Eibartik

Orain dala urte batzuk, Pablo Iglesias Fundaziñuak Madrilen daukan egoitzan, XX. gizaldi hasierako panfleto bat topau zeben. Eibarko sozialistak 1902-1920 bittartian argitaratzen zeben "Adelante" aldizkarixan orrixen artian agertu zan.

Badirudi garai beretsukua dala, 1902 ingurukua. Ez dago garbi "Adelante" aldizkarixakin batera kaleratu ete zan, edo bestela heldu ete dan Madrilera. Egilia be ezezaguna da. Labur-labur esanda, Kaleko bihargiñak, basarrikueri, euren botua eskatzen detse; ordura arte moduan botua goittarreri (republikano eta liberaleri) edo behetarreri (jauntxo eskumatarreri) emon biharrian, botua sozialisteri emoteko.

Badirudi, benetako argitalpen bat baino, ahoz esan biharreko hizketaldiren baten zirri-borrua dala, jendeaurrian bota biharreko hitzaldi bat. Ahozko hizkerian ezaugarriz betia, testu ederra da, aberatsa eta ariña. Pasarte antologiko batzuk be badakaz, Euskararen ereduzko prosan sartzeko modokuak. Ez dago dudarik, testu hau idatzi zebanak, ondo zekixan zer dan retorikia, eta lehenago be idatzitta zekazen antzerako testuak. Balitteke Akilino Amuategi "Txikillana" sozialista ezaguna izatia egilia.

Azterketa sakonagua biharko leuke, bai linguistikua, bai edukiñen ingurukua. Hori hurrengo baterako, baina testua, behinik behin, hementxe.

Gozatu.

Caleco biarguiñac Basarricueri Elesiñuen gañian

Elesiñuetaco demporan icustendosue bastarra gustiac comprometitzen sela ibiltzen diran votua quentzeco, eta gueyena gusurra, jaunchuac voto batzallien bitartes darabiena; eta onegaichic pentzaudogu caleco biarguiñoc basarricueri, aitzen ematia serbait ser pasatzendan calian.

Urte guchi dala biarguiñoc guengosen, ascomodutaco ugasaben gusurrequin biarreco presiuac galduta, alcarren beserueri campuan mercatzen etzen armia, eta bearguiñen lepora jausten sen erresultaua; merqueta ondo sela esiñ leiquian eiñ biarric, escopetia desacreditauas oian egunetic egunera, eta orregatic biarra guichitzen, ala eta gusti ere basarrico mutilles betetzen tallar gustiac eta gentia sobratzen san, gueuc ere lenas gañera alcarren contra mercatzenraño, eta gueldituguiñan criauric ere mantenidu esiñ eta atzera euren echetara bialtcen guendusela.

Eta biarric charrenac eguiten situen ugasabac, errico biarra desacreditatzen sutenac, amar valio suen gausegachic iru aintzen suenac, eta erria osticopian artzen se biltzanac, gure desgrasiac aprovechauta dirua aurreratzerá llegausiran, eta gaur dirua daucana sela dan jauna, nais eta edoser isan, pentsaisu selaco jaunchuac diran batzuec, ichu ichuan votua emoteco.

Piscabac mejoratzeco pentzau guenduan biarguiñen Sosiedadia eichia; presio obiac ipiñi gueure biarreri, gueuc probauta biarra entregau ugasaberi acreditaudeiñ escopetia, eta criau larregui es artu, esta beste onelaco errian comenisiran gausa on batzuec eicheco.

¿Uste dosue aintzallec, uguesaba aundic, edo jaunchoc lagunduescunic?

Ona sala ori danac esaten escuen, baña iñoc ere es lagundu; eta gueuc biarguiñ guisajuoc maquiñabat gau eta dempora galduta, eta pauso emonda conseguidu guenduan ofisiuetaco Sosiedadiac eichia, eta desio guendusen gausa asco conseguitzia; eta gaur dagos Eibarren Sosiedadiac presiuac jaso eta jateco beste irabastendabela len irabasten es eban asco; biarra obia eichenda eta gente guchiago sobratzenda oraiñ, biarran creditua gueichu da, eta errira dator asco diru gueyago; eta calia sembat obeto dabillen basarria ere obeto ibiltzendana danac daquigu; eta gura dogu ejempluau erri gustian sabaldu, biarguiñ gustiac gueu besala obeto jarri deichian, eta danoc bat eiñda iñdar gueyago daucagulaco, eusteco conseguidu dichugun gauseri eta aurrerá juateco asi garan birian.

