Eibartik

Orain dela 20-25 urte, 1990eko hamarkadan, udaroko ohitura nuen enara azpizurien (Delichon urbicum) zentsoak egitea Eibarren. Ekainetik abuztura bitartean gure herriko kaleak zeharkatzen nituen enara hauen habien bila. Giza eraikuntzetan kumatzeko ohitura dute, habia gure teilatupeetan eraikiz, eta espezie arrunta da Europako eskualderik gehienetan.

Enara arruntak (Hirundo rustica) ez bezala, orban zuria dauka buztan gainean eta hortik datorzkio euskaraz jasotzen dituen izenak, beti ere zuriune horrekin lotutakoak: azpizuria, ipurzuria, buztanzuria,... Eibarren ernara ipurzurixa deitzen diogu.

Orain dela 20-30 urte Eibarren ohiko genituen enara txiki hauek. Arrunta zen gure kale artean hegan ikustea, intsektu hegalariak harrapatzen zituzten bitartean. Apirilean etortzen ziren eta urrira arte egoten ziren gurean. Eibarko hainbat tokitan aurkitzen genituen euren habiak: Ipuruako dorreetan, Azitaingo La Salle ikastetxean, Amañan, erdigunean,... ia-ia auzorik gehienetan. Dozenaka habia eta enara ikus genitzakeen Eibarren.

Aurten berriro ibili naiz kale artean enara bila, sasoi batean koloniak zeuden tokiak berraztertzen, eta aurkitu dudan egoera negargarria izan da. 3-4 habia posible, bakarra ziur okupatuta, eta lauzpabost ale solte gure zeruetan hegan. Penagarria.

Bota egin ditugu. Bota egin ditugu gure ingurutik, gure herritik, gure kaleetatik. Nola eta zergatik? Badira arrazoi nabarmen batzuk, gutxienez.

• Batetik, enara azpizurien kolonia nagusiak zeuden tokietan obrak egin dituzte azken urteotan. Eraikinetako hormak eta teilatuak berritu egin dituzte (besteak beste, Ipuruako dorreetan, Azitaingo La Salle ikastetxean, Bidebarrietako etxe batzuetan,...). Txarrena da, obra horiek askotan kumatze-sasoian egin dituztela, legez kanpo, eta horrek ondorio latzak izan dituela: habiak apurtu, kumeak hil, eta gurasoak betirako beldurtu (ikus beheko argazkia, La Salleko obrak, 1996ko udan).
• Gainera, erratz-makilarekin ere dozenaka habia apurtu izan dira, legez debekatuta dagoen arren. Txakurrak eta katuak nahi ditugu etxe barruan, gure alfonbra gainean txixa egiten, baina onartezina iruditzen zaigu animalia basatirik gure etxe inguruetan, izan teilatupean habia egiten digun enara, izan sukaldeko leihoan agertzen zaigun txindurria. Zikinak dira. Garbitu ditzagun! Zoritxarrez, asko zabaldutako ohitura da hori.

Lanak Azitaingo La Salle ikastetxean. 1996ko uztailean, enaren kumatze-sasoi erdi-erdian. Enara azpizurien (Delichon urbicum) dozenatik gora habia puskatu ziren (argazkian oraindik ikusten dira goi-goian habia batzuen aztarnak).

Hala ere, uste dut hori ez dela arrazoi bakarra; beharbada ezta nagusia ere. Erratza heltzen ez den tokietako habiak ere desagertu egin dira urteotan; txoriak ez dira itzuli. Haizearen kalitate eskasa eta pestiziden erabilera (eta ondorioz, hegaztientzat askoz jateko gutxiago egotea) sekulako triskantza ari da eragiten intsektuen eta hegazti intsektujaleen artean. Mundu osoko tendentzia da, dozenaka eta dozenaka espezietan.

Horren ondorio dira enara espezie eta populazio gehienek azkenaldian dituzten arazoak, eta sekulako gainbehera neurtu da azken bizpahiru hamarkadetan. Enara azpizuriaren egoeraz egin dugu berba; Eibarren ez ezik, Europako beste hainbat lurraldetan ere gainbeheran dago (nahiz eta oraindik oso espezie arrunta izan leku askotan). Enara arrunten (Hirundo rustica) populazioa %40 inguru jaitsi da 10 urteko epe laburrean; Ameriketako toki batzuetan %90ekoa izan da jaitsiera; Euskal Herrian ere ez-ohiko bilakatu da oso denbora laburrean (Eibarren ere, arrunt izatetik ezohiko izatera igaro da urte gutxian). Haitz-enara (Ptyonoprogne rupestris) ikustea ere nahiko arrunta zen Eibarren orain dela gutxi; autopistako zubipeetan egiten zuen habia eta sarri-sarri ikus zitekeen Untzagan bertan hegan. Gaur egun ez da geratzen habiarik, eta oso tarteka ikusten den espeziea da.

