Eibartik

Kakalardoak edo kakarraldoak (koleoptera ordena) munduko animalia talderik handi eta zabalena dira. 400.000 espezie inguru ezagutzen dira eta benetan milioi bat espezietik gora ere izango direla uste da. Munduko habitat gehientsuenetan bizi dira eta oso itxura aldakorra dute: badira handiak, txikiak, kolore guztietakoak, elikadura eta bizitza-modu ezberdinekoak...

Euskal Herrian bizi diren milaka espezieen artean, esate baterako, aipa ditzakegu: marigorringo koloretsuak (kokzinelidoak), murrungo edo kakalardo adardun handiak (lukanidoak), zerenaren taldeko kakalardo egurjaleak (anobiidoak), ditisko urtarrak (ditiskidoak), ipurtargi argitsuak (lanpiridoak), baserritarren etsai diren gurgurioak (kurkulionidoak), patata-zomorro ikusgarriak (krisomelidoak), eta niri horrenbeste gustatzen zaizkidan karabido dirdaitsuak (karabidae).

Eta horietaz gainera, Euskal Herrian bizi diren kakalardo mota guztien artean ikusgarrienetakoa Cerambyx cerdo izeneko zeranbizidoa dugu. Eder-ederra, 5-6 cm luze; ziurrenik Euskal Herrian bizi den kakalardorik handienetakoa izango da, handiena ez bada.

Mendexan aurkitu genuen orain dela egun batzuk. Ederra, beltz-beltza, ipurtalde gorrixkarekin, hanka indartsu eta antena luzeekin. Izan ere, kakalardo zeranbizidoei "adarluzeak" ere esaten zaie, begi bistako den arrazoiarengatik.

Kakalardo askorekin gertatzen den bezala, zeranbizidoen kasuan ere, forma helduak bizitza laburra dauka, eta ez du ia jaten ere (ugaltzeko makinak besterik ez dira). Bere larbak, ostera, 3-4 urte igarotzen dituzte enborretan ezkutatuta, xilofagoak baitira (egurra jaten dute).

Neurri eta itxura ustez beldurgarria izan arren, ez du ezertxo ere egiten. Harrapatzeko ere errazak dira, hegan egiten duten arren.

Hona hemen beste kakalardo zeranbizido bat, askoz koloretsuagoa, belusezkoa, baina hau ere antena luzeduna. Korsikan aurkitu genuen Rosalia batesi da.

Izainak hirudinea taldeko anelido edo zizare multzoa dira, odola xurgatzen dutelako ezagunak (sangriak egiteko erabiltzen ziren). Gorputzeko atal batzuk moldatuta dituzte, bentosa bihurtuta, eta horiekin itsasten dira beste animalia batzuen azalera, ondoren odola xurgatzeko (ornogabe, arrain, anfibio zein ugaztunena; baita gurea ere). Lehorrean eta itsasoan ere bizi dira batzuk, baina gehienak putzu eta erreketan.

Sasoi batean ugari, habitat galeraren ondorioz urritzen ari dira azkenaldian. Hala ere, oraindik ere nahiko erraz aurkituko ditugu gure aska eta urmaeletan. Uda garai ona da, ugalketa-sasoia delako eta elkartu egiten direlako.

Kalamuako (Eibar) iturri-aska batean, esate baterako, talde polita aurkitu dugu. Hantxe jardun dugu, ur-buztanekin jolasean.

Gaztelaniaz sanguijuela, frantsesez sangsue, ingelesez leech; euskaraz ez dute izen-sorta luzeegirik (beste animalia batzuekin alderatuta). Izain/izai da formarik hedatuena Gipuzkoa-Nafarroan, itxai(n)/itzai(n) formak Iparraldean, eta u hasierakoak mendebalean: uzan, uzen, uxan, urzan... Eibarren beste izen berezi bat ere ematen diegu, ur-buztanak (edota odol-buztanak).

Gaur egun, askorentzat, erabat ezezagunak izan arren, garai batean ia egunerokoak ziren, botiketan ere saltzen zituztelako (Hirudo medicinalis espeziekoak). Eibarko euskara aztertzeko egindako elkarrizketetan behin baino gehiagotan agertu zitzaizkigun ur-buztanen inguruko aipamenak, esate baterako:

Ez dittuk hainbeste urte bez! Nere akorduan be saltzen jittuen botikan ur-buztanak. Ni neu be juanda nagok, amak esanda, botikara ur-buztanak erostera. Potietan saltzen jittuen, odola garbitzeko. Bai, bai, bai! Medikuak esanda! Zeozer osatuko zebelakuan! Jeseus! Ez dok gitxi aldatu mundua!

