Eibartik

Orain egun batzuk Caleco biargiñak basarricueri idazlanakin hasi neban bidiari jarraittuta, gaur be Eibarko euskeraz idatzittako beste lan antologiko bat ekarriko dot txoko honetara, han eta hamen idatzittako idazlanak Interneten ipintze aldera.

Gaurko lana, Antonio Iturriotz Urizarrek idatzittako lan txiki bat da, Egazkiñak, 1958. urtian Eibar aldizkarixan kaleratutakua (PDFan, Egoibarra.eus webgunean).

Antonio Iturrioz Urizar, 1900eko martixaren 3an Eibarren jaixua, Antonio Iturrioz alkatiaren semia. Beran bizitza ez dogu larregi ezagutzen. Eskola Armerixan ikasi zeban, gero Moskura juan zan Zientzia Politikuak ikastera, eta Gerra Zibilakin batera Eibartik alde egin bihar izan zeban, lehelengo Valentziara eta azkenik Mexikora.

Idazlan gitxi laga zittuan, Pio Barojaren Zalacain eta Las aventuras de Jaun de Alzate liburuen itzulpenak, eta Eibarko euskeraz idatzittako testu labur batzuk, besterik ez. Hórrek azkenok dira guretzat interesgarrixenak, Eibarko euskeraz idatzitta darelako, eta bere umetako gorabeherak kontatzen dittualako. Batetik, Egan aldizkarixan (1966, XXV. 96-98), Danetik pixkat. Aintziñako gogorapenak Eibarko euskeran kaleratu zeban; bestetik, hamen jarraixan datorren Egazkiñak, 1958ko urrixan Eibar rebistan kaleratutakua.

Beste euskalki batzuen interferentzia gitxi batzuk igartzen jakozen arren, Eibarko euskera ederto darabil Antonio Iturriozek. Euskeraz alfabetatu barikua izanda, eta Mexikon idatzittako testua izanda, merito haundikua dakagu Egazkiñak kontakizuna.

XX. mende hasierako euskeria eta Eibarko gizartia ezagutzeko testu zoragarrixa da Egazkiñak hau.

........................................................

Egazkiñak

Amaikatxo egazkin (avion) pasatzen jakuz odeiak ziar gaurko egunetan, gure aldetik begistada bat merezi izaten eztezkuela. Oso ederrak, indartsuak eta biskorrak izanda be, eztitxugu aintzakotzat artzen, ikustiaren ikustez oitxu gara-ta.

Baiña burdiñazko txorixok begixen aurrian, ditxudanian, beti etortzen jata burura, bizi naixen artian sekulako aztu ezingo dodan zeozertxo, emen azaltzera noiana.

Zuek, gaur eguneko gaztiok, orrenbaten eingo dozue barretxo errukitsuren bat kontu-kontari natorkizuen gertaera kaxkar au dala-ta; bateronbatek esan be esan leike: "Ako agurian xaxaria, alako epelkerixak aomiñian ditxuala". Baña, dana dala, biotzeko kutunian dakartena da ta nik bai uste zuetarikoen bat izan neikiala lagun, gertaera zar onen unak ausnartuz, ulerbera edo "konprensibua" izaten.

Ekin deixogun ba: 1910'garreneko garagarrilla, Sanjuan maitien illa. Sasoi onetara ezkero lorik be ezin ein izaten genduan, eguneri ta gaueri bultzaka, Sanjuanak noiz etorriko.

¡Baña, ara! demoniua, or ikusten dogun arratsalde baten Orue’tarren inprentako Elias, eskillaratxua bizkarrian, papel-zorrua besapian eta itsaskai edo engrudo ontzixa beste eskuan zeroiazela. Betikua, autubatzaille ta jakingose giñalarik granujok, jarraitxu gentzan ondorik inprenteruari. Kantoi egoki batera eldu zanian ipiñi eskillaria orma-kontra ta an ezarri eban zeozer, guretzat arritxutzekoa zana. Sekula alakorik...!

