Eibartik

Ez naiz sekula mitomanoa izan. Ez dut jarraitu, ez kirolaririk, ez musika-talderik,... ezta poetarik ere, pentsa! Baina beharbada bada salbuespen bat: Michael Jordan. Nire gelako ate ostean neukan, saskia birrintzen, poster handi batean.

Jordanek aste honetan bete ditu 50 urte, eta bere jokaldirik onenak errepikatu dizkigute han eta hemen. Telebistan eta Youtuben berriro entzun dugu Unbelivable, o my god, he did it again! Horrelakoa zen Jordan. Ez behin eta ez birritan, egunero txunditzen gintuena.

80ko hamarkadan gazte ginenok (eta saskibaloi-zale) zorte izugarria izan genuen: NBAk bizi izan duen garairik onentsuena bizi ahal izan genuen. Ordu txikietan, gaupasa eginda; Lakers eta Bulls, Celtics eta Pistons ikusten. Zenbat aldiz jarriko nuen alarma goizeko 3etan edo 4etan ez-dakit-zer partidu ikusteko.

Ez dut esango inoiz izan den belaunaldirik onena ezagutu genuenik (ez da urrun ibiliko), baina bai glamuroso eta magikoena, behintzat. Larry Bird, Hakeem Olajuwon, Julius Erving, Kareem Abdul-Jabbar, Isiah Thomas, Magic Johnson, Karl Malone, Pat Ewing, Moe Malone, david Robinson, Charles Barckley...Belaunaldi horrek Bartzelonako joko olinpikoetan jo zuen gailurra, Dream Team zoragarriarekin.

Eta izar konstelazio handi horren gainetik, izen bat eta bakarra: Michael Air Jordan. Izan ere, beste kirol askotan (gehienetan), gaitza izaten da historiako onena aukeratzea, baina saskibaloian ez dago zalantzarik. Jordanek ez du izan parekorik.

Arina eta dotorea, plastizitate hutsa; lehiakorra eta irabazlea, baina gehiegikeriarik gabe (ez gaur egungo gazte harroputsen estilora); bizkorra, atletikoa, teknikoa; jaurtitzaile paregabea eta ezinezko sarreren artista. Handiena.

Magic Johnsonen hitzak dira: "Jordanek egiten dituen gauzak guk ezin ditugu egin; are gehiago, lo gaudela ametsetan ere ezin ditugu irudikatu".

Beste planeta batekoa izan da. 50 urte bete ditu. Eta garai batean, gaueko ordu txikietan etxeko sofan erdi-lo geundela, Bullsekin jokatzen ikusi genuenok, jarraitzen dugu esaten: O my godness! Unbelivable, he did it again!

Ezetz? Ikusi hau, bestela:

Martxoaren 2an, mendi irteera eskualdeko historia ezagutzeko

• 09:08etan Eibarko Ardantzako tren geltokian elkartuko gara (bestela, 09:45an Debako tren geltokian).
• Ibilbidea: Deba-Mutriku-Deba. Gidatua izango da. Garbiñe Aizpuruak, AEKko irakasle ohiak, Debako Casa Campori buruzko azalpenak emango ditu eta Mutrikun, fosilen museoan bisita gidatua 12:30etan.
• Kalbarixon atseden hartu eta mokadutxua jateko aprobetxatuko dugu.
• EIBARKO KLUB DEPORTIBOko mendi taldeak lagunduta.
• Izena eman behar da: Eibarko AEK, 943201379 edo eibar@aek.org.

Martxoaren 7an, Hitzaldia: Kuba eta Venezuela, kontatzen ez dizutena.

• Hizlariak: Salvador Gonzalez eta Lazaro Oramas.
• Arratsaldeko 19:00etan Portaleko areto nagusian.
• ETA KITTO euskara elkartearen laguntzarekin.

Martxoaren 10ean, Antzerkia: Lingua Nabajorum

• Eibarko Antzerki Jardunaldietan: Lingua Nabajorum
• Coliseoan, 20.30etan
• EIBARKO UDALA eta ANTZERKI JARDUNALDIen laguntzarekin

Martxoaren 14an, Bertso Saioa

• Tabernako Bertso Saioa: Miren Amuriza eta Beñat Gaztelurrutia
• 19:00etan Kultu tabernan
• Kultural Arratek antolatuta.

Martxoaren 16an, Bertso Bazkaria

• 14:30etan Arrate Kultur Elkartean.
• Kultural Arratek antolatuta

Martxoaren 20an, Korrika Eibarren

• Korrika Txikia: arratsaldeko 15:00etan. La Salle Isasiko sarreran hasita. Bukaera ekitaldia Eibarko Bizikleta Plazan.
• Korrika nagusia Eibarren: Arratsaldeko 18:00etan. Unibertsitatean lekukoa hartuko dugu. 17.30etatik musika kalean. www.korrika.org.

Martxoaren 24an

• KORRIKA BUKAERA: DENOK BAIONARA!!!
• Goizeko 09:00etan autobusa Ego-Gainetik

Animatu eta eman euskara elkarri!

Urtero bezala, aurten ere atzerapen pixkatekin, baina hementxe doa iazko liburu-uzta: 2012an zehar irakurritako liburuen zerrenda. Iaz esan nuen moduan, hauexek dira blog honetan idazten ditudan artikulurik intimoenak. Izan ere, gaueko ordu txikiak norekin pasatzen ditudan aitortzea... tira, uste dut sekretutxo asko uzten direla horrelako post batean. Benetan diot.

Aurreko urteetan ere nahiko gustura geratu naiz irakurritakoarekin (hementxe 2010ekoa eta 2011koa), baina esango nuke 2012koa hobea izan dela, kantitatean eta kalitatean. Telebista egongelatik kentzeak ere izan du eraginik, nola ez ba!

Irakurritakoen artean, betiko moduan, denetik apur bat, alde batetik bestera joatea gustatzen zaidalako, tematikan, estiloan, generoan, hizkuntzan... Hala ere, azken urteko salmenta eta kritikei jaramon handirik egin gabe, gehiago jo dut liburu zaharragoetara, "pendiente" nituen irakurketa haietara (kasuren batean, baita bigarrengoz irakurtzera ere), eta hantxe aurkitu ditut libururik gogokoenak.

