Eibartik

Liburu brutala da Tyler Hamilton txirrindulari ohiak idatzitakoa. Daniel Coyle kazetariarekin batera idatzita, liburuaren izenburu osoak argi utziko digu zer kontatzen duen: Ganar a cualquier precio: La historia oculta del dopaje en el ciclismo (Hamilton, Coyle; 2013). Azken 20 urteotako txirrindularitzaren kronika bikaina iruditu zait.

Egia esateko, lehenengo orrialdeetan bai-ez ibili nintzen. Hamiltonek bere burua zuritzeko idatzitako alegato itxura hartu nion hasieran (gogoan izan Hamilton dopatu egin zela, harrapatu egin zutela, onartu egin zuela eta txirrindularitza utzi zuela), baina ez, liburu ona da, oilo-ipurdia ipintzen duena.

Liburuak, gutxi gorabehera, 1992-2012 bitarteko 20 urteak aztertzen ditu. Bi protagonista nagusirekin: Tyler Hamilton bera eta Lance Armstrong. Nola hasi ziren lehenengo lasterketetan, oraindik gazte-gazte zirela; Motorola taldearen sorrera eta talde "amerikano" bat sortzeko interesak; Tourra korritzeko ametsa izatetik Tourra irabaztera egindako bidea; lasterketak, entrenamenduak,... eta dopina. Dopin sistematiko eta ondo antolatutakoa.

Tartean, garai hartako txirrindularitzako unerik eta karreristarik ezagunenak: Pantani, Ulrich, Rijs, Heras... eta, era beran, Ferrari doktorea, Eufemiano Fuentes, Manolo Sainz, Bruynell... Azken batean, azken 20 urteotako txirrindularitzaren kronika, barrutik kontatua, eta modu erakargarri bezain pertsonalean (guztia lehenengo pertsonan, Hamiltonen bizipenetatik abiatuz). Ezin dugu ahaztu, Hamilton bera txirrindulari handia izan zela, hainbat taldetan ibilitakoa eta ibilbide luzekoa (klasikoak irabazi zituen, itzuli handietan ere garaipenak, eta abar).

Eta garai horren erdigunean, dopina. Liburua ez da bakarrik dopinaz, baina izenburutik hasita, hortxe dago mamua orrialde guztietan; dopina eta Lance Armstrong, amerikarren "tramaren" bihotzean, eta dopina sistematizatzeko prozesuan giltzarrietako bat. (liburuaren azkenengo zatia harrapataka bezala dago idatzita; behin liburua erdi-bukatuta zutela aitortu zuelako Armstrongek bera ere dopatu egin zela). Aipatzen diren kontu guztien artean, lehendik ere buruan nerabilen kontu bat: Estatu Batuetako txirrindulari gehienek (edo guztiek) onartu dute dopatu egin zirela (Armstrong, Hamilton, Hincapie, Landis, Leipheimer...); Ipar Europako batzuek ere bai (Rijs berak); baina Europa hegoaldean inortxok ere ez (salbuespenen batekin), eta zerrenda ondo luzea da. Kontzientzia kontua; kultura kontua. Bai, Euskal Herria ere hegoaldean dago.

Liburua ez da dopinaz bakarrik, ordea. Izan ere, txirrindularitzak berezko duen zailtasunaz mintzatzen da, neurri batean, liburua: entrenamendu amaigabeak, konpetentzia, azpijokoak, marka eta babesleen interesak,... baina baita ere talde-lana, sakrifizioa, norbere burua gainditzeko esfortzua, laguntasuna... Azken batean, hau kirol hau hain gogor (eta aldi berean erakargarri) egiten duten faktoreak, txirrindulariak eta lasterketak mitiko bihurtzeraino.

Esango nuke liburua interesgarri egin dakiokeela ia edozein irakurleri. Hori bai, zaletua bazara, orduan gozatua hartuko duzu. Eta gozatuarekin batera, pena, amorrua, nostalgia...

Gaur abuztuak 14, opor hasiera askorentzat. Baina gogoratzen dituzue orain dela urte batzuetako abuztuak? Egun batetik bestera, herriak hustu egiten ziren: denda guztiak itxita, tabernaren bat salbu, eta etxe guztiak hutsik, jaitsitako pertsianak lekuko. Ezin ezta egunkaria erosi ere. Basamortua, irailera arte (Eibarren, askotan, Arrate Egunera arte). Gaur egun lan-baldintzak eta gizarte-ohiturak asko aldatu dira, baina guk geuk ere ezagutu ditugu duela gutxira arte herri huts horiek. "Abuztuko Oporrak", horrela, hizki larriz.