Albiste pozgarri bakarra uhalde-enarak (Riparia riparia) eman digu azken urteotan. Orain 20-30 urte ikusten ez genuena, ugaritu egin da azkenaldian, Euskal Herriko erreka eta ibaien osasuna hobetu ahala. Esate baterako, gaur egun 3 kolonia txiki ditugu etxe alboan, Markinan, Soraluzen eta Elgoibarren. Eibarren ere tarteka ale solteren batzuk ikusten ditugu. Ea horrek itxaropen pixkat ematen digun gainbehera dauden beste enarentzat. Hala bedi!

Zientzilariek bazuten horrelako susmoren bat, Sumatran bizi diren orangutan batzuk "ezberdinak" zirela eta beste espezie (edo azpiespezie) bat izan zitezkeela. Azken urteotan hainbat azterketa egin dizkiete eta, ezaugarri morfologiko, genetiko eta etologikoetan oinarrituta, duela egun batzuk esan dute Tapanuli orangutana (Pongo tapanuliensis) beste espezie bat dela, zientziarentzat berria, Current Biology aldizkarian argitaratu dutenez.

Orain arte 2 orangutan espezie ezagutzen ziren: Borneoko orangutana (Pongo pygmaeus) eta Sumatrako orangutana (Pongo abelii), biak ala biak desagertzeko arrisku bizian daudenak. 1997an Sumatrako orangutanaren populazio txiki eta berezi bat aurkitu zuten Batang Toru izeneko eskualdean. 20 urte geroago baieztatu da inguru horretako populazio isolatu hori hirugarren orangutan espezie bat dela, Tapanuli orangutana (Pongo tapanuliensis).

Indonesiako hiru orangutan espezieen banaketa. National Geographic-en mapa batetik moldatuta.

20 urteko ikerketen ondoren, espezie berria zientziarentzat

Populazio honen lehenengo aipamenak 1930eko hamarkadakoak ziren, baina zientzilariek 1997an berraurkitu zuten, Sumatra iparraldeko eskualde isolatu eta urrun batean. Berehala konturatu ziren populazio honen portaera ezberdina zela eta hasierako azterketa genetikoek ere horixe iradokitzen zuen.

2013an hilik aurkitu zuten orangutan ar baten azterketa sakonak berretsi dut hasierako susmoa: Tapanuliko orangutanak ezberdinak dira: ezberdintasun genetiko, morfologiko eta etologikoetan oinarrituta, beste espezie bat dela ondorioztatu dute.

Tapanuli orangutanaren kaskezurra eta Sumatrakoarena ezberdinak dira morfologikoki.

Tapanuli orangutanen garezurra txikiagoa da eta hortzadura ere ezberdina dute. Etologiaren alderditik ere ezberdinak dira; hau da, bizi-ohitura ezberdinak dituzte. Arrek egiten dituzten oihuak, esate baterako, askoz luzeagoak dira eta euren marruak ere bereziak dira, frekuentzia handiagokoak. Genetikoki ere alde nabarmenak dituzte beste orangutan espezieekin alderatuta.

Dena elkarrekin aztertuz gero, ondorioa begibistakoa izan da biologoentzat: Tapanuliko orangutanak beste espezie bat dira, "gorilen eta txinpantzeen arteko ezberdintasuna bezain bestekoa da Tapanulien eta Sumatrako beste orangutanen artean dagoena"  ikerlarien arabera, nahiz eta oraindik ere azterketa anatomiko edo morfologiko gehiago egin beharko diren xehetasun gehiago izateko (orain arte ale bakarra erabili baitute alderdi hori aztertzeko).

Hominidoen taldeko 8. espeziea, gure lehengusu dira Tapanuliak

Primate handi edo hominidoen taldea handitu egin da, hortaz. Gizakia ere bere baitan duen hominidoen artean 7 espezie onartzen ziren orain arte: 2 txinpantze espezie (txinpantzea eta bonoboa), 2 gorila espezie (sortaldekoa eta sartaldekoa), 2 orangutan espezie (Borneokoa eta Sumatrakoa) eta gizakia (Homo sapiens). Hemendik aurrera, beraz, 8 espezie izango dira gure taxoiaren barruan.

Aurkikuntza handia da, noski, azken 100 urteotan deskribatu den hominido bakarra delako (1929an bonoboa deskribatu zenetik). Zaila izango da beste espezierik deskribatzerik.

Hominidoen kladograma, orangutan espezieen kokapena nabarmenduta.

Zoritxarrez, hominidoen taldean primatez mozorroturiko otsoa dago: gizakia. Gure jardueraren ondorioz (deforestazioa, habitat aldaketa, ezkutuko ehiza, nekazaritza-ohitura erabat jasanezinak,...), munduko beste hominido guztiak oso-oso egoera txarrean daude.

Txinpantzeen populazioak dira ugarienak, baina bi espezieak gainbehera daude euren lurraldeetan. Gorilen kasuan, populazioak egonkortzea lortu da azken urteotan, baina arrisku bizian daude oraindik, batez ere sortaldeko gorila, 5.000 aleko populazio minimoarekin. Orangutanen kasuan, berriz, 3 espezieak daude arrisku bizian, Indonesiako basoak erritmo ikaragarrian ari direlako desagertzen (planeta osoan bizkorren). Guztien artean, deskribatu den Tapanuli orangutana da larrien dagoena, lurralde txiki batean bizi diren 800 aleko populazio txiki eta bakarrarekin, Sumatran Orangutan Conservation Programako kideek adierazi dutenez.  

