Eibartik

Orain dela hilabete inguru Aranzadiko Luis del Barriok deitu zidan. Debabarrena eskualdeko elementu etnografikoak katalogatzen dihardutela, eta ea Eibarkoekin lagunduko nien. Ermitak eta baserriak honezkero katalogatuta daude, horiek ez dituzte begiratuko. Bestelakoak aurkitu eta zerrendatu nahi dituzte: karobiak, errotak, perratokiak, jentilarriak, santutxoak eta abarrak.

Ahal nuen neurrian lagunduko niola esan nion, baina Eibarren ez zuela beste munduko ezer aurkituko. Zerrenda txiki bat egin diot, nik dakidan apurra aipatuz, eta Aranzadira bidaltzearekin batera, eta Luistxo ez dadin haserretu, hona hemen denentzat, Copyleft-arekin. :-)

Zerrenda trixtea geratu zait, bai. Alde batetik, nik neuk ez dudalako dagoen guztia ezagutzen; hor zehar egongo da beste gauza interesgarriren bat, seguru. Baina batez ere, gure herrian aspalditik dakigulako gure ondarea apurtzen, izorratzen eta ahazten. Ezer ez dugu zaindu, eta udalaren azken erabakiak ikusita, ez dirudi datozen urteotan ere hobera egingo dugunik. Hori beste egunen batean luzeago.

Dakidan apurra, beraz, hemen:

Karobiak, karobizuloak
Sasoi batean edonon aurki zitezkeen. Herrian bertan ere bai, Ubitxa-Ipurua inguruan bertan. Gaur egun ez dago bat ere ez. Aztarnaren bat Areta baserri ondoan, eta batez ere Arandobaserrien gainekaldean. Horixe zen (Urko ingurua) kareharria lortzeko lekurik aproposena. Eibar inguruan ederrenak eta zainduenak, Areition (Mallabia), eta Kilimonen (Mendaro).

Telleriak
Hogeigarren mende hasiera bitartean, Buztinzurineko telleria zegoen Txontako sarreran. Ez dut uste Eibarren besterik izan denik. Hori bai, baserrietan ere egiten ziren tellak, eta buztina Armaixo-Urkiola inguruetatik ateratzen zuten (San Pedro, Elgoibar).

Edurzuloak
Nebera baserri gainean geratzen da aztarnaren bat.

Mugarri esanguratsu eta bereziak
Eibar-Elgeta bitarteko mugan badira zenbait. Jabier Elorza soraluzearrak batzuen argazkiak atera zituen bere libururako "Eibar, origenes y evolucion".

Gurutzeak
Arrateko gurutzea, jakina, eta Urkikoa (hemen argazkia). Ehundaka urtean Urki Kurutzekua baserri parean izan da, San Lorenzo ermita parean. Ermita autopista egiteko bota zuten, 1970 inguruan; baserria eta gurutzea duela urtebete, etxeak egiteko. Gurutzea "en dependencias municipales" omen dago. Horretaz egingo dut berba luzeago beste noizbait.

Santutxoak
San Ildefonsoko santutxoa da ezagunena, San Roman baserri azpian dagoena (Aginaga auzoan). Inguruan galtzada ederra ere badauka, oraintsuan berritua. Arrateko pausuetan dauden 3 santutxoak ere eibartar gehienok ezagutzen ditugu, Eibartik Arratera doan bide zaharrean dauden hiru humilladeroak. Horiek ere azken urteotan berritu dituzte.

Gutxi gorabehera 1950. urtera arte hirugarren bat ere bazen, Usartzatik Arratera doan bide bazterrena. Badirudi Usartzan izandako erromeria baten ostean mutil kuadrillaren batek maldan behera bota zuela, eta hortxe desagertu zen. Beharbada hortxe egongo da, pinu eta sastraka artean ezkutatuta. Lekuak, oraindik ere, Santutxo izena dauka.

Amaitzeko, Aginagako Oregi baserriaren pareko txabolan ere santu baten irudia daukate (San Migel?). Hemen duzue argazkia

Perratokiak
Amezabalegi baserriaren ondoan dago ezagutzen dudan bakarra. Hemen duzue argazkia

Probalekuak
Aginagan eta Arraten, ederrak biak, eta oraindik ere lantzean-lantzean probaren bat izaten dutenak, Aginagan sanmigeletan, eta Arraten sanisidroetan.

