edo antiheroiaren figura baliatuz.

22 ipuin bildu ditu ipuin-liburu (ezen ez ipuin-bilduma) honetan. Betiko estiloan, baina literatura ardatz nagusi eta ia bakar hartuta. Idazleak, itzultzaileak, irakurlea... dira protagonista. Eta sariketak, kritikak, argitaletxeak, liburu-dendak eta irakurle klubak eszenario nagusi. Gustura, erraz eta irribarrearekin irakurtzeko 22 ipuin. Gehien gustatu zaizkidan batzuk aipatzearren, beharbada, Potroak, Bazkaria, Liburu denda perfektua, Izozki denda, Miraria...

Orain aste batzuk E.A. Poe-ren Kontakizunak irakurri nuen. Gustatu zitzaidan, baina orduan ere aipatu nuen euskal idazleen artean ere ipuin-bilduma gomendagarriagorik aurkituko nukeela. Boutade txiki bat, nahi baduzue. Baina egia da. Poe baino, nik neuk lehenago gomendatuko nioke nire inguruko ia edozeini Zalduaren azken hau. Durangoko osteratxorako, esate baterako.

Murakami gustatzen zaion irakurle baten aholkua eta iritzia onartzen baduzue, behintzat. Glups!

Orain arte gaztelaniaz bakarrik zegoen Irakurle Kluba liburutegian. Euskarazko antzeko zerbait ere egiten du ...eta kitto! elkarteak.

Oraingoan, EIE elkartearekin laguntzarekin, udal liburutegian euskarazko liburuak ere irakurri eta komentatu ahal izango ditugu. Hurrengo lauretan, behintzat, idazlea bera ere bertan egongo da. Liburutegiak liburua ere lagatzen dizu, nahi baduzu.

Atzo eman nuen izena eta dagoeneko Twist (Harkaitz Cano, 2011) ere etxean daukat. Horixe da-ta urtarrilaren 8rako irakurri beharreko liburua. Aspaldi liburutegian hartzekotan, baina beti "hurrengorako" laga izan dut. Oraingoan ezin ihes egin.

Canoren ostean beste hiru etorriko dira, hurrengo beste 3 hilabeteetan:

• Otsailak 5: Joseba Lozano, Argiaren erreinua
• Martxoak 5: Hasier Etxeberria, Eulien bazka
• Apirilak 9: Jon Arretxe, Tangerko ametsak

Behin udako geldialdiaren ostean, udazkenean beste lau liburu/idazle izango omen ditugu. Saio guztiak, hileko lehenengo martitzenean, arratsaldeko 7etan.

Ea ba nola irteten duen. Banuen bai, aspalditik, horrelako esperientzia batean parte hartzeko gogoa. Izan ere, liburuaren irakurketa ez delako azkenengo orrialdean amaitzen, hurrengo hausnarketa, ondorio eta zirri-borroetan baizik. Eta hori beste irakurle batzuekin eta idazlearekin berarekin eginez gero, are aberasgarriagoa izango da.

Info gehiago Eibarko Udal Liburutegiaren webgunean. Ez denok apuntatu, e? 30 plaza besterik ez daude eta gehiago apuntatuz gero zozketa egin beharko dute ;-(

Oin dala 3-4 aste ikusiko neban azkenengoz Bartolo, betiko moduan, euzkixa hartzen Julian Etxebarria kale inguruan. Beti bezain jator, gorputza arin eta burua gazte. 100 urte bete bihar zittuala kontau zestan (banekixan, jakiña, bera ikusitta sinistu ezin bazan be), eta nere aitxitxan kontuak be erabili genduzen (kinttuak ziran bixak, 1912an jaixotakuak). Betiko kontuak. Beti bezain jator, beti bezain maittagarri.

Izan be, azkenengo 20 urtiotan dozenaka (ehundaka) gizon-emakume elkarrizketatu dittut Euskal Herrixan zihar, baina badira batzuk barren-barrenian sartuta gelditzen jatzuzenak. Eta horren artian zeguan Bartolo. Pertsona jatorra, apala, autu-kontalarixa,... eta sekulako burua zekana.

Antxiñako Eibarren inguruko zalantzaren bat banekan, banekixan Zatixa soziedadera juan, eta hantxe egongo zirala Bartolo eta Agustin, edozer argitzeko prest (eta ni baiño lehenago, badakit Imanol Laspiur eta Antxon Narbaizantzat be informaziño-itturri izugarrixa izan zirana Zatixako barriketaldixak). Bartolo ez zan Eibarren jaixo, Mendaron baizik, baina 7 urte besterik ez zekazela etorri zan Eibarrera bere familixa guztiakin batera, eta gerra aurreko kontuak oso ondo gogoratzen zittuan. Informante aparta zan; berezi-berezixen taldekua. Hauxe notatxuau dakagu Ahotsak.com proiektuko datu-basian: "Oso-oso hizlari ona. 90 urtetik gora egin zaizkio elkarrizketak (azkenak 95 urterekin) eta oso azalpen zehatzak ematen ditu, arin eta bizi, haria galdu gabe eta euskara alai eta bikainean. Ahoskera ere garbi-garbia dauka. Primerako lekukoa eta pertsona hurbila".