Tapanuli orangutana (Pongo tapanuliensis).

.........

Argazkiak eta mapak: Wikipedia, National Geographic eta New Scientist.

Azkenaldi honetan han eta hemen ikusi eta jaso ditudan mapa batzuk ekarri ditut. Frantziako estatuan egiten diren hizkuntzen hedadura eta datuak jasotzen dituzte. Batzuetan hizkuntzak dira, beste batzuetan dialektoak (baita frantsesarenak ere). Euskarazko Wikipedian bada bakoitzaren daturik eta informazio osatuagorik (eta luzeago Wikipedia frantsesean).

Gainera, uda honetan ezagutu ditut ondoren aipatzen ditudan beste biak. Batetik, Atlas sonore des langues régionales de France izeneko proiektua, non hizkuntza/dialekto bakoitzaren lekukotasuna entzun dezakegun (oker ez banago, berria da, uda honetan aurkeztua).

Bestetik, ondorengo bideoa ere jaso dut orain gutxi (2014koa den arren). Hera izeneko erabiltzaileak editatu eta Youtuberatua, hemen ere hainbat hizkuntzatako lekukotasunekin.  

Ondorengo mapetan denetarik aurkituko dugun arren (hizkuntzak, dialektoak,... baita frantsesaren dialekto direnak ere), oro har, hauexek dira Frantziako estatuan dauden hizkuntza nagusiak:

• Alsaziera.
• Bretainiera.
• Euskara.
• Flandriera (Nord eskualdean).
• Franko-proventzera (Arpitanian).
• Kataluniera (Ipar Katalunian).
• Korsikera.
• Liguriera: Mentonen (Itsas Alpeak) eta Bonifacion (Korsika).
• Oil hizkuntzak (frantsesaren eremu linguistikoko hizkuntza/dialektoak: Borgoinera, Xanpainera, Normandiera, Valoniera,...).
• Okzitaniera edo Oc hizkuntza, hainbat dialektorekin, harreman estu edo nasaiagoarekin, tartean Euskal Herrian mintzo den gaskoiera (eta bearnera azpidialektoa), eta auverniera, languedocera, limousinera, proventzera,...

Sits ertain bat da zulakari gorria (Cossus cossus). 3-4 zentimetroko tximeleta gautar gristxo bat. Bere larba (harra edo beldarra, alegia) askoz ikusgarriagoa da: handia (6-8 cm inguru), laranja-gorrixka, oso bizi eta aktiboa... Ederra. Orain gutxi Ordizian aurkitu genuen beldar edo larba handi hau.

Lepidoptero guztien kasuan bezala (tximeletak eta sitsak) bizitzaren zatirik handiena larba bezala igarotzen dute, beldar koloretsu eta handi bat direlarik. Tximeleta (edo sits) bilakatzeko prest daudenean, krisalida (edo pupa) eratzen dute, eta beldar baldarra sits hegalari bihurtuko da.

Sahats populazioei lotuta bizi da bereziki zulakari gorria, ipar hemisferio osoan, eta izurri ere bilaka daiteke, besteak beste sagarrondo landaketak hondatuz (beldarrak zuhaitzaren ipurditik gora sartzen dira, enborra barrutik janez).

Baso mixtoetan ere agertzen da, gehienbat inguru hezeetan. Guk Ordiziako Oiangu parkean ikusi genuen.

Cossus cossus sitsaren krisalida.

Cossus cossus sitsaren forma heldua.

..................

Sitsaren argazkia: Wikipedia. Krisalidarena: Gipuzkoa.net.

Aurrekoan ere aipatu nuen Pascual Madoz politikari, intelektual eta idazle nafarraren lan historikoa, Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar. Zuzenbidea, geografia eta estatistika ikasketak egin zituen Madozek, eta 1835-1850 bitartean sekulako bilduma koordinatu zuen, tartean euskal probintzien inguruko makina bat datu politiko, sozial eta estatistiko bildu zituelarik.

Herri (eta ia auzo) bakoitzaren datuak ematen ditu, tartean baita gure herrikoak ere. Labur bada ere, garai hartako Eibar zelakoa zen jakiteko erreferentzia interesgarriak aurkituko ditugu testuan zehar.

Liburuan Eibarri buruz idatzitako guztia transkribatu dut, jatorrizko idazkera eta azentuazioa gordeta; hala ere, laburduraren bat zabaldu egin dut eta testu luzea parrafotan banatu dut, irakurketaren mesedetan.

Oharra: Goiko irudian, Errebaleko zubia eta San Esteban ermita (ezkerretara). Testuan aipatzen dira biak. Gaur egun, gutxi gora-behera, Aldapatxo pareko bidegurutzea litzateke (eta ermita Forum dagoen lekuan egongo litzateke).

