Eibartik

Lehenago ere aipatu izan dugu gai hau Eibartarrak zerrendan, esate baterako 2005ko urtarrilean: Aratoste ala Aratuste?. Orduko hartan ahozko erabileraren gainean galdetzen nuen (egia esan, zalantza gutxi daukat gai horren inguruan: Eibarren "aratuste" erabiltzen da, gehienbat, ahozko jardunean).

Eibarko hiztegirako lehenengo aldaera hori aukeratu genuen (aratuste), bi arrazoitan oinarrituz:

• Aldaera hori da nagusi Eibarren
• Aldaera hori agertzen da hiztegi nagusietan, esate baterako, Elhuyarren, eta Aratuste onartu du Euskaltzaindiak.

Hala ere, Eibarko udalak antolatzen dituen ekitaldi, lehiaketa eta abarretan, Aratosteak izena arautu eta zabaldu du azken urteotan (adibidez hau). Udalaren bideari jarraituz, zenbait elkartek eta herri-komunikabidek ere Aratosteak aldaera darabilte, baita EibarOrg webgune honetan bertan ere :-)

Horretarako arrazoi bakarra Toribio Etxebarriaren hiztegia izan daiteke, idazleak Aratoste jaso baitzuen 1963an egindako bilduman.

Eibarren Aratoste ere erabiltzen dela ukatu barik, esango nuke ez dagoela inolako arrazoirik bide horretatik jarraitzeko, gaur egun erabat arautu eta nagusitu baita, ahoz zein idatziz, Aratuste aldaera.

Are gehiago: esango nuke guzti horren atzetik Juan San Martinen eskua dagoela. San Martinek behin baino gehiagotan defendatu zuen Aratoste (= Haragi + Oste) etimologia, eta San Martin bera ibili zen Toribio Etxebarriaren lana zuzentzen. San Martin ez zen bakarra izan, beste zenbait idazlek ere bide horretatik jarraitu zutelako hitz honekin.

...........

Oharra: artikulu honetako lotura batzuk 2016an zuzendu edo aldatu ditut, 2008ko batzuk honezkero apurtuta zeudelako.

Euskararen geografia historikoa

Adolfo Arejita, Ander Manterola eta Segundo Oar-Arteta (Labayru ikastegia)
Eusko Jaurlaritzak kaleratu du liburu hau, oraintsuan martxan jarri duen bilduma baten barruan, Euskara Mintzagai bilduma. Hauxe izan da lehenengo alea. Dibulgazio lanak izango dira, ez sakonegiak, kanpotarrak eta jende gaztea erakartzeko ere pentsatuak. Lehenengo ale hau gustatu zait. Arina da, koloretsua... bere helburuak betetzeko egokia. Egileen balioa ere, ezin da zalantzan jarri. Niri, neurri batean, arinegia ere iruditu zait, eta mapa gehiago edo zehatzagoak eskertuko nituzke, baina, oro har, hasiera egokia iruditu zait Euskara Mintzagai bilduma honentzat. Gainera, Jaurlaritzak PDF formatuan ere jarri du eta Interneten kontsultatu daiteke HTML formatuan. Ez da gutxi!

Burdin Aroko Herri Harresituak Gipuzkoan

Xabier Peñalver eta Sonia San Jose. 2003. Gipuzkoako Foru Aldundia
Hau ere beste bilduma batean kaleratutako liburua, Bertan Bilduman. Izugarri gustatzen zait Bertan Bilduma. Bilduma ederra, maketazio dotorea, argazki zoragarriak, testu egokiak... Bilduma hau ere erakunde publiko baten lana da (Gipuzkoako Foru Aldundia) eta sarean dago. Azken aleak PDFan jaisteko aukera dago. Zorionak, hauei ere!

Atzoko Zegama

Xabier Azurmendi Agirre. 1997. Eusko Ikaskuntza
Eusko Ikaskuntzak kaleratzen duen Lankidetzan Bildumaren 3. alea, 1997koa. Liburu sakona, informazio mordoa daukana. Etnografia eta tokiko historia gustatzen zaigunontzat, liburu ederra.

Zeintzuk dira Eibarko hillabete izenak? Holaxen galdetu deste.