Dabiltzas oraiñ jauncguac nundic gure sosiedade ederrac apurtuco, eta nundic biarguiñoc benderago artuco, eta nundic lagun batibe biarguiñan aldecari Ayuntamentura juaten es lagaco; eurac nai daben moduan erria manejatzeco; eta aspertugará osticopian euquigura gaichuen guisonac gueure votuequiñ gueuc aintzen ipinches.

Orregaichic lenguan batuguiñan saloyan biarguiñ daneri deichuta, eta pentzatu guenduan gueure artian apartautaco guisonac Sosiedadiequiñ eta biarguiñequiñ ondo beti portau diranac eruatia gueure votuequiñ Ayuntamentura, biarguiña defenditzeco.

Sobre larregui desgrasias icusi dogu, goicharrac eta betarroc biarguiñen mejoren contrariuac dirana, eta gueuc apartauta cuac gueure votuequiñ ataratzen es badichugu contrariua besteric aintzen euquico estoguna. Caleco biarguiñac eiñgo dogu aleguiña biarguiñari triunfua emoten; emen votua voto dala, seguru daucagu triunfua; baña basarricueri besela amenasuac emoten descues, votoric votatzen es badogu contrariuan favore, echetic quentzeco aintzeraño.

Baña votua sela dan norberac naidabenari votatzeco, votantiac nai dabena aintzen ipiñcheco, es edoseiñ guisonec iñori quendutaco votuequiñ berari conveni jacosen guisonac aintzen ipiñcheco: leguian debecauta dago iñori votua quentzia amenasuequiñ eta compromisuequiñ; nai saltzia eta nais erostia, nais aintzia voto truque edoser gausa, nais venetan, nais gusurrarequiñ generalian eichen daben moduan.

Eta guc biarguiñoc gura dogu votua voto isandeilla, Ayuntamentuco eiñ deichian erriac nai dichuan guisonac, eta es comprometedorienac eta tramposuenac. Orregachic quejauco gara biardan lecura, votua biar estan moduan quentzen dabenegaichic, eta justicia billa juan gausia isandeiñ biardan moduan, eta topatzen es badogu es daualaco biarguiñari norc entzun arrosairic; gueu obligauco gará eichera. Eta uste dogu suec ere lagunduco descusuna gausa guichibat biarguiñan favorecuac ataratzen.

Biarguiñen parteco comisiñua

(Eibarko idazlien eta idazlanen antologixia liburutik transkribatuta)

Txantxurkillua edo buztanbikotxa. Erderaz "tijereta. Momorro politta eta alaia. Bai, hala uste dot nik. Beti gustau izan jataz. Zenbat bidar eingo neban jolasian txantxurkilluekin umetan, eskurik esku pasauaz, ipurdixan daroien artazixari begira.

Gure etxostian frutarbolak genkaguzen: sagarrak, keixak, madarixak, pikuak... eta inguru horretan ehundaka egoten ziran. Aspaldi ez neban ikusten txantxurkillorik, eta asteburuan, hará, pare bat egokittu jataz parian. Eta gogoratu naiz zenbat aldiz erabiltzen nittuan esku artian umetan, eta erdi-ahaztuta nekazela, koittauak.

Hamendik jasotako argibide batzuk, Eibarko Hiztegi Etnografikotik

txantxurkillo • tijereta (Forficula auricularia).
• Ald. zanzurkillo. Sin. buztanbikotx.
• Txantxurkilloz jositta dago keixia, kolkuan be sartu jata bat (Nerea Areta). / Hau be gaiztua da. Zanzurkillua esaten gentsagun guk. Sagarrian egoten dira horrek, bai (Roberto Isasi, Kallon).

Gaur goizian Eibarko Arane eta Urtzaile (Fundidores) kalien inguruan jardun dogu berbetan gure artian. Orduan gogoratu naiz nere aitxitxan erretrato hau nekala gordeta ordenadorian: Aurrera taillarra, Eibarko fundiziñorik haundi eta ezagunena, 1910-1915 inguruan. Nere aitxitxak, Antonio Sarasuak, bertan egin zeban biharra, eta etxian pare bat erretrato zahar-zahar daukaguz.