Egazkin edo abioi aundi bat zetorren, berakin ega eingo eban bibote izugarrixak gorutz zuzen-zuzen zitxuan gizonakin. Egataldixa, Sanantoniuetan Durango’n izatekua.

Ene, ba mutillak!, zer juau au...! Esaten, aobetian, mutil-koskorrok; ordurarteko egazkiñak ipoin-gauzatzat baño ezbageunkazen. Erriko kalertzetan ikusi zitxetekian mutil-pilluak gure bibotedunari adurradarixola begira. Arek bai gure amesak, gure eztabaidak, gure zalapartak.

Zoratu giñan danok. Ain zoratu eze, Sanjuanak eurak be aztu jakuzen. Zer zan a!!

Egunak juan ta egunak etorri, aundi ta txiki, geruago ta beruago giñoiazen Eibar'aldian, Durango'ko gertakizun galanta zala ta etzala. Ala-biarrez, bein edo bein, eldu zan ordua. Mutil-koskor pillo bat Durango’ra juateko erabagixa artuta genden. Oñez juan biar ta boltza ariñakin gaiñera. Ala be pozarren. Jakiña, etxekuan ixilixan.

Amak somau zoztan nere buruan nerebixana ta domeketako erriala emon biarrian semaiko bat emon. Abarketak nai nik jantzi, ta orduan, amak:

• Tira mutil! Tira mutil!: abarketak domeka artsalderdixan? Eztago abarketarik illuntzirarte.

Gero au dala ta bestia dala, euki ninduan etxian ordubixak jo ebeneño. Xemeikua boltzilluan, zapata estuak, eta ordubixak erlojuan zirala ikusiz, kendu jakon amari bildurra Durango'rutz artuko nebana: nik, amar urteko ume-gorri nintzan onek. Eta emoeztan kalerako baimena.

Ataixan nitxuan zain laguntxo aritxalarixok.

Abixau giñan Isasi'xan gora ta, Otolerdikorutz giñanian, or dator Urkuzu'ko lando aundixa bost edo sei zaldi aurrian zitxuala. Urten danok bere ondorik aintxitxiketan eta Elgetakale'ko Miel Txotxolua ta neu eldu giñan lelen atzeko burpil bixen erdiko ardatzian jartzera. Ipurmamiñak lokatzeko añakuak ziran ango burdiña-dardarak, baña gu, ezta konturatu be. Aurrera!

Aurrerakizun laburra, orraitxio: baiba, Baldaxar gurtzain edo kotxeruak igarri bezero ezegokixak zeroiazela atzekaldian eta jaurti eban zartaillukada bat, jo ninduan arpegixan ta lurrera bueltaka bota ninduana. Latiokara ta lurrian artutako danbatekuaz kornot barik gelditxu nintzan. Artu lagunak besuetan eta eruan ninduen errekara, bai ainbat bidar burua uretan sartziaz berialako bizkorren gorbiztu be ein nintzan.

• Zer egingo juau ba oin, Anton?- galde eiezten.
• Zer eingo dogun? Ori be esan? Durango'ra juan ta arioplanua ikusi.

Eta danen aurrian urten neban, begi bata kedarria baño baltzago ta arpegixan alde batetik besterañoko zanbruaz.

Ermu'ra orduko, lagun aldria urritxuaz zoian, igeslarixeri esker. Aritxixo'ko aldapan gora, Ardantza'ko Txakur Karo billau ta galde ein gentzan:

• Txakur, mezedez, oindiokan urrin dago Durango?
• Durango? Ara, mutillak; begira aldapa gaiñari... Ikusten dozue? Ba pasau axe ta... fitx! Durango’n zaoze.

Ezin, ba, Txakur'ek sinistu alako ibillaldi garratza eitxeko lain giñanik. Orregaitxik bota eban bota ebana.