Bazirudixan Bartolo betirako eukiko genduala hor, gure kezkak belaunaldiz belaunaldi argitzeko. Baina ez. Iñor ez da betirako, ez. Eta egun batetik bestera umezurtz geldittu gara. Bartolo ez ezik, belaunaldi oso bat juan jaku. Gure aitxitxa-amamen belaunaldiko azkenengo lekukuak. 1910-1915 inguruan jaixo eta Gerra aurreko Euskal Herrixa ezagutu zeban giza taldia. Bartolo, Luziana, Antonio, Pazita, Candido...

Oin arte, zalantzaren bat genkagunian, eurengana joten genduan. "Zelan zan zera...? Eta zelan esaten dozue euskeraz...?".

Eta oin? Oin zer demontre egin bihar dogu?

Makaleko faenia egin deskuzue.

Eibarko igerilekuak: Matsaria, Barrenazarra, Maltzaga, Areatza...

Azkenengo urtietan moduan, aurten be Euskerian Eguna ospatuko da Eibarren, ...eta kitto! euskera elkartiak eta Eibarko Udalak antolatuta (aurreko urtietako info apurra: 2009, 2011). Oinguan Toribio Etxebarria izango dogu hizpide. Izan be, aurten 125 urte bete dira idazle eta politikarixa jaixo zanetik (1887an jaixo zan Txirixo kalian), eta omenaldi txikixa eitteko aprobetxauko da.

Abenduaren 3ko ekitaldi nagusixak, horretara, Toribiokin lotuta egongo dira.

• Azaruan zihar "Toribio Etxebarria lehiaketa" egingo da Eibarko liburutegixan. Idazlian lanen eta biografixian inguruko galdera-jokua, haurrendako eta helduendako.

• Abenduaren 3an bertan, Udalak plakia ipiniko dau Toribion jaixotetxian, Txirixo kaleko 6. pegoran. "Toribio Etxebarria Ibarbia, Eibar 1887 - Caracas 1968. «Nere txoko maittia, mendi eder biren erdian jarria!»."
• Egun guztian zihar, Toribion lanik ezagunena irakorriko da udaletxian, lexikoia ("Lexicón del euskera dialectal de Eibar"). Azkenengo urtietan indarra hartu daben ekitaldixa da, irakurketa publiko jarraixa eittiana. 2009an be Eibarko euskerazko lan ezagunak irakorri genduzen (Juanito San Martinen Zirikadak eta Eztenkadak), Eibarko talde, elkarte, eragile eta herrittarren artian. Ekitaldi apala da, baina politta, herriko jende mordua euskerian (Eibarko euskerian) inguruan batuta ikustia, bakotxak liburu baten lerro pare bat irakortzen, euskeraz, Eibarko euskeraz, herri guztian aurrian. Abenduaren 3an izango da, goizeko 9etatik arratsaldeko 7etara. Lan mardula, bidegillia, aitzindarixa... 50 urtera, oindiokan be gogoratzeko modoko biharra.
• Amaitzeko, abenduaren 3an bertan, eta behin irakortaldixa amaittuta, arratsaldeko 7etan, Toribio Etxebarrian inguruko mahai-inguru edo barriketaldi publikua eukiko dogu udaletxeko areto nagusixan. Serafin Basaurik, Antxon Narbaizak eta hirurok jardungo dogu, idazlian bizitzaz, izakeriaz eta, gehixenbat, lan linguistikuaz. Baina gure jarduna baiño, herriko guztien parte-hartzia nahiko genduke. Guztion artian Eibarko euskerian inguruan berba eittia (edo euskeriak Eibarren dakan eta euki daben lekuaz).

Toribion bizitzaz eta lanaz zeozertxo ezagutu gura dabenandako, hamentxe 2005ian idatzi nittuan lerro batzuk. Etxebarriak idatzittako "Viaje por el país de los recuerdos" liburuan berrargitalpenan hitzaurria izan zan. Beran lana eta bizitza laburtzen ahalegindu giñan. Hortxe dakazu, PDF formatuan, irakorri nahi badozu.

Kantu ezaguna Eibarren, Hiru gizon ilustre. XX. mende hasierako doinua, 3 zurruteroren gora-beherak kontatzen dittuana, amaiera ederrakin (behe-behian dakazue letria).

Gure seme Manexek (7 urte) aste honetan ekarri dau letria etxera, San Andresetarako ikasi bihar dabela-ta. Ohittura zaharrak eta betiko kantuak gorde eta ikastian aldekua naiz, jakina; eta ez naiz errezegi eskandalizatzen. Baina kurioso samarra pentsau jata gaur egungo hezkuntza-sistema super-arautu eta politikoki zuzen honetan, Ikastolako jaialdixan holakuak entzungo dirana: "mozkor-mozkor eginda...".

Eta ez da kritikia, gero. Gu pozik gabiz, Manex Aulesti eta Asier Lope, lepotik helduta etxeko karrajuan kantuan. Hori bai, zer bertsiño aukeratuko dabe gure seme-alabak? Asun Angerak eta Jose Sarasuak kantatzen daben bertsiño historikua? Edo mp5 taldian bertsiño histerikua?

Galdera retorikua da, jakiña.

Hiru gizon ilustre itturri bidetik
Mozkor-mozkor eginda Elgetakaletik,
Aulestik heltzen zion Loperi lepotik
Ez muzturrez aurrera erortziagatik.

La esposa decía Iriagaittikan:
-No le puedo sacarle Tocayonetikan.
Porque le gusta mucho napar beltzetikan
No le gustará tanto Urkuzuko urikan.

Urkuzuko itturrixak baleki berbetan
Zerbaitt esango leuke astelehen goizetan. (bis)

Egillia: Anbrosio Atxa, “Itxaso”