Ez da gitxi aldatu inguru hori!

Urtaruak aurrera doiaz, uda betian gaoz, eta udazkeneko frutuak be hasi dira betetzen. Intxaur-arbolak moskaranez jositta dagoz, eta gaztaina-lokotzak be hasi dira agertzen.

Euren barruan dagoz borobiltzen frutuak, intxaurrak eta gaztainak, udazkenian basoko-animalixak zer jan euki deixen.

---------------------------------------------------------

lokotz, gaztaiña-lokotz • envoltorio de la castaña, cápsula espinosa y erizada que cubre el fruto. • Gaztaiñiak eukitzen daben arantzaz betetako oskola. • Ald. lakatz, gaztaiña-lakatz, kaztaiña-lokotz...
Esak. Gaztaiña-lakatza baiño latzagua izan.
• Udazkenian, umetan, eskolara juan biharrian gaztaiñatara gustorago. Hagia hartu, (edo zardaixa igual) eta gaztaiñatara. Hau guztiau gaztaiñia zuan, bai? eta erreza zuan. Gaztaiñak bota, eta gero lokotzak jaso. Matxardiaz, e? Matxardiaz, bestela, gaztaiña-lokotzak oratzia ez dok bromia! (EA). / Gaztaiña-lokotza lezkotxe ikutu ezindako zittal bat einda dago aspaldi honetan gure uezaba (TE).

moskaran • 1 envoltura de la nuez, cáscara verde de la nuez; 2 mancha que deja la cáscara verde de la nuez. • Ald. moskan, moskoron.

Googlek produktu berria aurkeztu du aste honetan Google Earth

Produktu polita, erakargarria: gure planeta osoko irudiak satelitetik aterata, eta puntu batetik bestera ere eramaten zaitu, hegan. Oraindik Beta bertsioan dago, baina ez da zaila konturatzea epe laburrera zelako indarra izango duen.

Alderdi teknikoez, baliabideez eta abarrez beste hainbatek egin dute berba. Nik pare bat kontutxo bakarrik aipatu nahiko nituzte.

Batetik, Googleren mapetan agertzen den Euskal Herriko toponimia guztia gaztelaniaz dagoela. Ulergarria, nire ustez ("what a hell is euskera?"), baina norbaitek (Jaurlaritzak? Euskaltzaindiak? Internautok?) zerbait egin beharko luke. Google da Euskal Herriak duen leiho handi eta zabalena.

Bestetik, Google Earth horrek garbi lagatzen digu Euskal Herriko zein ingurune diren erakargarrienak amerikarrentzat. Mundu guztia ez da agertzen definizio-maila berarekin mapetan; ulergarria den moduan, New Yorkeko irudiek eta Saharakoek ez dute zehaztasun maila berbera. Euskal Herrian bertan ere, hiru ingurune dira bereziki eskaneatu dituztenak:

• Iruñea (Sanferminak)
• Bilbo (Guggenheim)
• Hendaia-Baiona (Le Pays Basque)

Ce fini! Horixe gara euskaldunak amerikarrentzat.

Azken hilabetietan, Eibarko mendi inguruneko bide baztarretan hainbat kartel ipini dittue: basarri izenak, ermittenak, nundik eta nora juan diñuen kartelak...

Ederto.

Baina bat ez zan oso txukuna: Santa Kurutzekua. Errebuelta ostian, zuhaitz baten atzian ezkutauta, letra txikixa... Ez dau ezertarako balio:

Eta jakina, besteren batek erabagi dau, hobeto dala ganorazko zeozer ipintzia aldamenian:

Zer eingo detsagu ba.

Sanjuanetan suak eitten dira, bai Euskal Herrixan, bai mundu guztiko lurraldietan.

Euskal Herrixan ohitturia izan da suan inguruan dantzan eta kantuan jardutia. Hamentxe Areta basarriko Beleni jasotako kantua.

San Juan, San Juan,
arrautza bi kolkuan,
beste bi altzuan.
Sorgiñak eta lapurrak erre, erre,
Garixak eta artuak gorde, gorde.
Biba San Juan!

San Juan bizperan izaten da su hori: su galanta egin ortuan eta gaiñetik eitten da salto, pekatu guztiak garbittu eta bizi-barritzeko.