Abuztuko oporren lekukotasun adierazgarrienetako bat Eibar Industrial (1966) dokumentalean aurkituko dugu (zelako sortea dugun eibartarrok pelikula historiko hau dugulako!). 1965. urte inguruan grabatutako irudiak. Eibarrera lanera etorritako milaka lagun, galiziar, gaztelar, kantabriar... autobusak hartu eta euren herrirako bidea hartzen; Untzaga eta Txantxazelai autobusez lepo. Exodoa; herrirako itzulera.

Argazki oraindik eta ederragoak ere badaude, baina ez ditut sarean aurkitu, orain egun batzuk txiokatutako hau besterik ez. Ea lortzen ditudan!

Kakalardoak edo kakarraldoak (koleoptera ordena) munduko animalia talderik handi eta zabalena dira. 400.000 espezie inguru ezagutzen dira eta benetan milioi bat espezietik gora ere izango direla uste da. Munduko habitat gehientsuenetan bizi dira eta oso itxura aldakorra dute: badira handiak, txikiak, kolore guztietakoak, elikadura eta bizitza-modu ezberdinekoak...

Euskal Herrian bizi diren milaka espezieen artean, esate baterako, aipa ditzakegu: marigorringo koloretsuak (kokzinelidoak), murrungo edo kakalardo adardun handiak (lukanidoak), zerenaren taldeko kakalardo egurjaleak (anobiidoak), ditisko urtarrak (ditiskidoak), ipurtargi argitsuak (lanpiridoak), baserritarren etsai diren gurgurioak (kurkulionidoak), patata-zomorro ikusgarriak (krisomelidoak), eta niri horrenbeste gustatzen zaizkidan karabido dirdaitsuak (karabidae).

Eta horietaz gainera, Euskal Herrian bizi diren kakalardo mota guztien artean ikusgarrienetakoa Cerambyx cerdo izeneko zeranbizidoa dugu. Eder-ederra, 5-6 cm luze; ziurrenik Euskal Herrian bizi den kakalardorik handienetakoa izango da, handiena ez bada.

Mendexan aurkitu genuen orain dela egun batzuk. Ederra, beltz-beltza, ipurtalde gorrixkarekin, hanka indartsu eta antena luzeekin. Izan ere, kakalardo zeranbizidoei "adarluzeak" ere esaten zaie, begi bistako den arrazoiarengatik.

Kakalardo askorekin gertatzen den bezala, zeranbizidoen kasuan ere, forma helduak bizitza laburra dauka, eta ez du ia jaten ere (ugaltzeko makinak besterik ez dira). Bere larbak, ostera, 3-4 urte igarotzen dituzte enborretan ezkutatuta, xilofagoak baitira (egurra jaten dute).

Neurri eta itxura ustez beldurgarria izan arren, ez du ezertxo ere egiten. Harrapatzeko ere errazak dira, hegan egiten duten arren.

Hona hemen beste kakalardo zeranbizido bat, askoz koloretsuagoa, belusezkoa, baina hau ere antena luzeduna. Korsikan aurkitu genuen Rosalia batesi da.

Izainak hirudinea taldeko anelido edo zizare multzoa dira, odola xurgatzen dutelako ezagunak (sangriak egiteko erabiltzen ziren). Gorputzeko atal batzuk moldatuta dituzte, bentosa bihurtuta, eta horiekin itsasten dira beste animalia batzuen azalera, ondoren odola xurgatzeko (ornogabe, arrain, anfibio zein ugaztunena; baita gurea ere). Lehorrean eta itsasoan ere bizi dira batzuk, baina gehienak putzu eta erreketan.

Sasoi batean ugari, habitat galeraren ondorioz urritzen ari dira azkenaldian. Hala ere, oraindik ere nahiko erraz aurkituko ditugu gure aska eta urmaeletan. Uda garai ona da, ugalketa-sasoia delako eta elkartu egiten direlako.

Kalamuako (Eibar) iturri-aska batean, esate baterako, talde polita aurkitu dugu. Hantxe jardun dugu, ur-buztanekin jolasean.