Juan da juan giñoiazela, bat emen, urrengua arutzago, asi giñan lagunak bide baztarrian lagatzen ta, Aritxixo gañera orduko, Miel ta neu gelditxu giñan bakarrik. Bixok eldu be, Durango'ra, Jaungoikuak dakixan orduren baten. Nik neroian semeikuagaz erosi Santa Maria elixaurrian laranja bat, erdixan bi ein, ta jan genduan. Kitxo gure diruok, Miel'ek lausikorik ezbazeroian.

Orretan, burdiña zarataz bai txinparta jarixoz, agertu jakun tranbia. Ene bada ta ba!; zer zan a! Ao-zabal gengozkixon begira, ezazi edo enano txikirrin bat etorri jakunian. Beriala lotu giñan berakin izketan:

• Zuek -esaezkun- probintzianuak zarie, ezta?
• Probintzianuak?
• Bai, nuntarrak, ba, bestelan?; eibartarrak edo.
• Eibartarrak probintziano izatera, bai, -erantzun gentzan.
• Eta zer, tranbixa ederri begira, e? Eibar'en ez baña bai Durango'n, tranbixak.... Ji! Ji! Ji!... Ta aldendu zan pozik, gizontxua.
• Ji! Ji!...? Buruaundi!! -deitxu gentzan.

Burua euki be, erregaldarian lazkotxia eukan.

Ein genduan andik egazkin-ipoiña zeuan alderutz. Benetako ipoiña, axe, bada erlamiño arek ez-eban ein Isasi'ko Oillalokiak ein zeikian baño egaztada aundixagorik. Ori berori zala-ta bertan bera su emon eta erre eben. Guk ezgenduan orretxen beste be ikusi, ara eldu giñanerako zalapartak eta jentien anka-jokuak baño ezbazebizen, txapel-okerrak an da emen ondorik zitxuela.

Ori ezkero etxerutz artu biar, laster zetorren illuna-ta. Txede edo intentziñoz amak emondako zapata estuak zatitu eztezen ankak. Ezin, ba, eurekin bidian osteratu. Orrela, oñetakuak eskuan, ortozik abixau izan nintzan. Ederra girua, antxen neukana.

Urriñegi izan jakun Durango'rañokoa ume-zorri bixori, ta bidia nola moztu arduratan, asi giñan nundik nora juan biar genduanez galdezka. Zaldibar'erutz artzeko esaezkuen. Berriz'era barik. Zaldibar'ko tunela ziar ba'zan biderik laburrena. Ta bai guk ondu be, tipi-tapa trenbidetik ibillixaz, tunelaren aorañokua; baña, ara orduko gau illuna zalarik, bildurtu giñan tunelian sartzen.

Basarritxar baten esana entzunaz, basotik, arizti batzuek ziar, jo genduan Jañagaña'ra. Jakizue sasoi artan Zaldibar'tik Jaña-gaña'rako bide-zabala burutasunian be ezeguala.

Baña, ariztixan galduta sortu giñanian, Miel ni baño be gaztiaua izanta (bedratzi urteko umetxua) emoetzan negarrari Ama Doloretakuak baño soillago. A ikusitxa, nik be negar. Axe bai guk geunkan erromerixia: gosiak eregitxa, ankak zatitxuta, nekian nekez beia jota, basoko kerizak gabe baltzian sorgin-dantzetan, bildurrez ikaraka ta nora jo geinkian be ezjakinian.

Nik eztakitx zela, baña nundik edo andik atara genduan adoria ta bai aurrera ein be, Ermu gañera agertu arte. Andik, erdi-arrastaka ba'zan be, eldu giñan, gaberdirako, Eibar'era.

Nik entzun nitxuan entzuteko agirakak:

• Ikusten dok zer ein duan, tonto-lapiko? Juari barriro, arioplano ikusten, zapata estu ta guzti... Juango intzake?