Galdera erreza dirudi, baina erantzuna ez da hain erreza. Hil izenetan nahaste-borraste haundixa dago, Eibarren ez ezik, Euskal Herri guztian.

Hiru arrazoi ipiniko neukez:

• egutegixen bittartez hainbat eskualdetako hillabete-izenak zabaldu dira Euskal Herri osuan (gaur egun Seaska edo Kutxako egutegixak dagozen moduan, azken 100 urtiotan makiñatxo bat egon dira)
• euskera estandarrak (lehenago gipuzkeriak eta orain batuak) indar haundixa euki dabe kontu honetan. Hillabete izenak estandarizatzeko ahalegiña egon da beti (eta ondo deritzot)
• erderian eragiña izugarrixa izan da hillabete izenetan; bai, behintzat, Eibar inguruan (eta esango neuke Hegoaldeko toki askotan gertatu dala).

Ondorixua: gaur egun, euskera batuko izenak eta erderazkuak nagusittu dira eibartarren artian, bizkaierazko beste batzuen gaiñetik. Halan da be, izen batzuk oindiok bizirik dagoz. Hauxe da jende nagusixan artian jaso dotena:

1. enerua; urtarrilla be oso ezaguna da, baina ez dakit barrixa edo zaharra dan (ilbeltza ez)
2. febrerua (zezeilla bizkaittarra ez da ezagutzen; otsaila bez); katailla ezaguna da (katuen hilla)
3. martixa / martzua (martxua ez)
4. aprilla
5. maietza
6. juniua
7. juliua
8. aboztua / agostua
9. agorra / setienbria (irailla ez)
10. urrixa / oktubria
11. zemendixa / nobienbria (azarua ez)
12. abendua / dizienbria

Loraila, lotazila, garila, gabonila, garagarrila... holakorik ez dot entzun, ez Eibarren, ez inguruko herrixetan. Zer esanik ez, uztaila edo ekaina.

Eguneraketa: oferta hau amaittu da.

Manex nahiko koskortuta daukagu eta ume txikixen bi silla daukaraz etxian.

Iñork nahi dittu?

Batek 4 urte dakaz (argazkikua); bestiak urtebete. Pixkat zaharrak dare, baina erabiltzeko moduan. Penia emoten desta botatzia.

Nahi badozue, eskatu!

Ohituta dago. Ez da lehenengo eguna eta aspaldi ahaztu zitzaion beldurra. Gaurkoan ere hasi da begiratzen plastikozko betaurrekoetan barrena eguzki gorria. Hasi da begiratzen mendi eta basoak; gerturatzen, handitzen, ikusten dituen zuhaitz eta basoak, eten barik itxuraldatzen, kaleidoskopioan bezalatsu; hasi da gozatzen belarrietako hozkirria eta ilea lardaskatzen dion haizea, Igoneren zigarroak fraketan egin zion zulotik sartzen den haize zurrunbiloa. Baina, aspaldion, sasoi bateko zirrara garratza falta zaio; bihotza motelegi, "dagoeneko taupadak ere ez dizkiat entzuten!". Dena ederregi; dena aspergarri. "Oraindik ez" diotsa buruari "beste 10 segundu eta orduan". Eta hitz horiek bere aurreneko eguna dakarkiote gogora, orduko izua eta ezinegona, zurkaitzaren dardara, adrenalina irakiten eta arnasa estutzen. Baina ez da nahikoa, oraindik erdi-hilda, horretarako hobe etxean egon. "Beste 10". Eta hasi da arnasaren hotsa haizearen txistua ixilarazten, hasi da guanteen azpian odola nabaritzen, hasi da hazkura bizkarrezurra harrapatzen, "hasi nauk bizirik sentitzen". Lagunak aspaldi atzean. Berak aurrera. "Beste 5 eta kitto". Bost, bihotza sahiets artean sartu ezinda; lau, arnasa latzak min estarrian; hiru, "adrenalina!"; bi, urruti Igone orruka "tira! tira!"; bat, esku dardartiak uhala hartu eta "tira!"; zero; beranduegi. Lepo gainetik begira eta goian, urrun, parakaidas gorri bat eta urdin-hori bi. Ziurtasuneko bigarren uhalari tira, baina beranduegi. Behean, adrenalinak lausotzen dizkion begien aurrean, zuhaitzak eta basoak handitzen.