Potzuak eta laminak
Eibarren ez zaigu geratzen laminik, ezta laminak bizi ziren potzu eta zubiperik ere. Gure zaharrenek ere ez dute sekula laminik ikusi. Baina badaude izen politak dituzten zenbait leku: liñapotzueta, lixiberreketa, urzulueta... Horietan derrigor laminak bizi behar.

Beste zenbait elementuren berri ere eskatu zidaten (hilarriak, sarobeak, zeramikagintzako labeak, gentilarriak...), baina ez dut horien aztarrenik lortu. Beste inork informazio gehiago balu, badakizue.

Eibarko Hiztegi Etnografikotik berba eta historixa batzuk etara dittut.

San Juan egun • día de San Juan, 24 de junio.
• San Juan bezperan orduan eitten zan sua. Solo bakotxian su bat e! Zenbat solo daren, hantxe, ta gero kurutziak ipiñi solo ertzetan, lau ertzetan, ta urte guztian egoten ziran. Etxian be ipintzen ziran kurutzak ate sarreretan. Gero, “San Juen, San Juen kantau”. Ta bedinkatzen zan sobria, aurtengo sobria: kipulia, berakatza, porrua, baba lorak, larrosak eta dagozenak. Garixa ta artua bedeinkatu! Ta gero ha gorde hurrengo urterako. Hurrengo urtian gero, ha botatzen jakon suari, su bedeinkatu izan deiñ. Harekin bota su guztieri pusketatxo bana su bedeinkatu izan deiñ (AJKE). / Ointxe San Juanetan ez. Oiñ gitxi ikusten da halako saltua, baiña lehen bai. Lehen, ni gaztia nitzanian, gizonezkuak eta pun! Ta pasatzen eben gaiñetik! Baiña jentia listotu ein da… Sua ta ura beren neurrixan (AJKE).

San Juan txiki • día siguiente al día de San Juan, 25 de junio.

sorba, sanjuan sorba • ramo de San Juan. • Ortuari eta lorekin egitten da txortia. San Juan egunian bedeinkatzera eruan, eta urte guztian etxia babestuko dau. Hurrengo urteko sanjuan suan erretzen da. Aldaera. sobra.
• Sanjuan sorbia eitteko larrosia, lirixua, mielua, garixa, artua, berakatza eta kipulia erabiltzen genduazen (EA). / Lorak batzen genduzen San Juan sorbia eitteko geuk. San Juanetako sorbia bedinkatzeko. Krabeliña txiki-txikixa, eta gero hari berakatza-ta, kipulia-ta, garixa-ta, artuata... Horrek gehitzen jakozen hara sorbiari, eta ha gero Arratera bedeinkatzera (AJKE).

Sanjuan bezperia; gaur hasiko dira Sanjuanak Eibarren. Lizarrako dultzaiñeruak helduko dira eguardixan estaziñora, jentia kalera, suzko-erroberak gabian, tiobibuak Txantxazelaixan...

Aurten egongo da, horraittiok, barrikuntza txiki bat. Eibarko kuadrillak maskotia etara dabe: Kaskajo.

Kaskajo eguna

Baina zergaittik Kaskajo? eta zer da kaskajo eguna?

Eibarko Hiztegi Etnografikuan

kaskajuen egun • se le llamaba así al viernes.
• Lehen Untzagan udan eguenetan eta domeketan musikia. Hantxe eitten genduan dantzan. Hantxe topau najuan nik nobixia! Ta eguena zan kaballero txikixan eguna. Eta barixakua kaskajuen eguna.

Eta Toribio Etxebarriak, Kaskajo berbiaz:

» KASKAJO [kaskailu] (Adj.) insensato; "De poco seso" (TE, 482).
Bere dotoretasun guztiagaz, kaskaju haundi bat; badakizu zein.

Azkenaldixan triste samar egon dira Eibarko sanjuanak, sasoi batekuekin konparauta giro gitxikin. Aurten 40 gazte-kuadrilla aurkeztu ei dira ekitaldixetara eta jaixetara, maskotia be atara dabe... Aurtengo egitaraua be, azken urtiotako zabal eta bizixena. Ia jendiak erantzutzen daben. Egin deiguzen kaskajokerixak!

Gora Sanjuanak!

Aspaldi juatekotan, eta Oier Txikillanaren aholkua jarraittuta, gaur juan gara.