Esan bezala, oro har, urte ona izan da. Bizpahiru izan ezik, beste guztiak gomendatuko nituzke. Eta besterik gabe, autsi, zerrenda. Gehien gustatu zaizkidan haiei (ez onenei) izartxo parea ipini diet:

• **La playa de los ahogados. Domingo Villar, 2009. Polizia-eleberri galiziarra.
• Biodiskografiak. Iban Zaldua. Erein, 2011. Musikazaleentzat bereziki, esango nuke.
• El perro de terracota. Andrea Camiller. Salamandra, 1999. Polizia-eleberri siziliarra. Hasieran pssse; gero gusturago. Tira, 7/10.
• Carreteras secundarias. Ignacio Sanchez Pisón.
• El callejón de los milagros. Naguib Mahfuz. 1947. Cairo 1945. Midaq karrikako pertsonaien bizimodua. Errealista, korala, klasikoa erabat (tuit).
• **Katu jendea. Eider Rodriguez. Elkar, 2010. Koxkaz eta ixilunez betetako 7 ipuin sarkor. Ondo (Tuit)
• Sagarrak Euzkadin. Inazio Mujika Iraola. Alberdania, 2007.
• Gerezi denbora. Inazio Mujika Iraola. Alberdania, 1999.
• **Azukrea belazeetan. Inazio Mujika Iraola. Erein, 1987. Bikaina. Blogean
• **Sargori. Pello Lizarralde. Pamiela, 1994. Bikaina. Blogean.
• **Zergatik panpox. Arantxa Urretabizkaia. Erein, 1985. Liburutxo txiki handia.
• **100 metro. Ramon Saizarbitoria. Kriseilu, 1976. Oharra blogean.
• Scanner. Leire Bilbao. Susa, 2011. Blogean
• Porto Pimeko dama. Antonio Tabucchi (1983). Fernando Reyk euskaratua (Literatura Unibertsala saila, 2007)
• Tigre ehizan. Aingeru Epaltza. Elkarlanean, 1996. Ez hotz ez bero.
• El Hombre que plantaba árboles. Jean Giono, 1954 (Círculo, 2000)
• **Antzararen bidea. Jokin Muñoz. Alberdania, 2007. Urteko aurkikuntza handienetarikoa. Izugarri gozatu dut; baina izugarri, gero!
• **Hamaseigarrenean, aidanez. Anjel Lertxundi. Erein, 1983. Blogean.
• Ojos de agua. Domingo Villar. Mondadori, 2007. Tira, La playa de los ahogados askoz hobea.
• **Rebelión en la granja. George Orwell. Destinolibro, 1985 (jatorrizkoa, 1945). Institutuan derrigor irakurrita, orain gusturago jardun dut, jakina.
• La vida, el universo y todo lo demás. Douglas Adams. Anagrama, 1985. Aspergarria. Beste hau hobea.
• Narrazio tailerra. Mikel Hernandez abaitua. Erein, 2011. Erabat gomendagarria irakurzaleentzat.
• Hiltzaileak. Martin Ugalde. Erein, 1985 (jat. Illtzailleak, Caracas, 1961). Gerratea ta ondorengo errepresioa hizpide, euskaraz idatzitako 1. ipuin-liburuan. Irakurgarria. (Tuit)
• **Bi anai. Bernardo Atxaga. Erein, 1985. Oso gustora murgildu naiz Atxagaren lirikotasun minberan.
• Cosecha roja. Dashiell Hammet. Alianza, 2011 (jatorrizkoa, 1929). Hammeten betiko elementuak eta garaia, elkarrizketa bizi eta onekin. Baina aspertu ere egin nau. Tarteka, gehiago dirudi telesail bat eleberri bat baino (hari larregi, justifikaziorik gabe eta ondo lotu barik).
• Al faro. Virginia Woolf. 1927. Edhasa, 2003. Virginia Woolfek erraz irabazi dit partida. "Al faro"  ezin amaituta. Beharbada neguko arrats goibeletarako; uda eguzkitsuan ezinezko, behintzat . Barkatu @Anaisni.
• Jalgi hadi plazara. Itxaro Borda. Susa, 2007. Ganberrada bat. Blogean.
• Etiopia. Bernardo Atxaga. Pott, 1978. (Erein, 1988). Liburu handia; liburu ederra. Niretzat larregi. Gainditu egin nau.
• La trilogía de Nueva York. Paul Auster. Anagrama, 1996. Blogean.
• Obras completas (y otros cuentos). Augusto Monterroso. 1959. (Anagrama, 2006). Bai, jakina.
• En tierras bajas. Herta Müller. 1984. Goibela, zeharo. Blogean.
• Petirrojo. Jo Nesbo. RBA, 2009. Polizia-eleberri trinko eta arina. Gomendagarria zaleentzat.
• **Sostiene Pereira. Antonio Tabucchi. 1994. (Anagrama, 1999)
• Rossetti-ren obsesioa. Ramon Saizarbitoria. Erein, 2001. Esan dezaket pixkat aspertu egin nauela? Pixka bat, e?
• **Si te dicen que caí. Juan Marse. 1973. Ahalegintxoa eskatzen duen liburuan; baina ahalegin hori eta gehiago merezi duena! Zo-ra-ga-rri-a! Iruzkin batzuk: Bat, bi eta hiru.
• Historia de un crimen perfecto (Mikel Santiago) http://amzn.to/QtvwCz Amazoneko deskargatuena (horregatik probatu nuen). Polizia-eleberri llaburtxoa. Tira.
• Zamaontzia. Iñigo Aranbarri. Susa, 2011. 3 pertsona abandonatuta, noraezean. 3 belaunaldi; 3 mundu; 3 istorio ondo harilkatuta (tuit).
• Las batallas en el desierto. Jose Emilio Pacheco. 1981 (Tusquets, 2009).
• El gatopardo. Giuseppe Tomasi di Lampedusa. 1958. Sicilia, 1860. urtea, garibaldinoak eta "tricolore" berria. Garai baten amaiera, Salinako printzipearen eta bere senideen gora-beheretan oinarrituta. Klasikoa, zentzurik on eta txarrenetan. Baina badu zeozer.
• Agur, Euzkadi. Juan Luis Zabala, Susa 2000. Blogean.
• Kontakizunak. Edgar Allan Poe. Elkar, 2011.
• **Harri eta herri. Gabriel Aresti. 1964 (Susa, 2008). Aurten irakurri dut lehenengoz. Hala ere, oso gertuko egin zaizkit hainbat poesia eta pasarte. Aresti hain da guztiona dagoeneko!
• Jazz Blanco. James Ellroy. Zeta bolsillo, 2009. Ez zait gustatu. Trama konplikatuegia, jarraitzeko zaila eta idazkera berezia (eskematikoa)... Berez, horrelakoak gustatzen zaizkit, baina kasu honetan ez nau harrapatu. Erdia irakurri eta laga egin dut.
• **Ni ez naiz hemengoa. Joseba Sarrionandia, 1985. Blog estiloan idatzita, gartzelako egonaldian. Eguneroko bat. 3 gai nagusi: hizkuntza, literatura eta gartzela bera. Gogoetak, hausnarketak, ideia solteak... Ona ez, hobea.
• Koaderno gorria. Arantza Urretabizkaia. Erein, 1998. Blogean.
• Kaxa hutsa bat. Beñat Sarasola. Susa, 2007. Nire ezjakintasunean, gustatu zait.
• El aleph. J.L. Borges. 1949. Fantasiazko 15 ipuin labur erakargarri (tuit).
• Gartzelako poemak. Joseba Sarrionandia. Susa, 1992.
• Idazten ari dela idazten duen idazlea. Iban Zaldua. Elkar, 2012. Blogean.
• Punto omega. Don DeLillo. Seix Barral, 2010. Blogean.
• Obabatiko tranbia. Iban Zaldua. Alberdania, 2002.
• Ese idioma raro y poderoso. Iban Zaldua. Lengua de Trapo, 2012.
• Ez balego beste mundurik. Karlos Linazasoro. Alberdania, 2000. Ez dut amaitu. Zorri.
• Lehenago zen berandu. Arantxa Iturbe. Alberdania, 1995. Gozagarria. Blogean.
• El reloj de Mr. Darwin. Juan Luis Arsuaga. Planeta, 2009. Eboluzioaz eta Darwinen bizitzaz. Ona. Blogean.