Euskal erakunde batek agiri elebidunak idatzi behar dituenean, nola egin behar du? Nola lehenetsi euskara, baina orekari eutsiz eta erdara baztertu gabe?

Gaur eskutitza jaso dut Gipuzkoako Aldundiko garraio zuzendaritzatik. Eta oso egokia iruditu zait. Orekatua, baina euskara nabarmen lehenetsiz. Euskararen aldeko diskriminazio positiborako eredu ezin egokiagoa.

Kritikatu behar dugunean erraz idazten dugu (egunotan @luistxok txiokatu duen Iruñeko Udalaren beste eredu desegoki hau lekuko). Ba, gauzak ondo egiten direnean, are gehiago.

Keinu txiki bezain garrantzitsuak dira. Eta eskertzen dira! Bai horixe!

#UmetakoBerba horietako bat. Zarauzko hondartzan, eta "Kontuz! Hondarrapikuak dagozela esan deskue!". Umetako animalia "beldurgarri" horietakoa; sekula ikusi ez arren, denok ezagutzen genuen haren ziztada minbera.

Hondarrazpikoa edo xabiroia (ez nahastu komikiarekin, e?) arrain txiki talde bat da, trakinidoen familiakoa. Atlantikoan zein Mediterraneoan bizi dira, gehienetan harea edo lohi azpian ezkutatuta, zelatan, begiak bakarrik bistan. Ezkutaleku horretatik ehizatzen dituzte euren harrapakinak: ganbak, arrain txikiak... eta gure oinak!

Euren ezaugarri nagusia bizkar-hegatsa da. Eraldatuta dute eta ezten pozoitsuz beteta. Normalean ur pixkat sakonagoetan bizi dira, hondartzetatik urruti-edo, baina tarteka itsas bazter eta hareatzetara ere hurreratzen dira eta, orduan, euren bizkarra zapaltzen dugunean, dzast!! ziztada oin azpian.

Izenari dagokionez, salbaidxo deritzo Bizkaiko hainbat herritan eta xabiroi Gipuzkoako beste hainbatean. Gainera, saburdin, hondarrazpiko eta hondarpeko izenak ere jaso izan ditugu Lekeitiotik Zumaiarako tartean. Salbera ere erabiltzen da han-hemen, gaztelaniaz bezala (salvera; salvariego ere bai). Denek ere jatorri bereko izenak dirudite. Gainera, liburuetan ur-armiarma, armiarma-arrain edo dragoi-txiki ere aurkituko ditugu, gaztelaniazkoen kalko hutsak (espainolez araña edo dragón ere deitzen zaie talde honetako espezie batzuei), kostaldeko herrietan nekez entzungo ditugunak.

Bi dira gure uretan bizi diren espezieak: xabiroi zuria (Trachinus draco) eta xabiroi txikia (Echiichthys vipera). Azken hori izan ohi da hondartzetara hurreratzen dena. Aurten ere ugari samar ei dabiltza. Dzast!!! Baina tira, lasai e? Hasierako ziztadaren ondoren nahiko erraz joaten da mina, kasurik gehienetan.

Asteburuan liburu-azoka izan dugu Eibarren, Saharako errefuxiatuen alde. Hantxe agertu ginen larunbat goizean, liburu batzuk bertan laga eta zeozer "pikatzeko" asmotan. Hauxe eta haxe erosi  eta joatekotan nengoela, arduradunetako batek esan zidan: "hau ikusi dozu? gustauko jatzu".

Bai igarri berak! Ezusteko harri bitxi honekin itzuli nintzen etxera.

"Euskera Bizirik. Euskera errez eta aguro ikasteko era berria. 40 ikaskai 4 diskoetan".The living languages course / Idiomas vivientes bildumako alea omen da, 1967. urtean argitaratua. Liburuxka bat eta 4 binilo dakartza barnean. Orain dela 45 urteko ikastaro multimedia bat, aizuek! ;-)

Garai hartan euskara unerik latzenetan zegoen. Belaunaldi berririk ezagutuko ote zuen ere ezbaian. Tira, 45 urte eta hemen dago, euskara bizirik.