San Migel Arretxinaga Markinan dago. Ermitta txiki bat da. Ermittiak berak ez dauka garrantzi berezirik. Neoklasikua da, ez ederregixa, eta ingurua be ez dago oso ondo zainduta: lantegi haundixak, parkerik ez...

Baina barrukaldia berezixa da, bai horixe. Ez dago holako beste ermittarik; gure inguruan ez, behintzat. Sei metro luze eta sei metroko alturia dauken hiru harritzar dagoz ermittian erdi-erdixan, trikuarri itxurako egituria sortzen. Erdixan, altara txiki-txiki bat eta San Migel; jendia jartzeko jarlekuak, inguruan, bueltan-bueltan.

Berezixa benetan.

Erretrato gehixago be laga dittut.

Euskaraz, aditzaren lehenaldiko formetan, NORK ezaugarria aurre-adizkia da eta gramatika aldetik zuzen eratutako aditz-formek aurrean izango dute NORK marka hori. ZU eta GU kasuetan, adibidez, ge(u)n-, ze(u)n- gei-, zei-...

Adibidez: genkan (geneukan), zentsan (zenion), zeixan (zenezan), genkixan (genekien)...

Eibarren, baina, jatorrizko adizkien eraldaketa fonetikoen ondorioz, ahozko hizkeran azkenean HAREK eta ZUK adizkiak berdindu egiten dira; eta berdin, HAIEK eta ZUEK.

Adibidez:

• Harek emon zestan (zidan)
• Zuk emon zestan (zenidan)

Sortzen den anbiguotasun hori sahiesteko ZU eta ZUEK zutabeetako jatorrizko adizkien lekuetan adizki berriak agertzen dira, beraien zu(e) marka azpimarratuz. Ondorioz zestazun, zeizun, zeizuen, ziñozun, zerabizun... itxurako adizkiak sortzen dira. Gramatika aldetik ez zuzen-zuzenak, baina jatorrizkoak baino gehiago erabiltzen direnak (batzuetan jatorrizkoak guztiz ordezkatzera ere heldu dira Eibarren).

Hasiera batean ZUK eta ZUEK kasuetako anbiguotasun hori gainditzeko sortu den baliabidea, analogiaz, GUK zutabera ere heldu da, eta han ere adibide mordoa agertzen dira (gentsagun, genkagun, genkaguzen, gerabiguzen, genkiguzen, girudigun, gihardugun, geroiagun, gekarguzen...).

Azken batean, adizkiaren hasierako markekin nahikoa ez, eta GUK, ZUK, ZUEK adizkiak direla azpimarratzeko, birritan erabiltzen ditugu marka horiek.

Joera honek bigarren fase bat ere badauka: lehenengo, adizki zuzenari, erredundantziaz, atze-adizkia eransten zaio; bigarren fase batean, jatorrizko marka (aurrekoa) galdu (edo hirugarren pertsonaren marka hartu) eta atzekoa bakarrik geratzen da. Beraz:

gentsan > gentsagun > zetsa(g)un (genion)
zentsan > zetsazun > (z)etsazun (zenion)
zents(a)en > zetsazuen > (z)etsazuen (zenioten)
geunkan > genkagun > zenka(g)un (geneukan)
genkixan > genkigun > zeki(g)un (genekien)

Badirudi lehenengoak desagertzen daudela eta bigarrenak direla nagusi Eibarren; hala ere, hirugarren mailakoak ere sarri entzuten dira.

Hamentxe nik topatu ditudan batzuk:

Nor-Nork-eko subjunktiboko lehenaldia

• zeixan > zeizun (zenezan)
• zeixen > zeizuen (zenezaten)
• ...

Nor-Nori-Nork subjunktiboko lehenaldia

• zeiran > zeirazun
• zeixon > zeixozun
• zeiguen > zeiguzuen
• zeixuen > zeixuezun
• ...

Nor-Nori-Nork Indikatiboko lehenaldia

• zestan > zestazun (zenidan)
• zentsen > zetsazuen (zenioten)
• zeskun > zeskuzun (zenigun)
• zetsezen > zetsazuezen (zenizkieten)
• ...

Nor-Nori-Nork baldintza

• bazesta > bazestazu; bazeskue > bazeskuzue.