Kostata, baina azkenean birjinitatea galdu dut. Denboralditxoa neraman horren bila, eta azkenean heldu zen nire lehenengo aldia. Eta ez zen batere traumatikoa izan, egia esateko; alderantziz, gozoa eta erabat gustagarria iruditu zitzaidan, lehenengo aldiek beti beldur apur bat ematen duten arren. Hainbeste entzun horretaz, eta badakizue...

Bikotekideak ere asko lagundu zigun, hori egia da. Nahi genuen guztirako prest, guk ere goza genezan, eta barrena hustuz.

"Guk" esan dut, hamaika (11) lagun elkartu ginelako Harkaitz Canorekin urtarrila hasieran Eibarko liburutegiko irakurle klubean, zer eta bere Twist eleberri katxarroaren inguruan berriketaldia egiteko. Hamar andrazko eta gizonezko bakarra (neroni), gutxi gorabehera Ikastolako guraso-batzarren proportzio beretsuan.

Blog honetan lehenago aipatu nuen moduan, Eibarko Udal Liburutegia "Idazlearekin berbetan" izeneko saioak antolatzen hasi da, Irakurle Klub estiloko saioak. Lehenago ere nahi izan dut horrelakoetan parte hartu, baina astirik ez, batetik, eta aukera egokirik ere ez Eibarren, bestetik. Badirudi oraingoan gauzak hobeto lotzen hasi direla.

Esperientzia polita izan zen. Garbi dago: irakurleontzat erabat gozagarri eta gustagarri izan daitezke horrelako berriketaldiak, are gehiago parean dagoena Harkaitz Cano moduko plaza gizona baldin bada. Liburuaren inguruan hausnarketa egin, beste irakurle batzuen gogoeta entzun eta, gehienbat, idazlearen inpresioa jaso... hori luxua da. Euskal literaturak, gainera, bere txikian abantaila handia du zentzu horretan, beste herrialde/hizkuntza batzuetan baino askoz errazagoa delako irakurleak eta idazleak mahai baten inguruan elkartzea. Zeozertan abantaila, behingoz!

Harkaitz Canok

Saioan ez zegoen benetako moderatzailerik eta Cano bera izan zen berbetan hasi zena, liburuaren jatorria eta ibilbidea kontatuz. Bera zuzenbide ikasten ari zela aurkitu zituzten Lasa eta Zabalaren gorpuzkinak, 1994 inguruan eta harrezkero beti buruan izan duela hori paperean jartzeko asmoa. Kontatu beharra, baina fikziotik abiatuta, askatasun handiagoa ematen ziolako fikzio hutsak, kazetari estiloak baino (Odol hotzean edo Anatomia de un instante bezalakoak, adibidez).

Idazketa prozesu horretan, lehenengo 1. kapitulua idatzi omen zuen, eta azkenarekin bukatu. Tartekoak nahastean harilkatzen joan omen zen, hainbat aldiz berridatzita eta berrantolatuta (liburua irakurri duenak badaki zertaz ari garen). Izan ere, Canok aipatu zigun idazleen artean badirela brujula direnak eta mapa direnak, eta bera brujula dela (idazten hasten da, bidea eginez eta prozesu horretan bidea aurkituz, ez hasieratik mapa batek gidatuta). Lehenengo kapitulua izan zen azkarren idatzi zuena, pare bat egunean, barren-barrenetik aterata (nahiz eta ondoren dozenaka orrazketa egin zizkion). Eta liburua horrela hasita, derrigorrezkoa zuela duen amaiera (lurpetik eguzkira; ilunpetik argitasunera).

Liburua luzeagoa zela, baina bere barneko zenbait kontakizun mehazten joan behar izan zela, arintzeko. Zer sartu? Zer kanpoan laga? Hainbat pasarte kendu zituzten, berak eta editoreak (100 orrialde, barrena); beste batzuk laga, zalantzan egon ziren arren (adi! spoiler txikiak): Fede editore itsuaren istorioa kanpoan geratzekotan egon zen, beste liburu baterako prest; eta aitaren berragerpena ere kentzekotan egon ziren, sinesgarritasunaren mugan zegoelako (niretzako erabat kanpo; liburuari aurkitzen diodan "baina" apurretakoa, nahiz eta liburuaren ideia nagusi orokorrean, azkenean, ondo txertatzen den).

Izenburuaz ere jardun zuen Canok. Behin behineko izenburua izan zela eta ez zitzaiela gustatzen (editoreari, batez ere), baina hoberik ezean horixe geratu zela eta bera pozik dagoela: funtzionatu egin duela.

Pertsonaien inguruan ere sekretu eta ideia asko eman zizkigun; eta beste makinatxo bat gauza ere bai, baina tira, hurrengoan bertara joan, dena jakin nahi baduzue.

Twist

Liburuaz zer esan? Gutxi, premiarik ere ez dagoelako. Dagoeneko 4-5 iruzkin interesgarri daude Kritiken hemerotekan, ia-ia osorik nire egiten ditudanak. Canok berak ere gauzatxoak kontatzen ditu Berriako artikulu honetan eta Argiako beste honetan.

Lan ederra da, lehenengo orritik hasi eta azkenengoraino. Erdi partean beherakadatxo bat ote duen, baina niri bikaina iruditu zait oro har. Zerbait esatekotan, kea asmatuko dut, nahi baduzue: Twisten 1. kapitulua magistrala da. Bitxi liluragarri bat.

Hortik aurrera, ba, Zeberio eta Sotoren istorioa kontatzen du (Lasa eta Zabala). Garai hartan gertatutakoa, eta euren lagun Diego Lazkanoren egungo gora-beherak. Torturaz hitz egiten da, noski, baina askoz gehiago da liburua. Adiskidetasunaz, maite duzuna galtzeaz (aita, laguna...), kulpa sentimenduaz, patuaz eta zoriaz, zahartzeaz (edo nagusitzeaz) eta gaztaroaren nostalgiaz, heriotzaz... eta bitartean heldu eskutik eta let's twist.