Estrigiformeen edo gautxorien familiako hegaztiak izendatzeko 4-5 izen erabiltzen ditugun euskaraz, gutxienez. Arrunt eta orokorrena hontza da (hontz edo huntz, euskalkiaren arabera); orain gutxira arte Euskal Herri osoan erabiltzen zen (eta, gaur egun ere, horixe da zabalduena). Bizkaia aldean gabontza ere erabiltzen da. Iparraldean kaheka eta sorgin-txori izenak ere ezagunak dira. Horiez gainera, beste izen batek ere oso hedadura zabala dauka: mozoloa. Gipuzkoa zein Bizkaian erabat errotuta dago, esangura berdin-berdina ez den arren: Gipuzkoan espezie txikienentzat erabiltzen da (Athene noctua, bereziki); Bizkaian generikoagoa, edozein espezie izendatzeko erabiltzen dena.

Eibarren ere mozolo da hitzik arruntena (hontz baino gehiago), baina aldaera txiki bat eransten diogu. Gautxoriak, Eibarren, gaberdiko mozoluak dira. Politta da; beti gustatu izan zait.

Eibarko herrixa egin zanian, Isasi eta Azittain aldian ibili ei ziran herrixa jasotzen:

• Isasikuak "Ixa hasi" egin zeben
• Azittainguak, "hasi eta eiñ"

» ZURDA (1) (Iz.) ile sendoa; cerda, pelo grueso y duro.
Era berean, zaldiaren ile-matasa, adatsa (crín) eta zaldi eta behorren ile horiekin egindako sokak "euskal soka" ere deitua.

Zurdiakin, bihorren zurdiakin eitten zittuan aittak sokak; bueno, zurdak, igual da. Buztanekuak be erabiltzen ziran. Ule gogorrak bihar; lehelengo eitten eban holan, mehia; eta gero holako tramo baten hartzen eban beste bat, eta gero beste bat, eta senduagua. Soka sendua atara artian! Geuk be ein geuntsen baten batzueri. Honek edarrak ziran,  zurdiakin eindakuak (JU)

» ZURDA (2) (Iz) izotza, antzigarra; escarcha.
Mendiak, zuhaitzak eta lurrak zuritzen dituen izotza; batez ere oso gogorra izan denean.

Sitges eta Eibar elkartzeko egitasmo berritzailea?
Iñuzente egunaren azken oihartzunak?
Kaskajoren estatu kolpea?

Arriola: "La bandera loca es la que nos une a los eibarreses"

Ai amatxo! :-)

Beste irudi zahar bat. Orainguan, grabaua. 1846. urtian Julio Lamblak Revista pintoresca de las Provincias Bascongadas libururako egindakua.

Errebaleko zubixa eta Barrenkalia ikusten dira. Ezkerretara San Esteban ermittia.

Ermittia 1618. urtian eraiki zeban Esteban Ibarrak, Eibarko alkate eta beste hainbat kargudun gizona.

Inguru hori ziharo aldatu da eta gaur egun ez da erreza kokatzia. San Esteban ermittia dagon tokixan, gaur egun, Lizarraldeneko garajia dago (laster Forum), Julian Etxeberria kalian. Julian Etxeberria kale azpixan errekia dago, eta gaurko paso de cebra gaiñian, sasoi batian, Errebaleko zubixa (irudixan agertzen dana).

San Esteban ermittia 1898. urtian bota zan, inguru guztia barriztu zanian (merkatua eitteko eta pareko plazia). Hementxe, inguru berbera, 1920 inguruan. Ezkerretara (ez da ikusten), Ego erreka gaiñian jasotako merkatu plazia. Erdi-erdixan Zuloagatarren plazia. Eskumatara, Ariatzako parketxua; oindiok eskumarago (ez da ikusten), errekia, Indianoko palaziua eta Aldapatxo.

 
Grabauan jatorrixa: XIX. mendea albuma. (Gipuzkoako Foru Aldundia)