EYBAR (Diccionario geografico-estadistico-historico, Madoz 1850)

EYBAR: villa con ayuntamiento en la provincia de Gupúzcoa, partido judicial de Vergara (1 leg.), and. territorial de Burgos, c.g. de Provincias Vascongadas "Vitoria 8"; y diócesis de Calahorra "27". SITUADO entre montañas en una cuesta, con CLIMA húmedo y frio, combatida de los vientos N. y O.; se padecen algunas calenturas catarrales, pulmonías, cólicos y disenterias.

Tiene 164 CASAS reunidas que forman seis calles, consistorio, cárcel y escuela de primera educacion, frecuentada por 102 niños y dotada con 8 reales diarios, y otra de niñas asistida por 70, cuya asignacion son 3 reales diarios tambien. En la parte interior de la poblacion y á la márg. de un riachuelo, hay una casa de arquitectura moderna y griega, de mucha solidez y grande perspectiva, que cuando se divisa llama la atencion de todos los pasageros; se levantó hará como unos 70 años, y su coste ascendió á 63.000 duros. En su piso firme se hace el exámen de armas de fuego de los asentistas de esta villa y de los de Ermua, hasta tanto que se levante la casa destinada al efecto, que se construye actualmente y á toda costa en el término de Unzaga, á la entrada O. del pueblo, á espensas de los propios y arbitrios de la villa: hay ademas otra casa fáb. denominada de D. Gabriel Ibarzabal, en donde ademas de las armas de fuego de toda clase, se fabrican blancas y cortantes con toda perfeccion: últimamente ha tenido mejoras notables en la maquinaria y herramientas que su dueño ha indroducido en Inglaterra.

Tiene iglesia parroquial (San Andrés), servida por 8 beneficiados, dos de los cuales estan encargados de la cura de alm., y otro sirve el anejo de San Miguel de Aguinaga; y junto á la iglesia una fuente de magnifica perspectiva y de cuatro caños, para el surtido del vecindario: tambien se encuentra un convento de Monjas Agustinas recoletas, y 3 ermitas en el radio de la villa (San Juan Bautista, San Estéban y Ntra. Sra. de la Asunción), y en las afueras, otro convento de religiosas Franciscas y 9 ermitas (Santa Inés, San Lorenzo, Santa Cruz, San Pedro, San Roman, San Salvador, San Martin, Ntra. Sra. de la Asunción y la Natividad de Ntra. Sra. de Arriate), las cuales nada tienen de particular que fije nuestra atencion á escepcion de la última, que se halla en la cúspide del monte de su nombre, dist. una hora de esta villa y de las de Elgoybar y Plasencia; la subida á ella es muy penosa, pero queda recompensada con el magnifico panorama que se presenta á la vista. Se ven á sus pies el río Deva y riachuelo citado y a las tres villas. Magnífico es el espectáculo de aquella llunura, en lo mas alto del monte, poblada de antiguos robles y gigantescas hayas, que forman una plaza ó prado, donde se reunen los naturales el dia 8 de setiembre en romeria que preside el ayuntamiento y cabildo, permaneciendo estas dos corporaciones en este sitio toda la octava, y habitando en barracas provistas de todo género de comestibles. El edificio es un paralelógramo de 140 pies de largo, 38 de ancho y 30 de alto, bien adornado interiormente.

Confina el TÉRMINO N. Marquina; E. Plasencia; S. Elgueta, y O. Ermua; comprendiendo en su radio 185 caserios.

El TERRENO es arcilloso y parte escorial, todo muy fértil; las alturas estan pobladas de árboles, argomas y espinos. Le cruza un riachuelo que se confunde con el Deva y para el paso de aquel hay un puente titulado del Rabal.

CAMINOS: atraviesa todo el pueblo el camino real que se dirije desde Bilbao á los puertos de Deva y Motrico y á Tolosa y Vitoria; su estado es bueno, ademas hay caminos carriles á los pueblos confinantes. El CORREO se recibe de Vergara cuatro dias á la semana y se despacha en iguales periodos.

PRODUCCION: trigo, maiz, habas, habichuelas, lino, castañas, manzanas, nueces, uvas y todo género de hortalizas: cria de ganado vacuno y lanar, caza de liebres, perdices, zorras y aves de paso; pesca de anguilas, truchas y barbos.

INDUSTRIA: 10 molinos harineros y la elaboracion de todo género de armas, siendo uno de los pueblos pertenecientes á la fábrica nacional de Plasencia. Puede muy bien decirse que todo el vecindario está dedicado mas ó menos á esta clase de industria, de modo que puede reputarse una fábrica sola; de medio siglo á esta parte ha adquirido mucha perfeccion, particularmente en el dibujo y tallado; en términos que si tuviera proteccion igualaria á las mejores de Europa.

POBLACION: 500 vecinos, 4,000 almas.