Buru-makur, begixak lurrari jositxa esan neban ezetz. Baña ezan egixa, garbai izpirik biotzian somatzen ezpaneban. Tranbiak ezautu. Durango be bai, ta enanuakingo artu-emonak aintzakotzago nitxuan neke ta gañerako lor zitxal guztiak baño.

Etxatan, ez, garbatu...!

Antonio Iturrioz

Mexiko'n, 1958'garrengo Dagonillaren 19'an,

(EIBAR aldizkaria, 18 zkia./ 1958ko urria)

Argazkia: Marius Trecet piloto frantziarraren erakustaldia Eibarko Otola-erdikua zelaian, 1913an. Argazkilaria, Indalecio Ojanguren. Kutxateka (cc-by-sa).

Trecet Eibarren egon zenekoaren kontakizuna, Diario Vascon.

Oso kantu gitxi dakiraz, ez naiz kantari ona, ez ahotsez, ez zaletasunez. Baina badira txikittan etxian ikasittako dozena erdi kantu, oso gustoko daukadazenak. Euren artian, hamen beheko hau.

Txikittan ikasi neban, amagandik, baina berak aittan familixiari jasota. Gerora pare bat lekutan be topau dot, eta guk geuk be erabili genduan Laixetan, garixetan, basarrixa Eibarren erakusketarako. Izan be, erakusketian izena be kantu honetatik hartu genduan.

Zenbat diran, hamar diran,
zenbat diran ikusi,
oillua kakarixetan
oillarra hari ikasten.
Txakurtxua josten eta
arratoitxua labretan,
txindurrixa garixetan,
kakalardua laixetan.
Eperra nabotan, idixa dantzan, astua danbolin joten,
horren guztien erdixan zeuan zorrixa barrez ittotzen.

("Eibar, Kantuz kantu" liburuan beste bertsiño bat dago, antzerakua, 85. orrialdian).

Orain dala urte batzuk, Pablo Iglesias Fundaziñuak Madrilen daukan egoitzan, XX. gizaldi hasierako panfleto bat topau zeben. Eibarko sozialistak 1902-1920 bittartian argitaratzen zeben "Adelante" aldizkarixan orrixen artian agertu zan.

Badirudi garai beretsukua dala, 1902 ingurukua. Ez dago garbi "Adelante" aldizkarixakin batera kaleratu ete zan, edo bestela heldu ete dan Madrilera. Egilia be ezezaguna da. Labur-labur esanda, Kaleko bihargiñak, basarrikueri, euren botua eskatzen detse; ordura arte moduan botua goittarreri (republikano eta liberaleri) edo behetarreri (jauntxo eskumatarreri) emon biharrian, botua sozialisteri emoteko.

Badirudi, benetako argitalpen bat baino, ahoz esan biharreko hizketaldiren baten zirri-borrua dala, jendeaurrian bota biharreko hitzaldi bat. Ahozko hizkerian ezaugarriz betia, testu ederra da, aberatsa eta ariña. Pasarte antologiko batzuk be badakaz, Euskararen ereduzko prosan sartzeko modokuak. Ez dago dudarik, testu hau idatzi zebanak, ondo zekixan zer dan retorikia, eta lehenago be idatzitta zekazen antzerako testuak. Balitteke Akilino Amuategi "Txikillana" sozialista ezaguna izatia egilia.

Azterketa sakonagua biharko leuke, bai linguistikua, bai edukiñen ingurukua. Hori hurrengo baterako, baina testua, behinik behin, hementxe.

Gozatu.

Caleco biarguiñac Basarricueri Elesiñuen gañian

Elesiñuetaco demporan icustendosue bastarra gustiac comprometitzen sela ibiltzen diran votua quentzeco, eta gueyena gusurra, jaunchuac voto batzallien bitartes darabiena; eta onegaichic pentzaudogu caleco biarguiñoc basarricueri, aitzen ematia serbait ser pasatzendan calian.