Atzo jakin nuen, Marca egunkarian argitaratutako albiste honen bidez, Asier Illarramendiri "el guisante" deitzekotan dabiltzala Espainiako hiriburuko prentsa. El Cebolla Rodríguez edo El Conejo Saviola bezala, El guisante Illarra bataiatu nahi dute mutrikuarra, Hegoamerikako jokalarien tradizioaren harira.

Alderdi soziolinguistikotik ere mereziko luke komentarioren bat albisteak (inperiokoen betiko leloa: "¿y qué quiere decir tu nombre en castellano?"), baina linguistikotik ekingo diot nik. Izan ere, Illarramendi ez baita monte de guisantes, txilarra hazten den lurra baizik. Txillardegiren pareko, nolabait esateko.

Egia da, bai, ilar hitzaren lehenengo adiera nabarmena dela: erdarazko guisante edo petit pois esan gura du (eta zenbait eskualdetan, baita babarruna ere).

Baina bigarren adiera bat ere badu euskalki eta hizkera batzuetan, OEH-en ere aurki daitekeena: brezo / bruyere. Izan ere, euskara batuan "txilar" darabilgun landareak beste makinatxo bat aldaera ere baditu euskaraz ondo zabaldu eta dokumentatuta, besteak beste, ilar, iñar, kiñar, giñar, killar, txilar... (batzuetan baita -a itsatsiarekin ere, illarria, kiñarria... IllarrAmendi abizenean legez). Ikus Bergarako eta Eibarko adibideak, esate baterako.

Illarramendiren oinarrian ere horixe dagoela esango nuke, txilarra (eta ez ilar lekaria), zalantza gutxirekin. Koldo Mitxelenak ere horrela dakar bere "Apellidos vascos" liburuan, antzeko beste zenbait abizenekin batera (Ilardui, Iraragorri, Ilhardoy, Iñarrairaegi, Ilarregi,...).

Hortaz: Illarramendik ez duela zerikusirik ilarrekin, txilarrarekin baizik.

Resumen en cristiano para lectores de Marca: Illarramendi quiere decir brezal o monte de brezos. Nada que ver con los guisantes. Saludos cordiales.

Artikulu honetan Urola eskualdean jasotako hegazti-izenak aurkeztuko ditut. Lehenago ere aipatu izan ditut Urola-kostako txori eta hegaztien izenak (eta baita Eibarkoak ere). Oraingoan, eskualdeko gainontzeko herrietan jasotakoak zerrendatuko ditut, Azkoitian hasi eta Zestoa-Aizarnazabal ingururaino, tartean dauden Azpeitia, Errezil eta Beizama barne.

Azken urteotan inguruko baserritarren eta ehiztarien artean jasotako izenak dira. Zaletasun bitxiak ditugu batzuok. Alor semantiko interesgarria, dudarik gabe, euskaraz dagoen aberatsenetakoa, eta ni bezalako sasibiologo/sasifilologo batentzat putzu sakon eta ezin ederragoa.

Honatx, bada, inguru horretan jasotako izenak (oharrak amaieran).