HISTORIA: En la villa de Eybar murió el 11 de mayo de 1634 el infante D. Francisco Fernando, hijo de Felipe IV, que habia pasado á esta villa por haberse encargado de su educacion D. Juan Isasi Idiaquez. En 1794 el ejército francés redujo á cenizas la mayor parte del casco de la poblacion, pero ha sido reedificada con mucha mejora. En julio de 1831 atacaron los carlistas mandados por Zabala las dos casas fortificadas que tenian los que habian abrazado la causa de la reina: defendiéronse estos con el mayor valor, y no pudiendo conseguir los carlistas su objeto, se retiraron incendiando varias casas de campo en sus cercanias. Hace esta villa por armas en escudo sobre campo de oro la imagen de San Andres con la aspa, y sobre el yelmo un volante azul con letras de oro que dicen: Villa de Eibar. Es esta poblacion pátria de tantos hombres ilustres, que se podria forma un largo catálogo: merecen sin embargo especial mencion D. Fray Ignacio de Mallea, obispo del Rio de la Plata; D. Fray Andres de Ubilla, obispo de Chiapa; D. Fray Esteban de Alsua, electo de Cuba; Domingo Martinez de Orbea, caballero de la órden de Santiago, tesorero general del emperador Cárlos V; su hermano Juan, refente y tesorero general del reino de Aragon; el capitan Juan Lopez de Arichulueta, que en tiempo del Sr. Cárlos V fué general de la armada de Indias, é hizo muchas gloriosas hazañas con su galeon la Flor de Lis.

1850. urtean lan garaua argitaratu zuen Pascual Madoz Ibañez (Iruñea, 1806) politikari eta idazle nafarrak: Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar. Zuzenbidea, geografia eta estatistika ikasketak egin zituen Madoz politikari nafarrak, eta 1835-1850 bitartean sekulako bilduma koordinatu zuen, tartean euskal probintzien inguruko makina bat datu politiko, sozial eta estatistiko bildu zituelarik.

Herri (eta ia auzo) bakoitzaren egitura, ezaugarriak, azpiegiturak eta datu sozio-ekonomikoak azaltzeaz aparte, lurralde bakoitzaren datu orokor mordoa ere ematen ditu Madozek. Garai hartako azpiegiturak, ekonomia eta abarrak ezagutzeko erreferentzia interesgarria da Madozena.

Eta datu guztien artean, herrialde bakoitzean zer ehizaki harrapatzen zen ere zerrendatzen du historialariak. Oso labur bada ere, nahikoa da ikusteko naturaren kontserbazioaren egoera kaskarra aspaldiko arazoa dela gurean. Madozek azpimarratzen du populazio-dentsitate altua dagoela Gipuzkoan eta Bizkaian, nekazaritzak lurraldearen zatirik handiena hartzen dutela, eta ehiztarien presioa izugarria dela (eta pentsa, sasoi hartan oraindik eskopeten kalitatea halamoduzkoa zela, XX. mende hasierako hobekuntza eta zabalkudetik oraindik ere urruti). Gogoratu orain dela 200 urte inguruko datuak direla!

Madozek aipatzen du gure mendietako espezie gehienen egoera nahiko kaskarra dela (Bizkaian Gipuzkoan baino hobea, antza). Ordurako eperrak ia desagertuta omen zeuden gure mendietatik; erbiak, ostera, nahiko ugariak omen ziren. Aipagarria, baita ere, Bizkaian oraindik otso batzuk geratzen zirela, eta baita hartzen bat ere (garai horretan harrapatu ziren azkenak Gorbeia eta Urkiola inguruan). Gipuzkoan ez du aipatzen ez otsorik eta ez hartzik.

Hementxe transkripzioa, lehenengo Gipuzkoakoa eta ondoren Bizkaikoa (Araba eta Nafarroakoak ez ditut lortu oraindik).

CAZA (GIPUZKOA). Diseminada la población de Guipúzcoa por toda la superficie de su territorio, en términos de habitar en las caserias una tercera parte de los naturales, apenas queda á la caza abrigo donde poder ocultarse de la vista diaria del hombre; así es que hay muy poca, á escepcion de las liebres que se cazan con alguna abundancia, y en la estacion de invierno las sordas, patos marinos y algunas otras aves de paso; hay tambien algunas perdices aunque en corto número.

CAZA (BIZKAIA). Respecto de la caza, sucede en esta provincia lo mismo que dijimos de la de Guipúzcoa. Diseminada en los caserios gran parte de la poblacion, y siendo escesiva la aficion de los naturales, apenas queda á la caza abrigo alguno contra la persecucion diaria del hombre; con todo no deja de haber bastantes perdices, sabrosisimas codornices, algunos ánades, gabiotas y chochas: hay ademas muchas palomas torcaces y otras aves de monte, muy buenas, y liebres en mediana abundancia. Los lobos son muy raros, y mas raro es todavia el dejarse ver algun oso, no obstante de ser tan comunes en las montañas de Leon y Asturias; pero si se encuentran garduñas y raposos.

SEOk aspaldi antolatzen duen SACIN (Seguimiento de Aves Invernales) programaren bidez, negua gure inguruan igarotzen duten hegaztien jarraipena egiten da. Orain dela 3 denboraldi hasi nintzen ni proiektu horretan parte hartzen. Labur esanda, 500 metroko 8 trantsekto zentsatu behar dira, eta bertan ikusten/entzuten dituzun txori guztiak apuntatu (hemen metodologiaz ohar gehiago).