Gaztelaniaz sanguijuela, frantsesez sangsue, ingelesez leech; euskaraz ez dute izen-sorta luzeegirik (beste animalia batzuekin alderatuta). Izain/izai da formarik hedatuena Gipuzkoa-Nafarroan, itxai(n)/itzai(n) formak Iparraldean, eta u hasierakoak mendebalean: uzan, uzen, uxan, urzan... Eibarren beste izen berezi bat ere ematen diegu, ur-buztanak (edota odol-buztanak).

Gaur egun, askorentzat, erabat ezezagunak izan arren, garai batean ia egunerokoak ziren, botiketan ere saltzen zituztelako (Hirudo medicinalis espeziekoak). Eibarko euskara aztertzeko egindako elkarrizketetan behin baino gehiagotan agertu zitzaizkigun ur-buztanen inguruko aipamenak, esate baterako:

Ez dittuk hainbeste urte bez! Nere akorduan be saltzen jittuen botikan ur-buztanak. Ni neu be juanda nagok, amak esanda, botikara ur-buztanak erostera. Potietan saltzen jittuen, odola garbitzeko. Bai, bai, bai! Medikuak esanda! Zeozer osatuko zebelakuan! Jeseus! Ez dok gitxi aldatu mundua!

Euskal erakunde batek agiri elebidunak idatzi behar dituenean, nola egin behar du? Nola lehenetsi euskara, baina orekari eutsiz eta erdara baztertu gabe?

Gaur eskutitza jaso dut Gipuzkoako Aldundiko garraio zuzendaritzatik. Eta oso egokia iruditu zait. Orekatua, baina euskara nabarmen lehenetsiz. Euskararen aldeko diskriminazio positiborako eredu ezin egokiagoa.

Kritikatu behar dugunean erraz idazten dugu (egunotan @luistxok txiokatu duen Iruñeko Udalaren beste eredu desegoki hau lekuko). Ba, gauzak ondo egiten direnean, are gehiago.

Keinu txiki bezain garrantzitsuak dira. Eta eskertzen dira! Bai horixe!

#UmetakoBerba horietako bat. Zarauzko hondartzan, eta "Kontuz! Hondarrapikuak dagozela esan deskue!". Umetako animalia "beldurgarri" horietakoa; sekula ikusi ez arren, denok ezagutzen genuen haren ziztada minbera.

Hondarrazpikoa edo xabiroia (ez nahastu komikiarekin, e?) arrain txiki talde bat da, trakinidoen familiakoa. Atlantikoan zein Mediterraneoan bizi dira, gehienetan harea edo lohi azpian ezkutatuta, zelatan, begiak bakarrik bistan. Ezkutaleku horretatik ehizatzen dituzte euren harrapakinak: ganbak, arrain txikiak... eta gure oinak!

Euren ezaugarri nagusia bizkar-hegatsa da. Eraldatuta dute eta ezten pozoitsuz beteta. Normalean ur pixkat sakonagoetan bizi dira, hondartzetatik urruti-edo, baina tarteka itsas bazter eta hareatzetara ere hurreratzen dira eta, orduan, euren bizkarra zapaltzen dugunean, dzast!! ziztada oin azpian.

Izenari dagokionez, salbaidxo deritzo Bizkaiko hainbat herritan eta xabiroi Gipuzkoako beste hainbatean. Gainera, saburdin, hondarrazpiko eta hondarpeko izenak ere jaso izan ditugu Lekeitiotik Zumaiarako tartean. Salbera ere erabiltzen da han-hemen, gaztelaniaz bezala (salvera; salvariego ere bai). Denek ere jatorri bereko izenak dirudite. Gainera, liburuetan ur-armiarma, armiarma-arrain edo dragoi-txiki ere aurkituko ditugu, gaztelaniazkoen kalko hutsak (espainolez araña edo dragón ere deitzen zaie talde honetako espezie batzuei), kostaldeko herrietan nekez entzungo ditugunak.

Bi dira gure uretan bizi diren espezieak: xabiroi zuria (Trachinus draco) eta xabiroi txikia (Echiichthys vipera). Azken hori izan ohi da hondartzetara hurreratzen dena. Aurten ere ugari samar ei dabiltza. Dzast!!! Baina tira, lasai e? Hasierako ziztadaren ondoren nahiko erraz joaten da mina, kasurik gehienetan.