Azkoitia, Azpeitia eta Zestoa inguruko txori izenak

• Accipiter nissus: kabidade, kabillare (orok.); kabilla (B); gabiroi (Azp, B).
• Actitis hypoleucos: kulixka txiki (Z, Aiz)
• Aegithalos caudatus: kaskabeltx buztanluxe, kaskabeltz txiki (orok.)
• Alauda arvensis: kalandria (orok.); hegatxabal (Z); txirripito (E); txurtxurro (B)
• Alcedo atthis: martiñete (Azk, Azp, Aiz); makinete (Azp); markineta (E)
• Alectoris rufa: eper
• Anas crecca: ahate txiki; txertxeta, zertzeta
• Anas plathyrrhynchos: ahata, ahate
• Anser anser: antzar
• Anthus sp.: belartxori (Azk, Azp, E, Z); lurtxori (Azp, B); txiote (Z); txirta (Z); zelaitxori (Aiz)
• Apus apus: kataka (Azk); txenada, txenada beltz, txenara beltz (Azp, Aiz, Z, E); txinada, txinara (B)
• Aquila chrysaetos: arranbeltz (Azp)
• Ardea cinerea: gartza
• Asio otus: hontz belarridun, hontz haundi
• Athene noctua: hontz txiki
• Burhinus oedicnemus: brankolin (Azp, B, E, Aiz); brankolin pintto (B); frankolin (Azk, Azp)
• Buteo buteo: arranbeltz (Azk, E, B); sapelats (Azp, B, E); zapelaitz (Z, Aiz)
• Caprimulgus europaeus: gautxori (orok.); gauoilo (B)
• Carduelis cannabina: pardilo (orok.); txoka (Z)
• Carduelis carduelis: kardantxulo (Azp, Z, Aiz); g(u)ardantxulo (E, Azp); jilgero (Azk, B)
• Carduelis chloris: arbiazitxori (E); arbitxori haundi (Z, Aiz, B, Azp); berdeloi, berderoi (Azp, Azk)
• Carduelis spinus: tarin
• Certhia brachydactyla: arbolatxori (Azk); okil txiki (Azp, E, Z, B)
• Charadrius sp.: kulixka txiki (Z, Aiz)
• Cinclus cinclus: urzozo
• Circus cyaneus: arranzuri (Azp); piztizuri (B); kukun aurreko hegazti (B); sainzuri, saizuri (E, Z, Aiz)
• Coccothraustes coccothraustes: txinpiñen gixoi (Azk); txintxinen giyoi (Azp); giyoi (B); txintxin mokohaundi (Azp)
• Columba oenas: uso txiki, paguso txiki (orok.); soloma, txoloma (E, Aiz); uso urdin (Aiz)
• Columba palumbus: paguso (Azp, Azk, B, E); pagouso (Z, Aiz); uso haundi (Z)
• Corvus corax: bela haundi (B);  guardazibil (B)
• Corvus corone: bela (Azk, Azp, E, B); belabeltz (Azp); bele (E, Z, Aiz)
• Corvus monedula: belatxinga (orok.); bela txiki (Azp, E)
• Coturnix coturnix: galeper
• Crex crex: gixoi (Azk); giyoi (Azp, B, E, Aiz, Z)
• Cuculus canorus: kuku
• Delichon urbica: txenada azpitxuri (Z, B, Aiz, Azp); txenara buztantxuri (Azp); txinara (Azk, Azp,); txinara txiki (E)
• Dendrocopos minor: okil txiki
• Erithacus rubecula: txantxa(n)gorri
• Falco tinnunculus: kabidada txiki, kabilla(da) txiki, kaidare txiki… (orok.); gabiroi txiki (Azp, B); kaidore txiki (Z)
• Ficedula hypoleuca: txinbo (Aiz)
• Fringilla coelebs: kanpaxto (E); paandatxori (Z); pinpin (B); pintzana (Aiz); txinpin (Azk); txintxin (Azp, E)
• Fringilla montifringilla: paseko txintxin (Azp)
• Gallinago gallinago: mingor (Azk); estingor, istingor (Azp, E, B, Z, Aiz)
• Gallinula chloropus: uroillo (Azk, Z, B, Aiz, Azp); udoillo (E)
• Garrulus glandarius: eskiñaso, iskiñaso (E, Azp, B); eskiñoso (Azk); eskixo, iskixu (Z); exkiaso (Aiz)
• Grus grus: kurrillo
• Gyps fulvus: butre (Azk); putre (E, Z, B, Aiz, Azp)
• Hirundo rustica: txenada azpitxuri (Azp, Z, B, Aiz); txenara, txinada, txiñara… (Azk, E, Azp, E, B); txinera (Z)
• Lanius collurio: buruhaundi, txori buruhaundi (Azp, Z); iskiñaso txiki (B); mojatxori (Azk); txorihaundi (Azp, B)
• Larus cacchinans: kaio (E, B, Azp, Aiz, Z); kaixo (Azk)
• Lullula arborea: hegatxabal (Z); kalandria (Aiz)
• Luscinia megarhynchos: urretxindor (Azk)
• Milvus milvus: buztansarde (Aiz); isats-sardedun (B); miru (Azk, E, Azp, B); zapelatz gorri (Azp, B)
• Motacilla alba: buztainka zuri (Z, Aiz); buztanikara (E, Azk, B, Azp); buztanluze? (B)
• Motacilla cinerea: buztainka hori (Z, Aiz); buztanikara hori (E, Azk, B, Azp)
• Muscicapa striata: txinbo (Aiz)
• Numenius arquata: brankolin gorri (B); brankolin haundi (B); kulixka haundi
• Parus sp: kaskabeltx, kaxkabeltx (orok.); burubeltx (E)
• Parus caeruleus: kaskabeltx, kaxkabeltx (orok.); burubeltx (E); txantxaberde (E)
• Passer domesticus: kurloi (Azk); kaletxori (Azp); txorimotz (Azp); mokomotz (E, B, Azp, Z); hormatxori (E, Azp); elitxori (E); lurtxori (E); txorilapur (E); patxizahar (Z, Aiz)
• Phoenicurus ochruros: buztangorri
• Phylloscopus collybita: eltxotxori (Azk); txepetxuri? (B); txio (Azk, Azp); txiota? (B); txoritxiki (E, Azp)
• Pica pica: mika
• Picus viridis: okil
• Prunella modularis: sasitxori (Azk)
• Pyrrhocorax pyrrhocorax: belatxinga (E, Azp); bela hankahori (B)
• Pyrrhula pyrrhula: martinpolit (Aiz); kui (Azk); loratxori (Azp); motatxori (Azk, E, Z, Azp); txorigorri (Azp); azpigorri (E)
• Rallus aquaticus: txota (Aiz)
• Saxicola torquata: otatxori, otetxori (Azp, Azk, E, B, ); txartxara (Aiz)
• Scolopax rusticola: oillagor
• Serinus serinus: txirriskilla (Azk, Azp); txirriskillo (Azp); arbitxori txiki (Aiz, B, Azp); arbiazitxori (E, B)
• Sitta europaea: arbolatxori (Azk); okil txiki (Azp); okiltxori (E, Z, B, Azp)
• Streptopelia turtur: tortola
• Strix aluco: hontz
• Sturnus vulgaris: arabaxoxo (Azk, Azp, E, B); gaztalazozo (Z, Aiz); haragi-xoxo (B)
• Sylvia atricapilla: txinbo kaskabeltx (Azk); kaskabeltx (B, E, Aiz, Azp); pikotxori (Azp)
• Sylvia borin: pikotxori, pikutxori (Azp, Aiz); txinbo (Azk, Azp)
• Tetrax tetrax: basoillo (E, B, Azp); mendioillo (Azk, Z, B, Aiz, Azp)
• Troglodytes troglodytes: txepetx
• Turdus iliacus: paseko birigarro (E, Aiz, Azp); birigarro gorri (Azp); itsas-birigarro (Azp); zelaiko birigarro (Aiz); begiarro txiki (B); paseko begiarro (B)
• Turdus merula: xoxo, zozo
• Turdus philomelos: birigarro (Azk, Azp, Z, E, Aiz); begiarro (B)
• Turdus pilaris: kazkardo beltz (Azp); itsas kazkardo (E)
• Turdus torquatus: zozo lepotxuri, zozo lepazuri
• Turdus viscivorus: kaaxtarro, kaaztarro (Azk, Aiz, Z, B); kaxkardo, kazkardo (Azp, B, E)
• Tyto alba: hontz zuri
• Upupa epops: argioilar
• Vanellus vanellus: hegabera