Orain dela hilabete inguru Aranzadiko Luis del Barriok deitu zidan. Debabarrena eskualdeko elementu etnografikoak katalogatzen dihardutela, eta ea Eibarkoekin lagunduko nien. Ermitak eta baserriak honezkero katalogatuta daude, horiek ez dituzte begiratuko. Bestelakoak aurkitu eta zerrendatu nahi dituzte: karobiak, errotak, perratokiak, jentilarriak, santutxoak eta abarrak.

Ahal nuen neurrian lagunduko niola esan nion, baina Eibarren ez zuela beste munduko ezer aurkituko. Zerrenda txiki bat egin diot, nik dakidan apurra aipatuz, eta Aranzadira bidaltzearekin batera, eta Luistxo ez dadin haserretu, hona hemen denentzat, Copyleft-arekin. :-)

Zerrenda trixtea geratu zait, bai. Alde batetik, nik neuk ez dudalako dagoen guztia ezagutzen; hor zehar egongo da beste gauza interesgarriren bat, seguru. Baina batez ere, gure herrian aspalditik dakigulako gure ondarea apurtzen, izorratzen eta ahazten. Ezer ez dugu zaindu, eta udalaren azken erabakiak ikusita, ez dirudi datozen urteotan ere hobera egingo dugunik. Hori beste egunen batean luzeago.

Dakidan apurra, beraz, hemen:

Karobiak, karobizuloak
Sasoi batean edonon aurki zitezkeen. Herrian bertan ere bai, Ubitxa-Ipurua inguruan bertan. Gaur egun ez dago bat ere ez. Aztarnaren bat Areta baserri ondoan, eta batez ere Arandobaserrien gainekaldean. Horixe zen (Urko ingurua) kareharria lortzeko lekurik aproposena. Eibar inguruan ederrenak eta zainduenak, Areition (Mallabia), eta Kilimonen (Mendaro).

Telleriak
Hogeigarren mende hasiera bitartean, Buztinzurineko telleria zegoen Txontako sarreran. Ez dut uste Eibarren besterik izan denik. Hori bai, baserrietan ere egiten ziren tellak, eta buztina Armaixo-Urkiola inguruetatik ateratzen zuten (San Pedro, Elgoibar).

Edurzuloak
Nebera baserri gainean geratzen da aztarnaren bat.

Mugarri esanguratsu eta bereziak
Eibar-Elgeta bitarteko mugan badira zenbait. Jabier Elorza soraluzearrak batzuen argazkiak atera zituen bere libururako "Eibar, origenes y evolucion".

Gurutzeak
Arrateko gurutzea, jakina, eta Urkikoa (hemen argazkia). Ehundaka urtean Urki Kurutzekua baserri parean izan da, San Lorenzo ermita parean. Ermita autopista egiteko bota zuten, 1970 inguruan; baserria eta gurutzea duela urtebete, etxeak egiteko. Gurutzea "en dependencias municipales" omen dago. Horretaz egingo dut berba luzeago beste noizbait.

Santutxoak
San Ildefonsoko santutxoa da ezagunena, San Roman baserri azpian dagoena (Aginaga auzoan). Inguruan galtzada ederra ere badauka, oraintsuan berritua. Arrateko pausuetan dauden 3 santutxoak ere eibartar gehienok ezagutzen ditugu, Eibartik Arratera doan bide zaharrean dauden hiru humilladeroak. Horiek ere azken urteotan berritu dituzte.

Gutxi gorabehera 1950. urtera arte hirugarren bat ere bazen, Usartzatik Arratera doan bide bazterrena. Badirudi Usartzan izandako erromeria baten ostean mutil kuadrillaren batek maldan behera bota zuela, eta hortxe desagertu zen. Beharbada hortxe egongo da, pinu eta sastraka artean ezkutatuta. Lekuak, oraindik ere, Santutxo izena dauka.

Amaitzeko, Aginagako Oregi baserriaren pareko txabolan ere santu baten irudia daukate (San Migel?). Hemen duzue argazkia

Perratokiak
Amezabalegi baserriaren ondoan dago ezagutzen dudan bakarra. Hemen duzue argazkia

Probalekuak
Aginagan eta Arraten, ederrak biak, eta oraindik ere lantzean-lantzean probaren bat izaten dutenak, Aginagan sanmigeletan, eta Arraten sanisidroetan.