Asteburuan liburu-azoka izan dugu Eibarren, Saharako errefuxiatuen alde. Hantxe agertu ginen larunbat goizean, liburu batzuk bertan laga eta zeozer "pikatzeko" asmotan. Hauxe eta haxe erosi  eta joatekotan nengoela, arduradunetako batek esan zidan: "hau ikusi dozu? gustauko jatzu".

Bai igarri berak! Ezusteko harri bitxi honekin itzuli nintzen etxera.

"Euskera Bizirik. Euskera errez eta aguro ikasteko era berria. 40 ikaskai 4 diskoetan".The living languages course / Idiomas vivientes bildumako alea omen da, 1967. urtean argitaratua. Liburuxka bat eta 4 binilo dakartza barnean. Orain dela 45 urteko ikastaro multimedia bat, aizuek! ;-)

Garai hartan euskara unerik latzenetan zegoen. Belaunaldi berririk ezagutuko ote zuen ere ezbaian. Tira, 45 urte eta hemen dago, euskara bizirik.

Atzo jakin nuen, Marca egunkarian argitaratutako albiste honen bidez, Asier Illarramendiri "el guisante" deitzekotan dabiltzala Espainiako hiriburuko prentsa. El Cebolla Rodríguez edo El Conejo Saviola bezala, El guisante Illarra bataiatu nahi dute mutrikuarra, Hegoamerikako jokalarien tradizioaren harira.

Alderdi soziolinguistikotik ere mereziko luke komentarioren bat albisteak (inperiokoen betiko leloa: "¿y qué quiere decir tu nombre en castellano?"), baina linguistikotik ekingo diot nik. Izan ere, Illarramendi ez baita monte de guisantes, txilarra hazten den lurra baizik. Txillardegiren pareko, nolabait esateko.

Egia da, bai, ilar hitzaren lehenengo adiera nabarmena dela: erdarazko guisante edo petit pois esan gura du (eta zenbait eskualdetan, baita babarruna ere).

Baina bigarren adiera bat ere badu euskalki eta hizkera batzuetan, OEH-en ere aurki daitekeena: brezo / bruyere. Izan ere, euskara batuan "txilar" darabilgun landareak beste makinatxo bat aldaera ere baditu euskaraz ondo zabaldu eta dokumentatuta, besteak beste, ilar, iñar, kiñar, giñar, killar, txilar... (batzuetan baita -a itsatsiarekin ere, illarria, kiñarria... IllarrAmendi abizenean legez). Ikus Bergarako eta Eibarko adibideak, esate baterako.

Illarramendiren oinarrian ere horixe dagoela esango nuke, txilarra (eta ez ilar lekaria), zalantza gutxirekin. Koldo Mitxelenak ere horrela dakar bere "Apellidos vascos" liburuan, antzeko beste zenbait abizenekin batera (Ilardui, Iraragorri, Ilhardoy, Iñarrairaegi, Ilarregi,...).

Hortaz: Illarramendik ez duela zerikusirik ilarrekin, txilarrarekin baizik.

Resumen en cristiano para lectores de Marca: Illarramendi quiere decir brezal o monte de brezos. Nada que ver con los guisantes. Saludos cordiales.

Artikulu honetan Urola eskualdean jasotako hegazti-izenak aurkeztuko ditut. Lehenago ere aipatu izan ditut Urola-kostako txori eta hegaztien izenak (eta baita Eibarkoak ere). Oraingoan, eskualdeko gainontzeko herrietan jasotakoak zerrendatuko ditut, Azkoitian hasi eta Zestoa-Aizarnazabal ingururaino, tartean dauden Azpeitia, Errezil eta Beizama barne.

Azken urteotan inguruko baserritarren eta ehiztarien artean jasotako izenak dira. Zaletasun bitxiak ditugu batzuok. Alor semantiko interesgarria, dudarik gabe, euskaraz dagoen aberatsenetakoa, eta ni bezalako sasibiologo/sasifilologo batentzat putzu sakon eta ezin ederragoa.

Honatx, bada, inguru horretan jasotako izenak (oharrak amaieran).