Oharrak

1) Hauexek izan dira informatzaile izan ditudan lekukoak (2001-2010 bitartean egindako elkarrizketak):

• Joxe Etxabe Zulaika, 1941 (Aizarnazabal)
• Daniel Zabaleta (Azkoitia)
• Benjamin Aranbarri (Azkoitia)
• Manuel Zumetaegia (Azpeitia, Urrestilla)
• Jose Migel Mendia, 1940 (Beizama)
• Pedro Olazabal, 1935 (Beizama)
• German Zinkunegi (Errezil)
• Jose Mari Azpillaga, 1934 (Errezil)
• Jose Mari Erkizia, 1925 (Zestoa)
• Roberto Bergara, 1916 (Zestoa, Aizarna)
• Joxe Mari Eizagirre Irure, 1925(Zestoa, Aizarna)
• Horiez gain, hainbat izen jaso nituen Azkoitiko, Errezilgo eta Azpeitiko ehiztari elkarteetan. Baita Nuarbeko plazako tabernan ere, bertako ehiztari batzuen artean. Eibarren bizi diren zenbait azkoitiarri ere jaso dizkiet izen batzuk. Eta amaitzeko, bibliografiak ere eman dizkit izen gutxi batzuk (tartean, inguru honetarako interesgarriena, Zestoarren erretolika hiztegi ederrak).