Zortzi kapitulutan banatuta, nahiko modu autonomoan antolatutakoak eta saltoka ere irakur daitezkeenak. Hasiera zoragarri batekin eta ondoren datozen beste 7 istorio edo erdi-ipuin tematikorekin. Diego Lazkanok batzen ditu guztiak, nola ez, baina nahiko eleberri korala da, pertsonaia eder ugarirekin (Fede editorea edo Agirre Sesma abokatua, adibidez, zoragarriak; euren bidea ere egiten dute, trama nagusitik kanpo).

Harkaitz Canok berezko duen estiloan, kontakizun nagusiaren ondoan beste hainbat komentario eta gogoeta bikain uzten dituelarik, behin irakurrita buruan bueltaka geratzen zaizkizunak; pasarte askoren bukaeran, zast!, 3-4 lerro magiko lagata; estilo garbi bezain landua erabilita; hitz gutxi baina oso ondo aukeraturekin une hunkigarriak utzita.

Liburu ederra, hartara.

Aritz Galarragak dioen moduan, badirudi Twistek Cano kanonizatu(ko) duela (lehendik ere ez bazegoen, bederen).

Ba, horixe. Gaur ez dabela euririk egin. Truxalak egin dittu, zaparrada amaierabakuak. Euri zirin eta lanparra tarteka, baina euri-truxuak ixa beti, garratz jardun be; izan be, goixan-behian jardun dau goixetik gabera.

Egin ahalako eurixak jaso dittugu, eta zaldizko ederrak ikusi tarteka, haixe-boladak be makalekuak izan diralako.

Eta jakina, egunotan eurira egon danez, eta mangia jardun dabenez, ufala doia Maltzagan behera. Eurizarrak atertzen ez badau, kontuz bixarko ufalaldixakin.

Eurixa gaur? Bai zera!

"Baina zeren komunzki, hala eskribatzea, nola mintzatzea, nori berea iduritzen baitzaika hoberenik eta ederrenik (...), egizu zuk zeure moldera, eta zure herrian usatzen eta segitzen den bezala. Zeren halatan, ez litzateke euskara hain labur, eskas eta ez hertsi, nola munduak uste baitu, eta baitadauka, dela."

P. Axular, 1643

Aspaldiko ohitura: liburuak ez dira azkenengo orrialdean amaitzen. Irakurtzen ditudan liburuen inguruan lerro gutxi batzuk idazten saiatzen naiz. Irakurritakoaz gogoeta egiteko balio dit, idazlana hobeto ulertzeko, ondorioak ateratzeko... eta ez hain erraz ahazteko (pelikulak eta liburuak ti-ta ahazten dituen horietakoa naizelako). Tarteka blog honetara ere ekartzen ditut gogoeta batzuk, baina gehienetan blok batean idatzitako 5-6 lerro izaten dira. Azken hilabeteotan zirriborratutako lerro horietako batzuk jaso, eta honaxe ekarri ditut, apur bat txukunduta (ez larregi). 2012an iruzkindu ez ditudan 12 liburu.

Jalgi hadi plazara (Itxaro Borda. Susa, 2007)

Itxaroren lanik ez nuen ezagutzen, ezta bere eleberri askotan protagonista den Amaia Ezpeldoi ikerlari pribatu amikuzarra(?) ere. Hutsune hori konpondu beharra neukan, eta udan Jalgi hadi plazara irakurri nuen, baita gustura irakurri ere.  Amaiak Ezpeldoik lau euskaltzainen desagerpena ikertu behar du (euskaltzaindiko Iparraldeko lau euskaltzainena, hain zuzen ere). Bere ikerketa horretan Iparraldetik Hegoaldera joango da, Bilbon eta Araban barrena, eta bidean hainbat pertsonaje bihurri eta interesgarri aurkeztuko dizkigu: Carmen adiskide eta maitale ohia, lagun transexuala, hertzain bat,... Guzti horren ondorio izango da "Air bag" filmaren antzeko Road Movie zoro, bizi eta barregarria. Dena ez da komedia izango, horraitiok. Itxaro Bordak hainbat gairen inguruko bere ikuspuntua emateko ere profitatuko du, besteak beste, euskal kulturaz, politikaz, izaeraz, hizkuntzaz, euskalkiez... eta, gehienbat, Iparra/Hegoa ezberdintasunetaz (eta hegoaldekook Iparraldeaz dugun ikuspegiaz, besteak beste). Libururako aukeratutako hizkuntza moldeak ere lotura du, neurri handian, aipatu ideiekin, baxenafarreraz (edo) idatzita baitago.

Bi anai (Bernardo Atxaga, Erein 1985)

Obaba unibertsoaren sorrera da, nolabait, Bi anai; honen ostean sortuko ziren Atxagaren beste hainbat lan, idazle gipuzkoarraren 80. hamarkadako ikur izango zirenak (tartean Obabakoak bera, noski). Giza kondizioa eta natura dira gai nagusia tragedia eder honetan. Paulo eta Daniel anaien gora-beherak kontatzen dizkigu. Hiru narratzaile bereziren bidez izango dugu gertatutako ezbeharraren berri; hiru narratzaileei esker, istorioa osatuz doa, ahots eta ikuspegi ezberdinetatik. Oso modu ezohiko, berezi eta lirikoan kontatua. Oso gustura irakurri dut. Ikus Kritiken Hemerotekan.

En tierras bajas (Herta Müller, 1982)

Herta Müller idazle ezagun eta goraipatuaren eleberria, lehenengoetarikoa. Müller errumaniarra da, baina suaboa (jatorri eta hizkuntza alemaniarrekoa, hartara).  Ipuin-liburuaren eta eleberriaren artean dabilen lan honek idazlearen haurtzaroko Errumaniara garamatza (1965-1970 ingurua). Herri txiki bateko eguneroko gordin eta zikina da Müllerrek osatu zuena; agonia amaigabea, ume baten ikuspegitik kontatuta. Autofikziotik hurbil, datu guztien arabera. Benetan bere haurtzaroko oroitzapenetan oinarritutako lana bada, bai haurtzaro goibela idazlearena! Izan ere, itxaropenari zirrikiturik ere ez dio uzten idazleak liburu osoan zehar. Estiloari dagokionez, gustatu zait. Hala ere, pasarte askok gehiago zuten poesiatik, prosatik baino, testua astun samarra, figuraz betea (eta tarteka ulergaitza) bihurtuz. Idazlearen lan gehiago irakurtzeko gogorik ez zait geratu, egia esateko.