Azkoitia, Azpeitia eta Zestoa inguruko txori izenak

• Accipiter nissus: kabidade, kabillare (orok.); kabilla (B); gabiroi (Azp, B).
• Actitis hypoleucos: kulixka txiki (Z, Aiz)
• Aegithalos caudatus: kaskabeltx buztanluxe, kaskabeltz txiki (orok.)
• Alauda arvensis: kalandria (orok.); hegatxabal (Z); txirripito (E); txurtxurro (B)
• Alcedo atthis: martiñete (Azk, Azp, Aiz); makinete (Azp); markineta (E)
• Alectoris rufa: eper
• Anas crecca: ahate txiki; txertxeta, zertzeta
• Anas plathyrrhynchos: ahata, ahate
• Anser anser: antzar
• Anthus sp.: belartxori (Azk, Azp, E, Z); lurtxori (Azp, B); txiote (Z); txirta (Z); zelaitxori (Aiz)
• Apus apus: kataka (Azk); txenada, txenada beltz, txenara beltz (Azp, Aiz, Z, E); txinada, txinara (B)
• Aquila chrysaetos: arranbeltz (Azp)
• Ardea cinerea: gartza
• Asio otus: hontz belarridun, hontz haundi
• Athene noctua: hontz txiki
• Burhinus oedicnemus: brankolin (Azp, B, E, Aiz); brankolin pintto (B); frankolin (Azk, Azp)
• Buteo buteo: arranbeltz (Azk, E, B); sapelats (Azp, B, E); zapelaitz (Z, Aiz)
• Caprimulgus europaeus: gautxori (orok.); gauoilo (B)
• Carduelis cannabina: pardilo (orok.); txoka (Z)
• Carduelis carduelis: kardantxulo (Azp, Z, Aiz); g(u)ardantxulo (E, Azp); jilgero (Azk, B)
• Carduelis chloris: arbiazitxori (E); arbitxori haundi (Z, Aiz, B, Azp); berdeloi, berderoi (Azp, Azk)
• Carduelis spinus: tarin
• Certhia brachydactyla: arbolatxori (Azk); okil txiki (Azp, E, Z, B)
• Charadrius sp.: kulixka txiki (Z, Aiz)
• Cinclus cinclus: urzozo
• Circus cyaneus: arranzuri (Azp); piztizuri (B); kukun aurreko hegazti (B); sainzuri, saizuri (E, Z, Aiz)
• Coccothraustes coccothraustes: txinpiñen gixoi (Azk); txintxinen giyoi (Azp); giyoi (B); txintxin mokohaundi (Azp)
• Columba oenas: uso txiki, paguso txiki (orok.); soloma, txoloma (E, Aiz); uso urdin (Aiz)
• Columba palumbus: paguso (Azp, Azk, B, E); pagouso (Z, Aiz); uso haundi (Z)
• Corvus corax: bela haundi (B);  guardazibil (B)
• Corvus corone: bela (Azk, Azp, E, B); belabeltz (Azp); bele (E, Z, Aiz)
• Corvus monedula: belatxinga (orok.); bela txiki (Azp, E)
• Coturnix coturnix: galeper
• Crex crex: gixoi (Azk); giyoi (Azp, B, E, Aiz, Z)
• Cuculus canorus: kuku
• Delichon urbica: txenada azpitxuri (Z, B, Aiz, Azp); txenara buztantxuri (Azp); txinara (Azk, Azp,); txinara txiki (E)
• Dendrocopos minor: okil txiki
• Erithacus rubecula: txantxa(n)gorri
• Falco tinnunculus: kabidada txiki, kabilla(da) txiki, kaidare txiki… (orok.); gabiroi txiki (Azp, B); kaidore txiki (Z)
• Ficedula hypoleuca: txinbo (Aiz)
• Fringilla coelebs: kanpaxto (E); paandatxori (Z); pinpin (B); pintzana (Aiz); txinpin (Azk); txintxin (Azp, E)
• Fringilla montifringilla: paseko txintxin (Azp)
• Gallinago gallinago: mingor (Azk); estingor, istingor (Azp, E, B, Z, Aiz)
• Gallinula chloropus: uroillo (Azk, Z, B, Aiz, Azp); udoillo (E)
• Garrulus glandarius: eskiñaso, iskiñaso (E, Azp, B); eskiñoso (Azk); eskixo, iskixu (Z); exkiaso (Aiz)