Urte guchi dala biarguiñoc guengosen, ascomodutaco ugasaben gusurrequin biarreco presiuac galduta, alcarren beserueri campuan mercatzen etzen armia, eta bearguiñen lepora jausten sen erresultaua; merqueta ondo sela esiñ leiquian eiñ biarric, escopetia desacreditauas oian egunetic egunera, eta orregatic biarra guichitzen, ala eta gusti ere basarrico mutilles betetzen tallar gustiac eta gentia sobratzen san, gueuc ere lenas gañera alcarren contra mercatzenraño, eta gueldituguiñan criauric ere mantenidu esiñ eta atzera euren echetara bialtcen guendusela.

Eta biarric charrenac eguiten situen ugasabac, errico biarra desacreditatzen sutenac, amar valio suen gausegachic iru aintzen suenac, eta erria osticopian artzen se biltzanac, gure desgrasiac aprovechauta dirua aurreratzerá llegausiran, eta gaur dirua daucana sela dan jauna, nais eta edoser isan, pentsaisu selaco jaunchuac diran batzuec, ichu ichuan votua emoteco.

Piscabac mejoratzeco pentzau guenduan biarguiñen Sosiedadia eichia; presio obiac ipiñi gueure biarreri, gueuc probauta biarra entregau ugasaberi acreditaudeiñ escopetia, eta criau larregui es artu, esta beste onelaco errian comenisiran gausa on batzuec eicheco.

¿Uste dosue aintzallec, uguesaba aundic, edo jaunchoc lagunduescunic?

Ona sala ori danac esaten escuen, baña iñoc ere es lagundu; eta gueuc biarguiñ guisajuoc maquiñabat gau eta dempora galduta, eta pauso emonda conseguidu guenduan ofisiuetaco Sosiedadiac eichia, eta desio guendusen gausa asco conseguitzia; eta gaur dagos Eibarren Sosiedadiac presiuac jaso eta jateco beste irabastendabela len irabasten es eban asco; biarra obia eichenda eta gente guchiago sobratzenda oraiñ, biarran creditua gueichu da, eta errira dator asco diru gueyago; eta calia sembat obeto dabillen basarria ere obeto ibiltzendana danac daquigu; eta gura dogu ejempluau erri gustian sabaldu, biarguiñ gustiac gueu besala obeto jarri deichian, eta danoc bat eiñda iñdar gueyago daucagulaco, eusteco conseguidu dichugun gauseri eta aurrerá juateco asi garan birian.

Dabiltzas oraiñ jauncguac nundic gure sosiedade ederrac apurtuco, eta nundic biarguiñoc benderago artuco, eta nundic lagun batibe biarguiñan aldecari Ayuntamentura juaten es lagaco; eurac nai daben moduan erria manejatzeco; eta aspertugará osticopian euquigura gaichuen guisonac gueure votuequiñ gueuc aintzen ipinches.

Orregaichic lenguan batuguiñan saloyan biarguiñ daneri deichuta, eta pentzatu guenduan gueure artian apartautaco guisonac Sosiedadiequiñ eta biarguiñequiñ ondo beti portau diranac eruatia gueure votuequiñ Ayuntamentura, biarguiña defenditzeco.

Sobre larregui desgrasias icusi dogu, goicharrac eta betarroc biarguiñen mejoren contrariuac dirana, eta gueuc apartauta cuac gueure votuequiñ ataratzen es badichugu contrariua besteric aintzen euquico estoguna. Caleco biarguiñac eiñgo dogu aleguiña biarguiñari triunfua emoten; emen votua voto dala, seguru daucagu triunfua; baña basarricueri besela amenasuac emoten descues, votoric votatzen es badogu contrariuan favore, echetic quentzeco aintzeraño.

Baña votua sela dan norberac naidabenari votatzeco, votantiac nai dabena aintzen ipiñcheco, es edoseiñ guisonec iñori quendutaco votuequiñ berari conveni jacosen guisonac aintzen ipiñcheco: leguian debecauta dago iñori votua quentzia amenasuequiñ eta compromisuequiñ; nai saltzia eta nais erostia, nais aintzia voto truque edoser gausa, nais venetan, nais gusurrarequiñ generalian eichen daben moduan.