Trinkoen lehenaldian

• EDUKI: ze(n)kan > zekazun; ze(n)kezen > zekazuezen, ze(n)kazen > zekazuzen
• ERABILI: zerabixan > zerabizun; zerabixezen > zerabizuezen
• ESAN: ziñuan > ziñozun; ziñuen > ziñozuen
• JAKIN: zekixan > zekizun; zekixen > zekizuen; zekixazen > zekizuzen; zekixezen > zekizuezen
• IRUDITTU: zirudixan > zirudizun; zirudixen > zirudizuen
• JARDUN: ziharduan > ziharduzun; ziharduen > ziharduzuen
• ERUAN: zeroian > zeroiazun; zeroien > zeroiazuen; zeroiezen > zeroiazuezen...
• EKARRI: zenkarren > zekarzun; zenkarzen > zekarzuzen; zenkarrezen > zenkarzuezen...

Eta hementxe ahozko jardunean aurkitu ditugun adibideetako batzuk:

Eta... ene! Guk pentsatzen genduan "Gernikako Arbola" nazionalistiena zala! Txokauta geratu giñan! Baina bagenkigun!

Ikusi eben hasieran guk ez genduala ezautzen ha armamentua, abiaziñokua. Baina segiduan konturau ziran biharrian bagenkigula, konozimientua, prinzipixuak... onak genkaguzela, eta segiduan ein ginduezen "jefe de escuadrilla", "jefe de tal"... Ixa danok, e... jefe izan gintzan.

Madriden -eibartar mordua eta euskaldunak asko- kuartelian guk alkarregaz euskeraz eitten genduan! Eta illuntzietan, dirurik bagenkagun, pixkat eraten genduanian, kantau eitten genduan. Eta gure ofizialak eta, entzutzen egoten ziran!

"Viva la República"-k eta esan genduzen eta laga ein genduan hori bailiori aurrera segitzen. Baina orduan guk gaztiok hartuta zekagun ustia Republikan sartuta geuazela.

Baina kooperatiba Mondragokua bastante diferentia da. Hor hitz asko ein leikez. Ormaetxea eta Larranagari irakurtzen zetsazun, eta...

Tontuak girudigun, tontuak. Danok alkarri begira, eta zain, eta zain... eta bera agertu bez.

Danok bardiña diñozue: "bost kantu? zelako zaila! Nik askoz gehixago daukaraz". Bai, neretzat be zaila da, baina kontrako errezoiangaittik: ez naizelako gauza bost kanturen tituluak gogoratzeko.

Musikazalia naiz, bai, baina melodixazalia; berihala ikasten dittut melodixak, baina sekula ez dot ikasi letra bat edo abesti baten izenburu bat. Taldien izenak be, juxtu-juxtuan.

Baina tira, Maitek enbidua bota, eta nik hartu, itsu-itsu.

Testigua nork eman didan:

Etiamek, ekainaren 10ean.

Nire ordenagailuan dauzkadan musika artxiboen tamaina:

Oso gitxi. Gehixena CDetan dakat. Ordenagailuan 100-200 kantu besterik ez dakaraz. Ez da Gb batera helduko.

Erosi dudan azkenengo diska:

Ni ez naiz Noruegako errege eta Ruperren beste pare bat. Zorretan nenguan.

Orain entzuten ari naizen kantua:

Orain ezebez, baina ipini doten azkenengo CDa, atzo gabian: O primeiro canto (Dulce Pontes).

Sarritan entzuten ditudan edo niretzat esanahi berezia duten 5 kantu

Izenburuak baino gehixago taldiak emongo dittut. Esangura berezi-berezirik ez dake neretako, baina nerabezaroko sasoian bidaide izan nittuan, eta hementxe egotia merezi zeben.

• Itoiz Edozein. Aukeran, Ezekiel edo Alkolea diskoko edozein.
• Dire Straits. Lehelengo hiru diskuetako guztiak, baina aukeran, Sultans of swing, lehelengo diskoko bertsiñuan.
• Police. Bat aukeratzekotan, Roxanne. Baina gehixen gustatzen jatana, Sting-ek zuzeneko disko baten jotako Bring on the night. Inpresionantia.
• Radio futura. Zenbat dantza eta zenbat kantau talde honekin! Españako talderik onena, duda barik.
• Una furtiva lagrima, L'elisir d'amore Gaetano Donizetti. Entzutzen doten bakotxian oillo-ipurdixa ipintzen jata.