Aurten (2016-2017 neguan), 31 espezietako txoriak ikusi ditut eta guztira 284 ale zenbatu. Gutxi gora-behera, aurreko urteen antzera. Hiru urteak kontuan hartuta, guztira 44 txori-espezie aurkitu ditugu neguan Eibarren (konparaziorako, hemen 2014-2015 SACIN datuak eta 2015-2016 SACIN datuak). Hemen 3 urteotako laburpen-taula:

Heldu da eguna. Heldu da ordua. Gazte nintzela hasi nuen proiektu hark argia ikusi du azkenean. Bizi-proiektu bat, urteetan zehar zure aisialdiko hainbat ordu eskaintzen dizkiozun horietako bat. Nire kasuan, txorien euskal izendegia jasotzea izan da hori. Eta orain sarean dago guztiontzat ikusgai, Txoriak.eus webguneari esker. Pozik nago! ;)

Biologoa (eta txorizalea), filologoa (eta dialektologiazalea),... nik uste kondenatuta nengoela horrelako lan bat egitera! Badira hogeitaka urte honetan hasi nintzela, han eta hemen txori-izenak jasotzen. Eibarko baserritarren artean egin genuen azterlan etnolinguistiko bat izan zen guztiaren abiapuntua, 1994. urte inguruan. Orduan konturatu nintzen, ordura arte nik liburuetan ikasitako hainbat txori-izen ezezagunak zirela nire herriko bertako baserritarrentzat; eta eurak esaten zizkidaten berbak ere, nik ez nizkiela ulertzen. Zer ziren abijoia, urmakinistia edo txinbo karkarra? Zer abendua eta frutabatzailea?

Horrelaxe, Eibarren hasitako bilketari jarraipena eman nion beste herri, eskualde eta euskalki batzuetan. Lehenengo gure herri inguruan (Elgoibarren, Bergaran, Markinan, Durangaldean,...) eta, ondoren, Euskal Herri osoan zehar. Horrela, 90. hamarkada amaieran, dozenaka elkarrizketa egin nituen 7 lurraldeetako ehiztari, arrantzale baserritarren artean. Guztiak ere adineko eta orain dela 60, 80 edo 100 urteko txori-kontuak aipatu zizkidatenak. Txori-izenak ez ezik, baita txorien inguruko hainbat kontakizun ere: espezie bakoitza non eta noiz ikusten den, nola ezagutzen den, umetako oroitzapen eta kontakizunak, eta abar. Euskaldunok naturarekiko daukagun harremana ez da gutxi aldatu bizpahiru belaunalditan!

Jasotako informazioa datu-base batean gordetzen joan nintzen, baina proiektua geldirik egon da zenbait urtean, noiz argitaratuko zain. Beste beharleku batzuk sortu zitzaizkidan bidean barrena. Eta orain dela bizpahiru urte erabaki nuen, zirt edo zart egin behar nuela; batez ere, jasotako guztia sareratu behar nuela, edonoren esku erabilgarri jartzeko. Horrela jaio da Txoriak.eus webgune eta datu-basea (info gehigarria webgunean bertan eta aurkezpen-albiste honetan).

Zer den Txoriak.eus webgunea?

Hitz gutxitan esanda, Euskal Herriko hegaztien inguruko datu-base bat, non 2 motatako informazioa biltzen den. Batetik, txori-espezie bakoitzaren informazio biologikoa (ornitologikoa) jasotzen du: espeziearen ezaugarriak, argazkiak, non eta noiz aurkitu daitekeen, ikus-entzunezkoak,... Eta bestetik (eta batez ere), txorien euskarazko izenen datu-base bat da. Txori bakoitzak zer izen hartzen dituen eskualde, euskalki eta hizkera bakoitzean; nori jaso zaion izen hori, eta bibliografian nola/noiz/nork erabili duen. Kasu batzuetan, lekukoen hitzak ikusi eta entzuteko aukera ere badago, Ahotsak proiektuan jasotako grabazioei esker.

Oraindik ere lehenengo bertsio bat besterik ez da. Une honetan Euskal Herriko 100 txori-espezie nagusienen informazioa dago ikusgai (espezierik arruntenak), baina nire asmoa da 200 espezie ingurura heltzea eta, horrekin batera, espezie bakoitzaren inguruko informazioa ere osatzea. Txori-izenei dagokionez, 2.000 izen ezberdin daude honezkero plataforma horretan kontsultagai. Eta Txoritokiak izeneko atal bat egitea ere intersgarria iruditu zait, Euskal Herrian (eta inguruan) txoriak behatzeko dauden lekurik aproposenak zerrendatuz eta bakoitzaren inguruko informazio praktikoa eskainiz.

Ornitologo asko eta onak ditugu Euskal Herrian, baina nagusiki erdaraz funtzionatzen duen familia da txorizaleona. Webgune honek, besteak beste, informazio ornitologikoa gure hizkuntzan zabaltzeko ahalegina ere egin nahi du, sarean eta euskaraz oso informazio gutxi dagoelako erabiltzaileen esku.