Petirrojo (Jo Nesbo. RBA, 2008)

Harry Hole polizia norvegiarra bere lanetik kendu dute eta artxibo lanetara bideratu, zigor modura. Neonazien inguruko txosten aspergarriak irakurtzen igaro beharko ditu datozen asteak. Baina hara non, batean aurkitutako ohar bat beste batekin lotuko du; eta gero hirugarren gertaera batekin... Norbaitek rifle berezi bat erosi du eta erabiltzeko prest dago; neonaziak ere zerbait gertatzen hasi dira; tartean, Mundu Gerrako boluntario batzuen gora-beherak ere jakingo ditugu, 1945 urrun hartan. Eta hori guztiori lotuz, Harry Hole polizia, bere ibilerak eta arazoak... Hasieran dena sakabanatuta, baina erditik aurrera, erritmoa bizitu ahala, piezak lotzen hasiko dira. Eleberri beltz eskandinabiar horietakoa. Hau, baina, norvegiarra da (ez ezagunagoak diren suediarren taldekoa). Beharbada horregatik, ez da hain odoltsua eta gehiago du thrillerretik. Oso gustura irakurri nuen, azkenaldian irakurri dudan mota honetako eleberririk onentsuenetakoa. Misterioa, historia, tramari ondo eusten dio, sinesgarria da... Gomendatuko nuke.

La trilogía de Nueva York (Paul Auster. Anagrama, 1996)

1985-1987 bitartean idatzitako hiru eleberri laburren bilduma. Ez dute lotura zuzenik (itxura batean), baina bai gai aldetik, eta idazleak keinuak egiten ditu, gainera, ipuinen artean loturak eginez (adibidez, pertsonajeen izenak errepikatuz, desberdinak izan arren, edo izen-abizenekin jokatuz). Polizia eleberri kutsuko hiru istorio dira, baina trama poliziakoa markoa besterik ez da 3 istorio psikologiko eraikitzeko, giza kontzientziaren barnean sartzeko eta Austerren lanetan beti-betiko diren gaiak lantzeko: bakardadea, heriotza, faltsukeria, egiaren eta gezurraren arteko muga lausoa... Keinuz eta izpilu-jokoz betetako egituraketa. Esaldi batekin geratu naiz: "me parece que siempre seré feliz allí donde no estoy". Esan bezala, 3 liburu dira. Hirugarrena zoragarria da: nola deskribatzen dituen giza sentimenduak, lagunen artekoa, bikotekidearekin duen harremanaren eboluzioa. Ez da liburu erraza, baina harrapatu egiten zaitu. Eta barren-barrenean itsasten. Abuztuan Sanxenxoko kafetegi batean azken orrialdeak irakurri ondoren, alboko dendara sartu nintzen. Blok bat erosi behar izan nuen. Gorria, noski.

Las batallas en el desierto (Jose Emilio Pacheco. Tusquets, 2009; jat.1981)

Ondo dago, gustura eta erraz irakurtzen da, baina oso "ezereza" da. Eleberri labur-laburra. Mexiko hiriburuko bizimoduaren printzak 1950eko ume-gazte baten begietan. Maitasun-istorio moduko bat ere, tartean, baina inora ez doana. Tira.

Agur, Euzkadi (Juan Luis Zabala. Susa, 2000)

Lauaxeta berpiztu egingo da bere heriotzaren 60. urteurrenean, 1997an. Harriduraz ikusiko ditu Euskal Herrian gertatu diren aldaketak (aurrerapausuak eta atzerakadak). Gutxira, Julen Lamarain Berriako kazetariarekin egingo du bat (Zabala beraren printzak atzematen zaizkion pertsonaia). Lamarain 40 urteko krisialdian murgilduta dago, bananduta eta lanaz gogaituta. Biak batera Euskal Herriko bideetan barrena joango dira. Road Movie hori baliatuz, idazleak Euskal Herriaren inguruko gogoeta egin nahi du, nola aldatu den, norantz dihoan, hizkuntzan, politikan eta beste hainbat esparrutan. Asmoa ona da, eta gustura irakurri nuen, baina esango nuke ez duela bete-betean asmatzen. Gaiak ez daude borobilduta,  Road Movieak ez du jarraipen egokirik,... amaierako ustezko ustekabeak ere ez du eleberria salbatzen, lehenago ere atzematen delako bukaera. Saramagoren zita batzuek eman nahi diote eleberriari behar duen lotura, baina ez du lortzen. Edo ez zait iruditu, behintzat. Pena. (baina ez egin kasurik, jende gehienak dio ona dela).

Lehenago zen berandu (Arantxa Iturbe. Alberdania, 1995)

Arantxa Iturbek dozena bat ipuin bildu zituen liburu honetan, guztiak ere (azkena izan ezik) bikote erlazioen zirrikituetatik begira sortutako kontakizunak. Ipuin labur samarrak, arinak, konplexutasun eta artifizio estilistiko, narratibo eta linguistiko gutxirekin, baina oso ondo idatzitakoak eta garatutakoak, zorrotzak bezain finak. Eta oso errealak. Oso gustura irakurri ditut. Erraz; ia-ia irakurraldi bakarrean irakurtzeko modukoak. Disfrutatzeko literatura. Izan ere, umoretik ere badute, eta irribarrea ezpainetan irakurtzen dituzu, batzuetan irribarre hori bat-batean hoztu egingo zaizun arren. Laupabost aukeratzekotan, "Gehiago galderarik ez", "Argazkiek ez dute gezurrik esaten", "Maria eta Jose" laburra, eta "Baietz ile-kizkurra izan!".

Ni ez naiz hemengoa (Joseba Sarrionandia. Pamiela, 1985)

Blog estiloan idatzita, gartzelako egonaldian. Eguneroko bat. 3 gai nagusi: hizkuntza, literatura eta gartzela bera. Gogoetak, hausnarketak, ideia solteak... Harrigarria egin zait gartzelan idatzita egotea. Gustura, oso gustura irakurtzekoa. Kontrazalekoa ekarriz: "Ni ez naiz hemengoa" labirintuko egunkaria da. Irakurlearen bizitzan urtarriletik uztailera, inoiz amaitzerik nahi ez diren sei hilabetez luzatzen den egunkari jantzimina. Egunez egun, presoaren eguneroko bizitza era iraingarrian uztartuko da ezagupenak idazleari sortarazten dizkion ezinbesteko gogoetekin. Jipoien, gose greben, gogoan dutenek idazten dizkioten gutunen egunerokotasunarekin borrokatzen dira oroipenak, presakako apunteekin irakurlearen aurrean nabarmenegi uzten duten zaletasunak. Euskaraz sekula irakurri dudan libururik onenetarikoa. Zelako blogari ona litzatekeen Sarrionandia!