2) Herri-markei dagokienez, ondorengoa izan behar dugu kontuan:

• Herri-markarik ez badut sartu, izen hori eremu guztian erabiltzen da.
• Izen bat gutxienez 4-5 herritan jaso badut, "orokorra" (orok.) marka erantsi diot. Ziurrenik eremu osoan ere erabiliko da, baina ezin dut ziurtatu.
• Gainontzekoetan, izena jaso dudan herria adierazi dut; horrek ez du esan nahi beste herri batzuetan ere ezagutzen edo erabiltzen ez direnik (izan ere, lexikoak erraz egiten du hegan herri batetik bestera, txoriek bezalatsu).

3) Beste ohar batzuk:

• Aldaera guztiak ez ditut sartu. Esate baterako, birigarro sartu dut eta ez ahozko forma guztiak (bidigarro, biigarro, biriarro, biarro...).
• Oso azaleko azterketa eginez, 3 eremu ezberdinduko nituzke: batetik Azkoitia; bestetik Azpeitia (Nuarbe, Urrestilla), Errezil eta Beizama (Azpeitira begira bizi diren herriak); amaitzeko, kostalderantz dauden Aizarnazabal eta Zestoa (Aizarna barne).
• Txori batzuen kasuan herri guztietako lekukotasunak jaso ahal izan ditut; beste batzuetan ez. Izan ere, txori txikienen edo urrienen kasuan ez da izaten erraza espezie guztiak ezagutuko dituenik aurkitzea. Laguntzerik baduzu, pozez jasoko nituzke izen eta aldaera berriak.

Herrigunetik kanpo bizitzeak baditu ere bere alde onak, eta horien artean nagusia, naturarekin harreman handiagoa izan dezakegula, gehienbat udaberriko arratsalde eguzkitsuetan. Batean izango da txepetx kumea, hurrengoa satero familia osoa, beste batean zirauna zelai erdian... eta atzokoan muskerra izan zen.

Muskerra (Lacerta viridis), edo musker berdea, zehatzago esateko. Euskal Herrian aurkitu daitekeen muskerrik ugariena. Nire narrasti faboritoa, duda barik. Seme-alaba, lagun eta lehengusu guztientzat jai handia. Muskerra esku artean! Ez esan ederra ez denik!

Berdea nagusi, baina sabelalde hori eta buru urdinduna. Sendoa, bizkorra, ederra. Gorputza 12-14 cm luze; buztana ia bikoitza. Europa osoan bizi da. Orojalea, zomorro txikiak jaten ditu gehienbat. Negua lurpeko zuloetan edo zirrikituetan igarotzen dute; behin udaberritik aurrera zelai eta basoetara irteten dira. Emeak 10-15 arrautza erruten ditu udan, eta lurpean ezkutatzen (odolki azpian, zulotxo batean...).

Ugari samarra izan arren, ez da erraz-erraz ikusten (beldurtia da eta landare artean erraz mimetizatzen da). Atzokoan nahiko erraz harrapatu genuen, errazegi. Udaberri ospel honen ondorioz lokartu antzean zebilen gure laguna, gu guztiok bezalaxe.

Euskal Herrian beste musker espezie bi ere aurkitu daitezke (askoz urriagoak): gardatxoa (Lacerta lepida), batez ere Nafarroan, eta Schreiber muskerra (Lacerta schreiberi). Azken horrek musker berdearen antz handia dauka.

1965. urteko abuztuaren 15a da, Ama Birjina Abuztukoaren eguna. Donostiako alde zaharreko etxe batean familia bildu da bazkaltzeko: 16 urteko seminarista gaztea, bere gurasoak eta arrebak. Egun sargori horretako bazkalondoan kontu-kontari dabiltza senideak eta, bitartean, gazte protagonistaren bizitza ezagutuko dugu, memoriaren joan-etorriak aprobetxatuz.

Egitura eta antolaketa erabat zatikatua du eleberriak. Gaztearen memoriak etengabe egiten du denboran atzera-aurrera eta, horrela, mutikoaren umezaroa eta nerabezaroa ere ezagutuko ditugu, 1950-1965 bitarteko gerra osteko Donostia eta garaiko bizimodua. Lejieroaren zaldiaren joan-etorriak alderdi zaharrean, aitaren gerrako istorioak, amaren bizitza gogorra, garaiko errepresio politiko eta kulturala... eta batez ere giro erlijioso itogarria.