Esan bezala, proiektu honen oinarria azken 20 urteotan egin ditudan 200 elkarrizketa horiek dira (ikus lekukoen zerrenda). Baina, horretaz aparte, txori-izenak zerrendatzen zituzten beste 100 lan bibliografiko ere hustu ditut, azken 150 urteotan idatziz erabili diren txori-izenak jaso ahal izateko. Interesgarrienak XX. mende hasierako zerrenda batzuk dira, euskarazko izen estandarrak finkatzeko orduan oinarri moduan erabili zirelako, eta gaur egungo txori-izen estandarizatuak ere lan haietan oinarritzen direlako.

Ahozko/idatzizko alderaketa hori egitea oso garrantzitsua iruditzen zait, aspaldi konturatu nintzelako euskara estandarrean erabat finkatuta dauden hainbat txori-izen nahiko desegokiak direla. Batzuetan espezie oker bati eman zaio jatorriz beste batena zen izena; askotan gaztelerazko kalko edo ordainak kopiatu dira; beste batzuetan asmatutako edo oker transkribatutako izenak dira finkatu direnak,... Bada ordua gai horri heltzeko, eta hegaztien euskarazko izendegiari orraztu eder bat emateko.

Saiatu gara webgune garbi bat egiten, dagoen informazio guztia ahalik eta ondoen egituratzen, bilatu nahi den hori ahalik eta bizkorren aurkitzeko, eta telefono bidez ere garbi eta eroso ikusteko. Garapen-lan guzti horretan bihotzez eskertu nahi dut Codesyntaxeko nire lankideek (eta bereziki garapenaz gehien arduratu diren Maite Rementeriak eta Urtzi Odriozolak) eskaini didaten laguntza guztia. Eskerrik asko bioi. Eta eskerrik beroena, jakina, Euskal Herriko Ahotsak proiektuko lantalde osoari (eta bereziki Haizea Odriari, goiko promo-bideoa egitearren), proiektu hau ezinezkoa izango litzatekeelako euren lankidetza barik. Mila esker guztioi!

Eta behin eskerrak ematen hasita, ezin ahaztu urte guzti hauetan, han edo hemen, bidaide izan ditudan guztiak. Gehienbat lekukoak, betiere umoretsu eta abegikor euren ezagutza eta ondare hori transmititzeko prest izan direnak. Eta baita ere, eurek jasotako txori-izenak pasatu dizkidatenei, hala nola Rafa Saizi (Donostia inguruko izenak eta informazioa pasatzearren), Iñaki Sanz eta Eñaut Agirreri (Hernaniko berri ematearren eta etengabe eman dizkidaten animoengatik), edota Mikel Olanori (Tolosaldeko kontuen berri ematearren). Proiektuak, gainera, Gipuzkoako Aldundiaren eta Eusko Jaurlaritzaren diru-laguntza jaso du (euskarazko edukiak Interneten zabaltzeko deialdian).

Lehen bertsio bat orain argitaratu dugun hau. Hobetzen, orrazten, aberasten jarraituko dugu. Bitartean, zure inguruan txori-izen gehiago ezagutzen badituzu, edo informante interesgarriren bat ezagutzen baduzu, gustura jasoko dugu zure berri!

Ur-zozua (edo erreka-zozua beste eskualde batzuetan) Euskal Herriko erreka garbixetan bizi dan txori sinpatiko bat da. "Zozo" izena jaso arren, ez daka zerikusi haundirik gure "beste" zozo ezagunaguakin. Arre kolorekua da, bai, baina papar zuri nabarmena daka, erreka baztarretan bizi da, eta ur azpixan (edo harri artian) topatzen dittuan mamorruak jaten dittu. Askotan biñaka ikusiko dittugu.

Esan dodan moduan, mendi inguruetako erreka garbixetan topauko dogu, Europa guztian barrena.

Gure inguruan, arrunta da Markina aldeko edo Osintxu-Bergara aldeko errekarik garbixenetan; baitta Deba errekan bertan be. Ego errekan, ostera, uren kalidade eskasagaittik, ez dot sekula ikusi. Gaur arte!

Gaur goizian bikote bat zebilen hegan eta koko bila Azittain aldian. Seguru asko inguruko herriren batetik bisittan etorrittako bikoteren bat izango zan; ez dot uste gurian bizi eta kumatzen daben bikotia izango danik (errekia oindiokan zikiñegixa dagola beittantzen jata), baina Ego errekia garbitziakin batera, gurian be hasiko dira agertzen ur-zozuak, oin dala hamarkada batzuk arte hain arruntak ziranak.

............

Argazkixak, Wikipedia eta Wikimedia commons.