Koaderno gorria (Arantza Urretabizkaia. Erein, 1998)

Zazpi urtez seme-alabak ikusi gabe dagoen amak berreskuratzeko saioa egingo du. Aitak lapurtu zizkion, eta orain jakin du Caracasen bizi direla, 13 eta 10 urte dituztela. Amak bere lagun bat bidaliko du, neska-mutilei amaren istorioa kontatzera (besapean, koaderno gorri batean, amaren gogoetak eta gertatutakoaren bertsioa daramatza). Idea, asmoa, trama... ondo daude. Eta gustura irakurri dut (zenbat eta aurrerago joan, gehiago; traman murgildu ahala, eta amaiera jakin nahian). Hala ere, ez nau erabat harrapatu, ez amaren koaderno gorriko gogoetak eta haurrenganako maitasun istorio sakonak (ez du lortu ni hunkitzerik), ez lagunak Caracasen egiten dituen gora-beherak (tarteka, hara-hona dabilela dirudi, ganora gutxirekin).

Rosettiren obsesioa (Ramon Saizarbitoria. Erein, 2001)

Idazle donostiar baten ibilerak, Victoria eta Eugenia emakumeak konkistatu nahian. Bata poesia bidez erraz txunditu ondoren, bigarrena ez daki nola bereganatu, eta lehenari bidalitako testua berreskuratzen saiatuko da,... Rosettik egin antzera (Rosetti, XIX. mendeko idazlea; hildako maitearen gorpuarekin ehortzi zituen bere poema guztiak, baina gero damutu egin omen zen...). Istorio horren inguruan, literaturaz eta arteaz sakon jardungo dute liburuko pertsonaje nagusiek. Badakit oso ona dela, eta hori guztiori, baina hotz samar utzi nau. Iruditu zait 20-40 ipuin zoragarria litzatekeela, baina 200 orriko eleberri luze samarra. Barkatu, e?

Punto omega (Don DeLillo. Seix Barral, 2010)

Ez dakit liburua deskribatzen. Ez dakit, ezta ere, ea gustatu zaidan ala ez. Hori bai, barruraino sartu zaidala, hori seguru. Pentagonoan lan egindako gizon bat basamortu erdira erretiratu da; zinema-zuzendari gazte bat bertaratu egingo da, lehenengoari elkarrizketa egiteko asmoz. Hortik aurrera... filofofia dexente. Bizitza, denbora, gerra, gizartea... Eta ez dakidanez zer gehiago esan, horra 3-4 pasarte:

La verdadera vida no es reducible a palabras habladas ni escritas, por nadie, nunca. La verdadera vida ocurre cuando estamos solo, pensando, sintiendo, perdidos en el recuerdo, soñadoramente conscientes de nosotros mismos, los momentos submicroscópicos. Lo dijo más de una vez, Elster, de más de una manera. La vida ocurría, dijo, cuando estaba ahí sentado mirando una pared vacía, pensando en la cena. (27)

Está todo incrustado, las horas y los minutos, palabras y números por doquier, estaciones de ferrocarril, rutas de autobús, taxímetros, cámaras de vigilancia. Todo consiste en el tiempo, tienpo tonto, tiempo inferior, la gente minrando el reloj y otros artilugios, otros recordatorios. Esto es el tiempoo que se vacía de nuestras vidas. Las ciudades se construyeron para medir el tiempo, para apartar el tiempo de la naturaleza. (62)

Detrás de mí, la luz de su dormitorio se apagó, iluminando el firmamento, y qué raro resultaba, que medio cielo se aproximara, que todas aquellas masas incandescentes aumentaran en número, las estrellas y las constelaciones, sólo porque alguien acabara de apagar la luz en una casa del desierto, y lamenté que no estuviera él ahí, para oírlo disertar sobre el asunto, lo cercano y lo distante, lo que creemos ver cuando no vemos. (74)

Ese idioma raro y poderoso (Iban Zaldua. Lengua de Trapo, 2012)

Zalduak euskal literaturaz dihardu bere azken(aurreko) liburu honetan. Euskal literaturaren inguruko gidaliburu moduko bat da, azkarra eta umoretsua, baina baita zorrotza ere. Azpitituluak dioen bezala, dekalogo egitura dauka ("Once decisiones cruciales que un escritor vasco está obligado a tomar") eta horien inguruan mintzatuko da Zaldua, bide batez euskal literaturaren historia errepasatuz eta bere iritzia emanez (literaturaz ez ezik, gure historiaz diharduela ere esango nuke, aurreko batean Luistxok ere aipatu zuen bezala).

Euskal literaturaren historiaz esan dugu, baina batez ere azken 20-25 urteak eta gaur egungo egoera aipatuko ditu, gure historia... den bezalakoa delako (laburra eta eskasa, autoreak zuzen dioenez). Garaiotan, beraz, euskal idazleak hartu beharreko hamaika erabaki horien inguruan egituratu du saiakera idazleak, funtsean 3-4 direlarik: euskaraz idatzi ala ez, indarkeriaren inguruan berba egin ala ez, itzuli ala ez, tradizioa jarraitu ala ez...

Liburuak harrera ona izan du eta esango nuke askotxo aipatu izan dela (tira, neurrian, beste saiakera batzuekin alderatuta). Arrazoia, beharbada, hizkuntza bera izango da; gaztelaniaz idatzita egotea, alegia. Izan ere, Zalduak lehenago ere plazaratu izan ditu liburuko ideia zenbait, besteak beste Volgako Batelariak blog kolektiboan, zein Obabatiko tranbia liburu gomendagarrian (Alberdania, 2002), non 1988-2001 bitarteko euskal literaturaz diharduen (izenburuak Atxagaren "Obabakoak" eta Iturriagaren "SPrako tranbia" dakartza gogora). Hala ere, ez dira berdinak:

1. azken hau landuagoa, luzeagoa, sakonagoa da (esango nuke punturen batzuetan errepikatu egiten dela);
2. 10 urte beranduago idatzita dago eta horrek esperientzia zabalagoa ematen die, idazleari zein euskal literaturari berari;
3. gaztelaniaz dago, eta gainera beste erregistro batean idatzita dago, umoretsuagoa, eta zorrotzagoa ere bai, agian.

Laburbilduz, euskal literaturaren gidaliburu umoretsu, arin eta egokia da hau. Gaztelaniaz idatzitakoa, baina ez dakit gehienbat espainolentzat ote den (Zamorako batek nahikoa erreferentzia izango ote du liburua ulertzeko?); beharbada, bere publiko potentzial handiena Euskal Herrian bertan dago, euskarazko edozein kultur ekoizpen ikusezina zaien horien artean. Hala bedi.

Ondorengo lerroak ez dira kritika bat (badaezpada diot) azken urteotan inguruan jaso dudan inpresio baten inguruko hausnarketa xumea baizik. Izan ere, inpresioa dut Eibarko kabalgatak askogatik irabazten diola Olentzeroren kalejirari. Jende gehiago, deigarriagoa, umeentzat erakargarriagoa... Atzo ere bai, jakina.