Eta guc biarguiñoc gura dogu votua voto isandeilla, Ayuntamentuco eiñ deichian erriac nai dichuan guisonac, eta es comprometedorienac eta tramposuenac. Orregachic quejauco gara biardan lecura, votua biar estan moduan quentzen dabenegaichic, eta justicia billa juan gausia isandeiñ biardan moduan, eta topatzen es badogu es daualaco biarguiñari norc entzun arrosairic; gueu obligauco gará eichera. Eta uste dogu suec ere lagunduco descusuna gausa guichibat biarguiñan favorecuac ataratzen.

Biarguiñen parteco comisiñua

(Eibarko idazlien eta idazlanen antologixia liburutik transkribatuta)

Txantxurkillua edo buztanbikotxa. Erderaz "tijereta. Momorro politta eta alaia. Bai, hala uste dot nik. Beti gustau izan jataz. Zenbat bidar eingo neban jolasian txantxurkilluekin umetan, eskurik esku pasauaz, ipurdixan daroien artazixari begira.

Gure etxostian frutarbolak genkaguzen: sagarrak, keixak, madarixak, pikuak... eta inguru horretan ehundaka egoten ziran. Aspaldi ez neban ikusten txantxurkillorik, eta asteburuan, hará, pare bat egokittu jataz parian. Eta gogoratu naiz zenbat aldiz erabiltzen nittuan esku artian umetan, eta erdi-ahaztuta nekazela, koittauak.

Hamendik jasotako argibide batzuk, Eibarko Hiztegi Etnografikotik

txantxurkillo • tijereta (Forficula auricularia).
• Ald. zanzurkillo. Sin. buztanbikotx.
• Txantxurkilloz jositta dago keixia, kolkuan be sartu jata bat (Nerea Areta). / Hau be gaiztua da. Zanzurkillua esaten gentsagun guk. Sagarrian egoten dira horrek, bai (Roberto Isasi, Kallon).

Gaur goizian Eibarko Arane eta Urtzaile (Fundidores) kalien inguruan jardun dogu berbetan gure artian. Orduan gogoratu naiz nere aitxitxan erretrato hau nekala gordeta ordenadorian: Aurrera taillarra, Eibarko fundiziñorik haundi eta ezagunena, 1910-1915 inguruan. Nere aitxitxak, Antonio Sarasuak, bertan egin zeban biharra, eta etxian pare bat erretrato zahar-zahar daukaguz.

Ez da gitxi aldatu inguru hori!

Urtaruak aurrera doiaz, uda betian gaoz, eta udazkeneko frutuak be hasi dira betetzen. Intxaur-arbolak moskaranez jositta dagoz, eta gaztaina-lokotzak be hasi dira agertzen.

Euren barruan dagoz borobiltzen frutuak, intxaurrak eta gaztainak, udazkenian basoko-animalixak zer jan euki deixen.

---------------------------------------------------------

lokotz, gaztaiña-lokotz • envoltorio de la castaña, cápsula espinosa y erizada que cubre el fruto. • Gaztaiñiak eukitzen daben arantzaz betetako oskola. • Ald. lakatz, gaztaiña-lakatz, kaztaiña-lokotz...
Esak. Gaztaiña-lakatza baiño latzagua izan.
• Udazkenian, umetan, eskolara juan biharrian gaztaiñatara gustorago. Hagia hartu, (edo zardaixa igual) eta gaztaiñatara. Hau guztiau gaztaiñia zuan, bai? eta erreza zuan. Gaztaiñak bota, eta gero lokotzak jaso. Matxardiaz, e? Matxardiaz, bestela, gaztaiña-lokotzak oratzia ez dok bromia! (EA). / Gaztaiña-lokotza lezkotxe ikutu ezindako zittal bat einda dago aspaldi honetan gure uezaba (TE).

moskaran • 1 envoltura de la nuez, cáscara verde de la nuez; 2 mancha que deja la cáscara verde de la nuez. • Ald. moskan, moskoron.