Esan bezala, idazleak aurrera eta atzera eramango gaitu, kontakizun jarraia baino, adabakiz jositako uneak marraztuz eta irudikatuz (Marséren "Si te dicen que caí" irakurri baduzue, ulertuko duzue zer esan gura dudan). Zatika, txatalka,..., udako bazkalondo sargori batean memoriak funtzionatzen duen modu beretsuan. Gainera, narratzaile eta ahots-estilo ezberdinak txertatzen dira kontakizunean, orain 1. pertsona, orain 2. edo 3. Horrela esanda, balirudike anabasa samarra gerta daitekeela, baina esango nuke idazleak menderatu egiten duela teknika, eta ez alderantziz.

Idazkera eta lexiko aldetik ere landua (are barrokoa) darabil Jose Austin Arrietak eleberrian; nire gustutik urruti samar, eta hala ere ez zait nekagarri egin, dastatu ere egin dut sarri.

Ondorengoa aurkitu dut 1979ko iruzkin batean: "Gogorazio hauen burutaratzeak, joateak, itzultzeak eta elkarren artean trabatzeak harrigarriki emanak daude. (...) Nobela-estruktura mota hau “Ulises”ean introduzitu zenetik honerako arrunta bihurtu baldin bada ere, ez da inondik ere mekanikoa gertatzen, benetako egiatasunezkoa baizik. Egiatasun hori egilearen maisutasun literarioak lortu du. (...) Eta badakit orain esango dudana haundia dela baina konbentzitua nago ez dudana esageratzen: ez dut uste halako anbizio eta halako fakultateak erakusten dituen nobelarik idatzi izan denik, euskaraz".

Ez dakit horrenbesterakoa ote den; euskal literaturak 35 urtean eman dituen urrats sendoek beste ikuspegi bat emango digute gaur egun, jakina. Baina niri ere benetan meritu handikoa iruditu zait 1977an horrelako zeozer idatzi izana, aurretik euskarazko ia eredurik izan gabe. 1979an GAKek argitaratua, edizio hori agortuta dago, noski, baina Elkar-en 1985. urteko berrargitalpena lortu daiteke (iruditu zaidanez, jatorrizko grafia gordeta; "hauzo", "hestu", "ohizko" eta abarrez apaindua; agian, 85ekoak ere badira horiek).

Liburuak bi atal nagusi ditu, lehenengo 5 kapituluetan familiak leku handiagoa du, gurasoen bizitzak eta memoriak... Hurrengo bostetan protagonista bera da pertsonaia nagusia eta erlijio gaiek hartzen dute ardatza. Askoz gehiago gustatu zait lehenengoa (eta, beharbada, horregatik ez dit liburuak zapore erabat gozoa utzi). Baina gustatu zait, bai. Euskal literaturaren lehen urteetako pitxi ezkutu horietako bat.