Teorian, Olentzero hurbilagoa eta erakargarriagoa izan beharko litzateke Eibarko haur gehienentzat: bere kantuak ikasten dituzte, ipuinak entzuten, kopinak egiten... Eibarko kalejirako Olentzero berak ere (hainbat urtez berbera) oso ondo betetzen du bere lana. Baina hala ere, kabalgatak irabazten du.

Zergatik? Ez dakit. Edo bai, badut susmo bat. Olentzero oso "euskalduna" da,  badakizue, astoa, trikitilariak, baserritar jantziak... Erregeak, berriz, askoz berritzaileagoak: koloretsuak, dantzariz inguratuta, musika modernoena topera, karroza berria eta Lanbretta motorrak inguruan...

Laburbilduz: Olentzero da "Hator hator", eta Erregeak "Tadeo Jones".

Esan bezala, ez da kritika bat (ez antolatzaileei, are gutxiago Olentzeroren kalejirako parte-hartzaileei). Guk biekin disfrutatzen dugu, eta beharbada horrela izan behar dute, gainera, desberdinak. Tradizioak ere hortxe daude (aldatzeko bezain beste gordetzeko), eta antolatzaile bakoitzak ere bere irizpideak izango ditu (nahiz eta antolaketa bietan antzekoak ibili). Gainera, zeinek dio Tadeo Jones hobea denik? Tira, nire seme-alabek, baina... umeak dira, ez egin kasurik.

Gainera, Erregeek irabazten badute, baita Eibar Errepublikazalean ere, hala bedi. Herriak du hitza, #demokrazia, eta hori guztiori. Baina baldintza berdinetan ari dira lehiatzen Olentzero pottokoa bere asto Pantxikarekin eta MGB hirukotea bere 200 dantzariko sekitoa eta karroza berriarekin? Eta beste herri batzuetan ere antzeko kontuak bizi dituzue?

Tira, Errege eguneko bazkalondoan burutik pasatako kontuak, besterik ez.

Ahaztu aurretik. Hementxe gure alabaren koadrilak Erregeentzat sortutako eta atzo bertan euren aurrean abestutako bertsoa. Doinua, edozein ("Olentzero joan zaigu"k ere balioko dizue, beharbada):

Meltxor da lehenengua,
danetan zaharrena,
bigarrena da Gaspar,
ule gorriduna;
hurrengua Baltasar,
Afrika erdikua,
Bizarzurin laguna
ta Olentzerona.

A! Eta hementxe Tadeo:

Beti irakurtzekotan (Institutuan ez zitzaidan egokitu), eta azkenean heldu zait ordua. Esan bezala, 80. hamarkadako libururik aipagarrienetakoa dugu Anjel Lertxundiren hau, Lertxundiren lan oparoaren artean ez ezik, euskal literaturaren historian ere lekutxoa duena. Oriotarraren lehenengo eleberria (edo), ipuinak nagusi izan omen ziren hamarkadan argitaratua (Narrazioak, Dudular, Obabakoak, Azukrea belazeetan...).

Eleberri laburra, argumentu xinple samarra duena, baina oso ondo egituratuta eta kontatuta dagoena. Ahots eta narratzaile ugari, egituraketa eta teknika narratiboa bikain erabiliak...

Goiz euritsu batean, Martzelinak presagioa dauka: "senarra gaur hilko zait". Hortik abiatuta, Martzelinaren istorioa kontatuko zaigu. 30 urte lehenago herrira iritsia, ezer gabe, herritarrek harrera hotz samarra (leun esatearren) eman zioten. Txutxumutxuak nagusi (irakurleari ez zaio garbi geratuko benetan zer eta zergatik), herriko gehienek ateak itxi zizkioten. Gizona aukeratzeko orduan ere ez zuen egokiena aukeratu, Domingo, zurrutero jokozalea. Ondoren ere ez zaizkio gauzak asko hobetuko: haurra galduko du, amaginarreba hil egingo da,... Martzelinaren drama pertsonalaren eskutik herriko giroa eta garaiko bizimodua ezagutuko ditugu (garai bateko euskal herri txiki bateko giro itxia), eta jokoaren zama azpimarratuko ("jokoa ez da errenta").

Kontalari nagusia idazlea da. Domingo protagonistaren senide bat, gertatutakoaren kronika modukoa egin nahi duena. Horretarako lekukoei emango die hitza, ahots eta ikuspegi kaleidoskopikoa iradokiz. Orain lehenengo pertsonan, orain hirugarrenean; orain idazlearen hitzetan, orain lekukoenean zuzenean. Hasieran lekukoak bakarrik agertuko zaizkigu, bakoitza bere bertsioa emanez; gero, narratzailea nagusitzen joango da.

Gabriel García Márquezen Crónica de una muerte anunciada gogoratzen digu hasieratik. Lehenengo parrafotik dakigu Domingo hil egingo dela, eta gertakizunen kronika modukoa emango zaigu. Ikuspegi ezberdinetatik, egia borobilik ez dagoelako; ez oso modu harilkatuan, gehiago adabakiz jositako errelatoa eginez. Baina azkenean collage horrek margolan osoa erakutsiko digu, eszena osoa irudikatuko (nahiz eta hari asko irakurlearen esku ere uzten dituen idazleak).

Artelan gogor bezain ederra.

Urte Barri egunian Urkora igotzen dogu eibartarrok. Horixe da ohittura zaharra (tira, oin dala urte batzuetatik honakua, behintzat). Azkenaldixan, gaiñera, ...eta kitto! euskera elkartiak txorixua eta saldia be banatzen dau Ixuan, Urte Barri egunian Urkora igotzen dogun eibartarron artian.

Aste honetan, argazki zaharren artian, hara zer topau doten: 1993. urteko kartela eta erretratua. Esango neuke horixe izan zala ...eta kitto! elkartiak antolatutako lehenengo igoeria. Elkartia bera be jaixobarri (1992an), hauxe izan zan antolatu genduan lehenengo kontuetako bat.

Eta hantxe, Urko tontorrian, eibartar ausart bi, oxigeno barik (meritua, goizeko 8ak ziralako, gaupasa gogorran ostian).

20 urtera be, aldarri berbera: "Hasi urtia euskeraz ...eta kitto!"

Charles Darwin (1809-1882) artista hutsa izan zen, genio bat. Zientziak tarteka-marteka ematen dituen izen handietako bat, historia aldatzen duten horietakoa, Galileo, Newton edo Einstein, adibidez. 1859. urtean argitaratutako "On the Origin of Species" liburuak mundua aldatu zuen, gure espezieaz eta bizitzaz ordura arte genuen ikuspuntua irauliz.