Googlek produktu berria aurkeztu du aste honetan Google Earth

Produktu polita, erakargarria: gure planeta osoko irudiak satelitetik aterata, eta puntu batetik bestera ere eramaten zaitu, hegan. Oraindik Beta bertsioan dago, baina ez da zaila konturatzea epe laburrera zelako indarra izango duen.

Alderdi teknikoez, baliabideez eta abarrez beste hainbatek egin dute berba. Nik pare bat kontutxo bakarrik aipatu nahiko nituzte.

Batetik, Googleren mapetan agertzen den Euskal Herriko toponimia guztia gaztelaniaz dagoela. Ulergarria, nire ustez ("what a hell is euskera?"), baina norbaitek (Jaurlaritzak? Euskaltzaindiak? Internautok?) zerbait egin beharko luke. Google da Euskal Herriak duen leiho handi eta zabalena.

Bestetik, Google Earth horrek garbi lagatzen digu Euskal Herriko zein ingurune diren erakargarrienak amerikarrentzat. Mundu guztia ez da agertzen definizio-maila berarekin mapetan; ulergarria den moduan, New Yorkeko irudiek eta Saharakoek ez dute zehaztasun maila berbera. Euskal Herrian bertan ere, hiru ingurune dira bereziki eskaneatu dituztenak:

• Iruñea (Sanferminak)
• Bilbo (Guggenheim)
• Hendaia-Baiona (Le Pays Basque)

Ce fini! Horixe gara euskaldunak amerikarrentzat.

Azken hilabetietan, Eibarko mendi inguruneko bide baztarretan hainbat kartel ipini dittue: basarri izenak, ermittenak, nundik eta nora juan diñuen kartelak...

Ederto.

Baina bat ez zan oso txukuna: Santa Kurutzekua. Errebuelta ostian, zuhaitz baten atzian ezkutauta, letra txikixa... Ez dau ezertarako balio:

Eta jakina, besteren batek erabagi dau, hobeto dala ganorazko zeozer ipintzia aldamenian:

Zer eingo detsagu ba.

Sanjuanetan suak eitten dira, bai Euskal Herrixan, bai mundu guztiko lurraldietan.

Euskal Herrixan ohitturia izan da suan inguruan dantzan eta kantuan jardutia. Hamentxe Areta basarriko Beleni jasotako kantua.

San Juan, San Juan,
arrautza bi kolkuan,
beste bi altzuan.
Sorgiñak eta lapurrak erre, erre,
Garixak eta artuak gorde, gorde.
Biba San Juan!

San Juan bizperan izaten da su hori: su galanta egin ortuan eta gaiñetik eitten da salto, pekatu guztiak garbittu eta bizi-barritzeko.

Orain dela hilabete inguru Aranzadiko Luis del Barriok deitu zidan. Debabarrena eskualdeko elementu etnografikoak katalogatzen dihardutela, eta ea Eibarkoekin lagunduko nien. Ermitak eta baserriak honezkero katalogatuta daude, horiek ez dituzte begiratuko. Bestelakoak aurkitu eta zerrendatu nahi dituzte: karobiak, errotak, perratokiak, jentilarriak, santutxoak eta abarrak.

Ahal nuen neurrian lagunduko niola esan nion, baina Eibarren ez zuela beste munduko ezer aurkituko. Zerrenda txiki bat egin diot, nik dakidan apurra aipatuz, eta Aranzadira bidaltzearekin batera, eta Luistxo ez dadin haserretu, hona hemen denentzat, Copyleft-arekin. :-)

Zerrenda trixtea geratu zait, bai. Alde batetik, nik neuk ez dudalako dagoen guztia ezagutzen; hor zehar egongo da beste gauza interesgarriren bat, seguru. Baina batez ere, gure herrian aspalditik dakigulako gure ondarea apurtzen, izorratzen eta ahazten. Ezer ez dugu zaindu, eta udalaren azken erabakiak ikusita, ez dirudi datozen urteotan ere hobera egingo dugunik. Hori beste egunen batean luzeago.