Joan zaigun urte zaharrak emandakoa laburtzeko ordua heldu da. Hona ba, azken 12 hilabeteetan irakurri ditudan liburuen zerrenda (aurreko urteetakoak: 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, eta 2015). Aurtengoa, gainera, uzta ona izan da (iazkoa baino dexente hobea, zentzu guztietan); inoiz baino izartxo gehiago ipini ditut (eta gehiago ere izan zitezkeen). Guztien artean pare bat izen azpimarratzekotan, Svetlana Aleksievitx eta Alison Bechdel, duda barik; baina ez dira bakarrak izan, inolaz ere. Hemen zerrenda, urteko artxiborako:

• *** Lo indispensable de unas lesbianas de cuidado, Alison Bechdel. (ReservoirBooks, 2014). Gizarte amerikarraren 25 urteko argazki bikaina. Txioa.
• Gerezi denbora, Inazio Mujika Iraola (Alberdania, 1999). Bigarrengoz irakurtzen, irakurle-talderako; oraingoan ere gustura.
• *** Los surcos del azar, Paco Roca (Astiberri, 2013). Anarkista espainiar baten ibilerak, 1939-1944. Txioa.
• Txoriak kolpeka, Bernardo Atxaga (Pamiela, 2015).
• Arnaut Abadiaren zoo ilogikoa, Kepa Altonaga (Pamiela, 2011).
• Guztiok izan beharko ginateke feminista, Chimamanda Ngozi Adichie (Kulturgintza, 2016).
• *** Lennox, Craig Russell (Roca, 2010). Eleberri bel-beltz bat, Eskozian. Txioa. 
• Punto de partida, Patricia Cornwell (Zeta, 2006). CSI style aspergarri bat.
• Llenos de vida, John Fante (1952). Fante deskubritzeko modua. Estiloduna.
• 12etan bermuta, Jaione Osoro (Elkar, 2015).
• Todo es silencio, Manuel Rivas (Alfaguara, 2009).
• Viaje a la Alcarria, Camilo José Cela (1948). Gehiago espero nuen, duda barik.
• La víspera de casi todo, Víctor del Árbol (Destino, 2016). Gora-beheratsua.
• El mundo, Juan José Millas (Planeta, 2007). Kosta hasieran; gustura gero.
• Cien años de soledad, Gabriel García Márquez (1967). Iruzkinik behar ez duen liburu handi bat.
• Un mes con Montalbano, Andrea Camilleri (Salamandra, 1999).
• Lexicón etimológico, naturalista y popular del bilbaino neto, Emiliano Arriaga (1896; Bilboko Udala, 2001).
• El último coyote, Michael Connelly (Roca, 2012). Trama nagusi lauegia, amaieran kiribil larregikoarekin.
• She, H. Rider Haggard (1887). Gizakiaren eta bizitzaren txikitasunaz. Txioa.
• Cosmopolis, Don de Lillo (Seix Barral, 2003). De Lillok beti gainditzen nau.
• Tiempo de silencio, Martín Santos (1961).
• *** Zu, Anjel Lertxundi (Erein, 2015).
• Testigo de cargo, Agatha Christie (1948).
• Odessa, Frederick Forsyth (Plaza y Janes, 1973). Akziozko liburu on bat.
• *** Justin Hiriart, Fructuoso eta Harriet (Erein, 2015). Luxu txiki bat.
• Jose Luis Otamendi. XX. mendeko poesia kaierak, Jose Luis Otamendi (Susa, 2000).
• *** Fahrenheit 451, Ray Bradbury (1953). Txioa.
  
• Sumchi, Amos Oz (1978). Pse.
• *** El túnel, Ernesto Sábato (1948). Txioa.
• Linbotarrak, Asier Serrano (Pamiela, 2016).
• Nemesis, Jo Nesbo (RBA, 2009). Idazle eskandinabiar beltzen artean, Nesbo eta Mankell, duda barik. Hau, tira.
• Jainkoa izan nahi zuen autobus gidariaren istorioa eta beste batzuk, Etgar Keret (Pasazaite, 2013).
• *** Etxea, Paco Roca (Astiberri, 2016).
• *** Persepolis, Marjane Satrapi (2000). Txioa.
• *** La verdad sobre el caso Savolta, Eduardo Mendoza (1975). Txioa.
  
• NonNonBa, Shigeru Mizuki (Astiberri, 2010).
• Mecanoscrit del segon origen, Manuel de Pedrolo (Edicions 62, 1974). Txioa.
• Perlak, kolpeak, musuak, traizioak, Joxemari Iturralde (Pamiela, 2015). Arina eta erraza; arinegia eta errazegia, aukeran.
• Oilarraren promesa, Joan Mari Irigoien (Elkar, 2003 / Gero, 1976). Euskal literatura "klasikoaren" harribitxi haietako bat.
• El invierno del dibujante, Paco Roca (Astiberri, 2010). Rocaren beste lan batzuen pixkat azpitik, nire gusturako.
• Nafarroako artizarra, Joxemari Iturralde (Elkar, 1984).
• *** Voces de Chernóbil, Svetlana Aleksievitx (2006). Pufa, pufa, pufa! Txioa.
• X hil da, Alaine Agirre (Elkar, 2015). Txioa.
• *** Fun Home, Alison Bechdel (2006). Urtea amaitzeko modurik onena. #dagomendat

Irakurritako liburuen artxiboa GoodReadsen

Urtean zehar irakurritako liburuen jarraipena egiteko, oharrak gordetzeko eta irakurketak beste irakurle batzuekin partekatzeko, Goodreads erabiltzen dut. Euskarazko liburu batzuk falta dira, baina tresna erabilgarria da. Urte amaieran laburpen moduko bat ere egiten dizu (euskarazko batzuen faltan).