• Grus grus: kurrillo
• Gyps fulvus: butre (Azk); putre (E, Z, B, Aiz, Azp)
• Hirundo rustica: txenada azpitxuri (Azp, Z, B, Aiz); txenara, txinada, txiñara… (Azk, E, Azp, E, B); txinera (Z)
• Lanius collurio: buruhaundi, txori buruhaundi (Azp, Z); iskiñaso txiki (B); mojatxori (Azk); txorihaundi (Azp, B)
• Larus cacchinans: kaio (E, B, Azp, Aiz, Z); kaixo (Azk)
• Lullula arborea: hegatxabal (Z); kalandria (Aiz)
• Luscinia megarhynchos: urretxindor (Azk)
• Milvus milvus: buztansarde (Aiz); isats-sardedun (B); miru (Azk, E, Azp, B); zapelatz gorri (Azp, B)
• Motacilla alba: buztainka zuri (Z, Aiz); buztanikara (E, Azk, B, Azp); buztanluze? (B)
• Motacilla cinerea: buztainka hori (Z, Aiz); buztanikara hori (E, Azk, B, Azp)
• Muscicapa striata: txinbo (Aiz)
• Numenius arquata: brankolin gorri (B); brankolin haundi (B); kulixka haundi
• Parus sp: kaskabeltx, kaxkabeltx (orok.); burubeltx (E)
• Parus caeruleus: kaskabeltx, kaxkabeltx (orok.); burubeltx (E); txantxaberde (E)
• Passer domesticus: kurloi (Azk); kaletxori (Azp); txorimotz (Azp); mokomotz (E, B, Azp, Z); hormatxori (E, Azp); elitxori (E); lurtxori (E); txorilapur (E); patxizahar (Z, Aiz)
• Phoenicurus ochruros: buztangorri
• Phylloscopus collybita: eltxotxori (Azk); txepetxuri? (B); txio (Azk, Azp); txiota? (B); txoritxiki (E, Azp)
• Pica pica: mika
• Picus viridis: okil
• Prunella modularis: sasitxori (Azk)
• Pyrrhocorax pyrrhocorax: belatxinga (E, Azp); bela hankahori (B)
• Pyrrhula pyrrhula: martinpolit (Aiz); kui (Azk); loratxori (Azp); motatxori (Azk, E, Z, Azp); txorigorri (Azp); azpigorri (E)
• Rallus aquaticus: txota (Aiz)
• Saxicola torquata: otatxori, otetxori (Azp, Azk, E, B, ); txartxara (Aiz)
• Scolopax rusticola: oillagor
• Serinus serinus: txirriskilla (Azk, Azp); txirriskillo (Azp); arbitxori txiki (Aiz, B, Azp); arbiazitxori (E, B)
• Sitta europaea: arbolatxori (Azk); okil txiki (Azp); okiltxori (E, Z, B, Azp)
• Streptopelia turtur: tortola
• Strix aluco: hontz
• Sturnus vulgaris: arabaxoxo (Azk, Azp, E, B); gaztalazozo (Z, Aiz); haragi-xoxo (B)
• Sylvia atricapilla: txinbo kaskabeltx (Azk); kaskabeltx (B, E, Aiz, Azp); pikotxori (Azp)
• Sylvia borin: pikotxori, pikutxori (Azp, Aiz); txinbo (Azk, Azp)
• Tetrax tetrax: basoillo (E, B, Azp); mendioillo (Azk, Z, B, Aiz, Azp)
• Troglodytes troglodytes: txepetx
• Turdus iliacus: paseko birigarro (E, Aiz, Azp); birigarro gorri (Azp); itsas-birigarro (Azp); zelaiko birigarro (Aiz); begiarro txiki (B); paseko begiarro (B)
• Turdus merula: xoxo, zozo
• Turdus philomelos: birigarro (Azk, Azp, Z, E, Aiz); begiarro (B)
• Turdus pilaris: kazkardo beltz (Azp); itsas kazkardo (E)
• Turdus torquatus: zozo lepotxuri, zozo lepazuri
• Turdus viscivorus: kaaxtarro, kaaztarro (Azk, Aiz, Z, B); kaxkardo, kazkardo (Azp, B, E)
• Tyto alba: hontz zuri
• Upupa epops: argioilar
• Vanellus vanellus: hegabera