Alde batetik eboluzioaren kontzeptua erabat errotu eta finkatu zuen (lehenago ere gai hori zientzilarien artean aipatu izan zen arren); bestalde, eboluzio hori eman zedin beharrezko mekanismoa adierazi zigun: hautespen naturala (bere liburuak, izan ere, horixe du benetako izenburu: "On the Origin of Species by Means of Natural Selection"). Baina hori baino askoz gehiago ere egin zuen Darwinek. Espezieen eboluzioaz gain (berak espezieen transmutazioa deitzen dio) eta gizakiaren jatorria mahai gainean jartzeaz gain, beste hainbat gai eta lan ere plazaratu zituen eta diziplina mordoa landu, besteak beste, botanika, etologia, geologia, paleontologia... Betiere zehaztasun eta metodo zientifiko paregabearekin.

Juan Luis Arsuagak (Madril, 1954) ondo azaltzen ditu horiek guztiak 2009ko lan honetan (Darwinen jaiotzaren 200. urteurrenean argitaratua). Bere bizitza eta lana azaltzen ditu; modu dibulgatiboan, baina oinarri eta zehaztasun zientifiko egokiarekin. Egia da liburua batzuetan ez dagoela ondoegi egituratuta, eta kontzeptu batzuk errepikatu egiten direla, baina hala ere lan gomendagarria da, oso gustura irakurtzen dena eta eboluzioaren gaia eta Darwinen joan-etorriak ezagutzeko aukera ona eskaintzen duena. Izan ere, Arsuaga bera ere dibulgatzaile bikaina da (gaztelaniaz eta gai hauetaz onentsuenetakoa, nik uste); hor daude, besteak beste, El collar del Neandertal eta beste hainbat lan, edo Atapuercako aurkikuntzen inguruan idatzi dituen hainbat liburu dibulgatibo. Gogoan izan bera dela Atapuercako aztarnategiko zuzendaria, paleontologoa eta giza eboluzioan espezialista handia.

Charles Darwinen bizitza kontatu ahala (non, noiz eta nola bizi izan zen), batez ere haren lana eta pentsaera azaltzen dira liburu honetan (kasu honetan, gainera, neurri batean berdinak dira lana eta pentsaera, karga ideologiko handiko liburuak izan zirelako garai hartarako). Zientzilariaren argitalpenen zerrenda izugarri luzea da, baina 4 lan dira oinarrizkoak eta Arsuagaren lan honetan azpimarratzen direnak: The Voyage of the Beagle (1839), On the Origins of Species (1859), The Descent of Man (1871) eta Autobiography of Charles Darwin (1887).

Horrela, eboluzioaren ideiaren sorreraz eta garapenaz mintzatuko zaigu Arsuaga, Darwinen hitzen bidez, gehienetan. XIX. mendean zehar nola joan zen pizten eta zabaltzen eboluzioaren inguruko ideia, Darwinen aurretik nola aipatu izan zuten gaia, Darwinen ekarpena (eboluzioaren kontzeptua finkatzeaz gain, eboluzioa gidatzen duen mekanismoa adieraziz, hautespen naturala eta baliabideengatik bizidunek egin beharreko borroka Malthusen ideiak oinarri), eta era berean, harrezkero eta XX. mendean zehar, nola irakurri eta moldatu den Darwinen teoria (teoria sintetikoa, neodarwinistak, eta abar).

Bide horretan, izen asko azalduko zaizkigu euren ekarpena egiten, bai XIX. gizaldikoak (Cuvier, Malthus, Lyell, Lamarck, Wallace, Huxley...), zein XX.ekoak (Lorenz, Mayr, Dobzhansky, Goldschmidt, Dawkins, Gould...). Zein da bakoitzaren ekarpena? Nola uztartzen dira euren ideiak Darwinen ideiekin? Nola ikusi eta ulertu behar dugu Darwin XXI. mendean?

Amaitzeko, gaur egungo ideia eta zalantza nagusiak ere aztertzen ditu. Oraindik ere, eta gezurra badirudi ere, asko-asko dago ezagutzeko eboluzioaz eta eboluzio hori gidatzen duten mekanismoez. Geneen erregulazio-mekanismoak, isolamendu reproduktiboa nola gertatzen den, espeziazio sinpatrikoaren koxka, karaktere ez adaptatiboen inguruko zalantzak, hautespen sexualaren papera, deriba genetikoaren garrantzi maila, saltazionismoa eta oreka puntuatua (bai? ez? zer mailatan?), Kanbrikoko eztandaren arrazoiak (eta harrezkero fillum berririk azaldu ez izana), anagenesia vs. kladogenesia, eta abar.

Laburbilduz, eboluzioaren inguruko oinarrizko ikuspegia izateko liburu polita. Eta baita Darwinen figura hobeto ezagutzeko eta aldarrikatzeko ere. Oinarri zientifiko sakonekoa, baina nahiko modu errazean kontatua.

Esan bezala, Darwinen ideiek mundua aldatu zuten; mundua eta gizakia ikusteko modua aldatu zuten. Darwinik gabe ere, beste norbaitek ekarriko zuen eboluzioaren ideia mahai gainera, seguru (izan ere, beste ahalegin batzuk ere izan ziren garai beretsuan). Baina Darwin izan zen ideia horiek ongien jaso, aztertu, landu eta plazaratu zituena. Gainera, horretarako garai egokiegia ez zenean:

1. erlijioak zuen zama izugarriarengatik,
2. data paleontologikoak oraindik oso urriak zirelako (gaur ere ez dira izugarriak, baina atera kontuak duela 175 urte),
3. eta karaktereen transmisio genetikoa ezezaguna zelako (garai hartan ziharduen Gregor Mendelek bere probak eta teoriak garatzen, baina bere lana ez zen ezaguna).

Lana pazientziaz egin zuen. Datu-kopuru izugarria batuz eta hari guztiak ondo lotuz (jakin bai bazekien gizartearen zatirik handiena kontra izango zuela). 1838 ingururako bere ideia nagusiak prest zituen, baina gutxinaka joan zen, hariak ondo lotuz eta ideiak gutxinaka plazaratuz eta kontrastatuz. "On the Origin of Species" liburuaren lehenengo bertsioa 1844an idatzi zuen, baina 1859ra arte ez zuen argitaratu, badaezpada (dena lotu arte); eta lan horretan animalien eboluzioa (etengabeko aldaketak) aipatzen den arren, gizakiaren eboluzioaz ez dio larregi (zeharka ez bada). Gizakiaren jatorriaz 12 urte beranduago hitz egin zuen ("The descent of man", 1871), eboluzioaren gaia ordurako nahiko onartuta zegoenean.

Bai, gizakia ere animalia da, beste forma guztiak bezala, jatorrizko aitzindari baten aldaketaz eta eboluzioz sortutakoa; eta seniderik hurbilenak tximinoak ditu. Are gehiago (Darwinek zehaztu zuen moduan): gizakia ez dator tximinotik, beste tximino bat besterik ez da.