Zein 5 pertsonari pasatzen diedan testigua

• Mikel Iturria
• Ogrosabel
• I-gorringo
• Telezaborra
• Patxitrapero

Eibarrek irabazi egin dau. Aupa! Zailena eginda: Eibarrek Vigon irabazi, eta Recrek etxian bardindu.

Baina partidua ETBn ikusten nenguala, ezin neban sinistu: Eibarko udalak iragarkixak ipini dittu ETBn. Lehelengua ikusi eta erderaz; bigarrena ikusi, eta erderaz, hirugarrena, eta erderaz... Laupabost aldiz ikusi dot, eta danetan ERDERAZ!

Lotsagarrixa. Bateron batek Eibartarrak zerrendan aittatu daben moduan, txartel gorrixa Eibarko udalari.

Eskerrak ETB1en izan dan, bestela...

Aste honetan erderazko jebo eta borono berben inguruan jardun dogu eibartarrak zerrendan.

Horren antzerako berba batzuk be badakaguz Eibarren, euskeraz.

Batetik, aurreko hitzen alderdi "etnikuena" azpimarratzeko (aldeano, rústico...), "Abarkaduna" erabiltzen da.

Abarkaduna: basarrittarra, jakintza gitxikua. (Eta basarrittarrak herrikueri, kalekumiak, mendiko kontuetaz ezjakittun diranak).

Bestetik, jebo eta borono berbak be badake memelo, mozolo, bobalicon esanguria. Eta horren harittik beste hiru berba be badakaguz, hirurak arto berbian eratorrixak.

Artobero: izan be, borona da artoberua, arturunakin egindako ogixa. Mozolo esanguria be badaka, baina.

Artaburu: honek be antzerako esanguria.

Artamalutia: artaburua batzen daben ostruak dira malutak edo artamalutak. Maluta bakarrik be erabiltzen da, Hiztegi Etnografikuan ondo agertzen dan moduan:

Hori adarra joteko be bai: "malutia haix!" esaten zan, "mozoluori!" esatia moduan. Lehen kostunbria zan. (Emilio Azurmendi, Sagarbitsa).

Orain dela astebete inguru hil zen Juan San Martin "Juanito" eibartarra. Juxtu-juxtu Eibarko herriko seme kutun izendatu behar zutenean. Merezi zuen, bai horixe.

Eibarko udalaren Egoibarra webgunean izendapen horren inguruko informazio mordoa zeukaten, Juan San Martin izeneko atalean.

Orain, atala berrantolatu, eta audio-fitxategi batzuk ere gehitu dizkiote. Pello Zabaletak 1998an Euskadi Irratian egindako elkarrizketaren pasarte batzuk entzuteko aukera dugu.

Grabazio hori Eibarko udal artxiboko ahozko bilduman dago, hainbat eibartarri egindako beste grabazio batzuekin batera, eta transkribapena zein digitalizazioa Eibartarren Ahotan proiektu barruan egin dira.

Juan San Martini elkarrizketa

Oharra: azken orduko berrien arabera, urrian egingo da Juan San Martin herriko seme kutun izendatzeko ekitaldia.

Datorren astian aurkeztuko da "Viaje por el pais de los recuerdos" liburua, Toribio Etxebarria idazlearen liburu zoragarrixa.

Hurrengo batian jardungo dot luziago lan horren inguruan, baina gaur Toribioren poema bat ekarri nahi dot hona. Alderdi literarixotik ez da izango kristona, baina Toribioren ideak eta euskeriari zetsan maittasuna ondo be ondo erakusten dau.

Neri behintzat izugarri gustatzen jata, eta hamentxe zuek guztiondako:

Zer, ai, gure aldietako
mendi ederren illaria,
zer sagasti kerizatsuak,
zer baserrixen bakia,
zer gure lur zorioneko
guk maitte dogun guztia,
euskeraz ez izatera
ango alkarren aitzia?

Arno, Oiz eta Anboto;
Udalaitz ta Aizgorria;
Elosu, Izarraitz, Ernio,
Aralar da Larrunarria,
Zer biotz-ikara izen onek
Juanda balitz euskeria?

Beizabal eta Eguarbitza,
Otola eta Olerria;
Mandiola eta Gorosta,
Arrate eta Akondia.
Loixola, Azittaiñ, Aixa,
eta Kiñarra ballia,
zeren itxura alde onek
an balitza erderia,
eta ordez, aintzakotzat b’ez
gurasuen euskeria?

Ibiltarixanak liburutik hartuta (156. orrialdia).