Oharrak

1) Hauexek izan dira informatzaile izan ditudan lekukoak (2001-2010 bitartean egindako elkarrizketak):

• Joxe Etxabe Zulaika, 1941 (Aizarnazabal)
• Daniel Zabaleta (Azkoitia)
• Benjamin Aranbarri (Azkoitia)
• Manuel Zumetaegia (Azpeitia, Urrestilla)
• Jose Migel Mendia, 1940 (Beizama)
• Pedro Olazabal, 1935 (Beizama)
• German Zinkunegi (Errezil)
• Jose Mari Azpillaga, 1934 (Errezil)
• Jose Mari Erkizia, 1925 (Zestoa)
• Roberto Bergara, 1916 (Zestoa, Aizarna)
• Joxe Mari Eizagirre Irure, 1925(Zestoa, Aizarna)
• Horiez gain, hainbat izen jaso nituen Azkoitiko, Errezilgo eta Azpeitiko ehiztari elkarteetan. Baita Nuarbeko plazako tabernan ere, bertako ehiztari batzuen artean. Eibarren bizi diren zenbait azkoitiarri ere jaso dizkiet izen batzuk. Eta amaitzeko, bibliografiak ere eman dizkit izen gutxi batzuk (tartean, inguru honetarako interesgarriena, Zestoarren erretolika hiztegi ederrak).

2) Herri-markei dagokienez, ondorengoa izan behar dugu kontuan:

• Herri-markarik ez badut sartu, izen hori eremu guztian erabiltzen da.
• Izen bat gutxienez 4-5 herritan jaso badut, "orokorra" (orok.) marka erantsi diot. Ziurrenik eremu osoan ere erabiliko da, baina ezin dut ziurtatu.
• Gainontzekoetan, izena jaso dudan herria adierazi dut; horrek ez du esan nahi beste herri batzuetan ere ezagutzen edo erabiltzen ez direnik (izan ere, lexikoak erraz egiten du hegan herri batetik bestera, txoriek bezalatsu).

3) Beste ohar batzuk:

• Aldaera guztiak ez ditut sartu. Esate baterako, birigarro sartu dut eta ez ahozko forma guztiak (bidigarro, biigarro, biriarro, biarro...).
• Oso azaleko azterketa eginez, 3 eremu ezberdinduko nituzke: batetik Azkoitia; bestetik Azpeitia (Nuarbe, Urrestilla), Errezil eta Beizama (Azpeitira begira bizi diren herriak); amaitzeko, kostalderantz dauden Aizarnazabal eta Zestoa (Aizarna barne).
• Txori batzuen kasuan herri guztietako lekukotasunak jaso ahal izan ditut; beste batzuetan ez. Izan ere, txori txikienen edo urrienen kasuan ez da izaten erraza espezie guztiak ezagutuko dituenik aurkitzea. Laguntzerik baduzu, pozez jasoko nituzke izen eta aldaera berriak.

Herrigunetik kanpo bizitzeak baditu ere bere alde onak, eta horien artean nagusia, naturarekin harreman handiagoa izan dezakegula, gehienbat udaberriko arratsalde eguzkitsuetan. Batean izango da txepetx kumea, hurrengoa satero familia osoa, beste batean zirauna zelai erdian... eta atzokoan muskerra izan zen.

Muskerra (Lacerta viridis), edo musker berdea, zehatzago esateko. Euskal Herrian aurkitu daitekeen muskerrik ugariena. Nire narrasti faboritoa, duda barik. Seme-alaba, lagun eta lehengusu guztientzat jai handia. Muskerra esku artean! Ez esan ederra ez denik!

Berdea nagusi, baina sabelalde hori eta buru urdinduna. Sendoa, bizkorra, ederra. Gorputza 12-14 cm luze; buztana ia bikoitza. Europa osoan bizi da. Orojalea, zomorro txikiak jaten ditu gehienbat. Negua lurpeko zuloetan edo zirrikituetan igarotzen dute; behin udaberritik aurrera zelai eta basoetara irteten dira. Emeak 10-15 arrautza erruten ditu udan, eta lurpean ezkutatzen (odolki azpian, zulotxo batean...).

Ugari samarra izan arren, ez da erraz-erraz ikusten (beldurtia da eta landare artean erraz mimetizatzen da). Atzokoan nahiko erraz harrapatu genuen, errazegi. Udaberri ospel honen ondorioz lokartu antzean zebilen gure laguna, gu guztiok bezalaxe.

Euskal Herrian beste musker espezie bi ere aurkitu daitezke (askoz urriagoak): gardatxoa (Lacerta lepida), batez ere Nafarroan, eta Schreiber muskerra (Lacerta schreiberi). Azken horrek musker berdearen antz handia dauka.