Dakidan apurra, beraz, hemen:

Karobiak, karobizuloak
Sasoi batean edonon aurki zitezkeen. Herrian bertan ere bai, Ubitxa-Ipurua inguruan bertan. Gaur egun ez dago bat ere ez. Aztarnaren bat Areta baserri ondoan, eta batez ere Arandobaserrien gainekaldean. Horixe zen (Urko ingurua) kareharria lortzeko lekurik aproposena. Eibar inguruan ederrenak eta zainduenak, Areition (Mallabia), eta Kilimonen (Mendaro).

Telleriak
Hogeigarren mende hasiera bitartean, Buztinzurineko telleria zegoen Txontako sarreran. Ez dut uste Eibarren besterik izan denik. Hori bai, baserrietan ere egiten ziren tellak, eta buztina Armaixo-Urkiola inguruetatik ateratzen zuten (San Pedro, Elgoibar).

Edurzuloak
Nebera baserri gainean geratzen da aztarnaren bat.

Mugarri esanguratsu eta bereziak
Eibar-Elgeta bitarteko mugan badira zenbait. Jabier Elorza soraluzearrak batzuen argazkiak atera zituen bere libururako "Eibar, origenes y evolucion".

Gurutzeak
Arrateko gurutzea, jakina, eta Urkikoa (hemen argazkia). Ehundaka urtean Urki Kurutzekua baserri parean izan da, San Lorenzo ermita parean. Ermita autopista egiteko bota zuten, 1970 inguruan; baserria eta gurutzea duela urtebete, etxeak egiteko. Gurutzea "en dependencias municipales" omen dago. Horretaz egingo dut berba luzeago beste noizbait.

Santutxoak
San Ildefonsoko santutxoa da ezagunena, San Roman baserri azpian dagoena (Aginaga auzoan). Inguruan galtzada ederra ere badauka, oraintsuan berritua. Arrateko pausuetan dauden 3 santutxoak ere eibartar gehienok ezagutzen ditugu, Eibartik Arratera doan bide zaharrean dauden hiru humilladeroak. Horiek ere azken urteotan berritu dituzte.

Gutxi gorabehera 1950. urtera arte hirugarren bat ere bazen, Usartzatik Arratera doan bide bazterrena. Badirudi Usartzan izandako erromeria baten ostean mutil kuadrillaren batek maldan behera bota zuela, eta hortxe desagertu zen. Beharbada hortxe egongo da, pinu eta sastraka artean ezkutatuta. Lekuak, oraindik ere, Santutxo izena dauka.

Amaitzeko, Aginagako Oregi baserriaren pareko txabolan ere santu baten irudia daukate (San Migel?). Hemen duzue argazkia

Perratokiak
Amezabalegi baserriaren ondoan dago ezagutzen dudan bakarra. Hemen duzue argazkia

Probalekuak
Aginagan eta Arraten, ederrak biak, eta oraindik ere lantzean-lantzean probaren bat izaten dutenak, Aginagan sanmigeletan, eta Arraten sanisidroetan.

Potzuak eta laminak
Eibarren ez zaigu geratzen laminik, ezta laminak bizi ziren potzu eta zubiperik ere. Gure zaharrenek ere ez dute sekula laminik ikusi. Baina badaude izen politak dituzten zenbait leku: liñapotzueta, lixiberreketa, urzulueta... Horietan derrigor laminak bizi behar.

Beste zenbait elementuren berri ere eskatu zidaten (hilarriak, sarobeak, zeramikagintzako labeak, gentilarriak...), baina ez dut horien aztarrenik lortu. Beste inork informazio gehiago balu, badakizue.