Potzuak eta laminak
Eibarren ez zaigu geratzen laminik, ezta laminak bizi ziren potzu eta zubiperik ere. Gure zaharrenek ere ez dute sekula laminik ikusi. Baina badaude izen politak dituzten zenbait leku: liñapotzueta, lixiberreketa, urzulueta... Horietan derrigor laminak bizi behar.

Beste zenbait elementuren berri ere eskatu zidaten (hilarriak, sarobeak, zeramikagintzako labeak, gentilarriak...), baina ez dut horien aztarrenik lortu. Beste inork informazio gehiago balu, badakizue.

Eibarko Hiztegi Etnografikotik berba eta historixa batzuk etara dittut.

San Juan egun • día de San Juan, 24 de junio.
• San Juan bezperan orduan eitten zan sua. Solo bakotxian su bat e! Zenbat solo daren, hantxe, ta gero kurutziak ipiñi solo ertzetan, lau ertzetan, ta urte guztian egoten ziran. Etxian be ipintzen ziran kurutzak ate sarreretan. Gero, “San Juen, San Juen kantau”. Ta bedinkatzen zan sobria, aurtengo sobria: kipulia, berakatza, porrua, baba lorak, larrosak eta dagozenak. Garixa ta artua bedeinkatu! Ta gero ha gorde hurrengo urterako. Hurrengo urtian gero, ha botatzen jakon suari, su bedeinkatu izan deiñ. Harekin bota su guztieri pusketatxo bana su bedeinkatu izan deiñ (AJKE). / Ointxe San Juanetan ez. Oiñ gitxi ikusten da halako saltua, baiña lehen bai. Lehen, ni gaztia nitzanian, gizonezkuak eta pun! Ta pasatzen eben gaiñetik! Baiña jentia listotu ein da… Sua ta ura beren neurrixan (AJKE).

San Juan txiki • día siguiente al día de San Juan, 25 de junio.

sorba, sanjuan sorba • ramo de San Juan. • Ortuari eta lorekin egitten da txortia. San Juan egunian bedeinkatzera eruan, eta urte guztian etxia babestuko dau. Hurrengo urteko sanjuan suan erretzen da. Aldaera. sobra.
• Sanjuan sorbia eitteko larrosia, lirixua, mielua, garixa, artua, berakatza eta kipulia erabiltzen genduazen (EA). / Lorak batzen genduzen San Juan sorbia eitteko geuk. San Juanetako sorbia bedinkatzeko. Krabeliña txiki-txikixa, eta gero hari berakatza-ta, kipulia-ta, garixa-ta, artuata... Horrek gehitzen jakozen hara sorbiari, eta ha gero Arratera bedeinkatzera (AJKE).

Sanjuan bezperia; gaur hasiko dira Sanjuanak Eibarren. Lizarrako dultzaiñeruak helduko dira eguardixan estaziñora, jentia kalera, suzko-erroberak gabian, tiobibuak Txantxazelaixan...

Aurten egongo da, horraittiok, barrikuntza txiki bat. Eibarko kuadrillak maskotia etara dabe: Kaskajo.

Kaskajo eguna

Baina zergaittik Kaskajo? eta zer da kaskajo eguna?

Eibarko Hiztegi Etnografikuan

kaskajuen egun • se le llamaba así al viernes.
• Lehen Untzagan udan eguenetan eta domeketan musikia. Hantxe eitten genduan dantzan. Hantxe topau najuan nik nobixia! Ta eguena zan kaballero txikixan eguna. Eta barixakua kaskajuen eguna.

Eta Toribio Etxebarriak, Kaskajo berbiaz:

» KASKAJO [kaskailu] (Adj.) insensato; "De poco seso" (TE, 482).
Bere dotoretasun guztiagaz, kaskaju haundi bat; badakizu zein.

Azkenaldixan triste samar egon dira Eibarko sanjuanak, sasoi batekuekin konparauta giro gitxikin. Aurten 40 gazte-kuadrilla aurkeztu ei dira ekitaldixetara eta jaixetara, maskotia be atara dabe... Aurtengo egitaraua be, azken urtiotako zabal eta bizixena. Ia jendiak erantzutzen daben. Egin deiguzen kaskajokerixak!

Gora Sanjuanak!