Abuztuaren 15eko bazkalondoa

Inoiz ez jakin batek gure sukaldean freskotasun apur bat egon dadin zer den hobe: patioko leihoa zabalik ala itxita eduki. Zabaltzen baldin baduzu, gurean pilatu den ke usaintsu itogarri guztia kanpora doa, bai, baina baita auzoko beste hamahiru sukaldeetakoa gurera sartzen ere. Alabaina, une honetan amak «ireki ezak leiho hori, bestela ito beharrean gaituk-eta» esan eta jeiki egin haiz: maratila gogorrari eragin eta aski indarka tiratu behar duk heureganantz, leihoaren bi alderdiak elkarri ohi baino itsatsiagoak baitaude. Gaurko sargoriak zura dilatatu eta nahiko lan leiho demontre hau irekitzen, pentsatzen duk. «Ya está», diok, azkenik leihoa kirrinka luze batez zabaltzen zaianean. Hor dago patioa, hemen bertan. Lehenengo inpresioa nahiko zuzpergarria da. Aire pittin bat bederen sartzen da, ez askorik, egia esan, gure patio hau zoko hertsi mehar bat baita, baina zerbait: gaurko sargoriaz ez zitekeen gehiagorik espero. Laster erasotzen dik, ordea, keadar lodi batek. Beheko sukalde-leihoetatik gora datorren lurru-mordo likitsa, patio lizunduaren paretetako pitzatuei darien sartgori hezearekin nahasia. Frejidura-usaina, arrozesne, «Faria» eta kafe egin berriaren usainak, zein zein den bereizten nekeza gertatzen den uholde trinko batean. Tendereteak, zenbaitetan arropa zintzilik, beste zenbait eskeleto hutsik. Andre Marianeko leihoan, ezker aldean, iltze batetik eskegita kaiola bat, barruan eper bat. Andre Bitxorineko leihoan, eskubi aldean, bakailau-isats bat, gedarrez zikin ez dadin plastiko batean bildurik: bakailau burugabetuaren gatz erdi ustelaren usaina ez da gaur, Abuztuaren 15eko bazkalordu honetan, bestetan bezain sarkor iristen gure sudurretara. Hura baino usain bortitzagorik bada patio bazterretan. Eper presoaren paparro sinkopatua: hura izaten da etxape osoan soinurik nabarmenena gehienetan, baina orain ez: bada soinu zaratatsuagorik, Abuztuaren 15eko bazkalordu honetan. Hamalau elkarrizketa diferenteren gora-beherak, murmurio eta farre-algarak, kafe-eiharaxken burrunbadak, txanpan-botilen deskortxeak, mahaitresnerien eta baxeren tintineoak, eta nonbaitetiko irrati piztua: «escuchen la comparsa de las iñudes y artxaias por gentileza de manufactura-ra-ras feli-li-lix ramo-mo-mos». Izan ere ez baita bat ere erraza erabakia hartzen, leiho hau zabalik ala itxita egotea komeni ote den. Kaleko balkoiak ere zabalik ditugu, bai, baina hain daude sukaldetik urruti non etxe barneko ate guztiak zabalik eduki arren ez baita honaino haize izpirik ere ailegatzen. Eta ia hobe ez iristea, pentsatzen duk, kalean ere hegoaize sargoritsu itogarria besterik ez baitabil, Abuztuaren 15eko arratsalde hasberri honetan.

Kristalezko begi bat
Miren Agur Meabe
Susa, 2013

Azkenaldian beldur pixkat ematen dit liburuen inguruko iritziak idaztea blog honetan, ondoren Kritiken hemerotekan ikusi eta lotsagorritu egiten naizelako. Are gehiago liburu honen kasuan, hainbeste laudatu dena eta goi-mailako iritzi eta kritikak jaso dituena (Hemerotekan bertan begiratzea besterik ez duzu).

Baina tira, gustatu zaizkidan liburuekin egin ohi dudan bezala, labur-labur bada ere, hemen nire iritzi xumea (kontsumo propiorako, esaten dena), liburua ri-rau irentsi duen irakurle xingle batena. Izan ere, gustura irakurri dut Miren Agur Meaberen azkena, oso; egun betean hasi-buka.

Gustatu zaizkit:

• Sentimenduen sakonera eta sakontasun hori azaleratzeko bide egoki, garbi eta eraginkorra.
• Estilo ariketa. Hizkera eta estilo berezi/landu/pertsonala sortzeko ahalegin ondo betea.
• Ironia dosi egokiak.
• Kapituluen luzera (edo laburrera), ipuin edo poema tankerakoak, asko.
• Parrafo batzuen maixutasun sendoa. Borobilak.
• Kapitulu jakin batzuk, adibidez: "Autoerretratua" deskripzio-ariketa bikaina; "Itzalak" poema narratibo metaforiko ederra; "Gaztatxo kaxaren teoria" iradokitzailea; "Orbainak eta beste" mingarria; "Hildakoen begiak" hunkigarria; "One star" paradisiakoa.

Ez zaizkit gustatu:

• Biluztu behar horrek, batzuetan, deseroro samar sentiarazi nau. Hondartzatik kanpo norbait larrutsik ikusten duzunean bezala; are gehiago adin batetik gorakoa bada (barkatuko dit ia adinkide dudan Meibik). Ziurrenik, norbere orbanak ispiluan ikusteak ez digulako, askotan, graziarik egiten.
• Tarteka errepikakor samarra iruditu zait. Tarteka. Sekula ez aspertzeraino, hala ere.
• Liburuaren idazketa-prozesuaren inguruan idatzitako pasarterik gehienak (soberan daudela esango nuke; niretzat bai, behintzat, gehienak). Horren inguruan aritu zen Iban Zaldua? (ez dakit, ez nion dena ulertu).
• Off-topic batzuk (esate baterako 126. orrialdekoa).

Laburbilduz: gustatu zait. Dexente. Asko. Merezi du, gutxienez. Bai. Berezia ere bada euskal letretan. Eta, agian, 2013ko Euskadi Saria izango da. Ez da urruti ibiliko.