Hiru gizon ilustre, itturri bidetik
Kantu ezaguna Eibarren, Hiru gizon ilustre. XX. mende hasierako doinua, 3 zurruteroren gora-beherak kontatzen dittuana, amaiera ederrakin (behe-behian dakazue letria).
Gure seme Manexek (7 urte) aste honetan ekarri dau letria etxera, San Andresetarako ikasi bihar dabela-ta. Ohittura zaharrak eta betiko kantuak gorde eta ikastian aldekua naiz, jakina; eta ez naiz errezegi eskandalizatzen. Baina kurioso samarra pentsau jata gaur egungo hezkuntza-sistema super-arautu eta politikoki zuzen honetan, Ikastolako jaialdixan holakuak entzungo dirana: "mozkor-mozkor eginda...".
Eta ez da kritikia, gero. Gu pozik gabiz, Manex Aulesti eta Asier Lope, lepotik helduta etxeko karrajuan kantuan. Hori bai, zer bertsiño aukeratuko dabe gure seme-alabak? Asun Angerak eta Jose Sarasuak kantatzen daben bertsiño historikua? Edo mp5 taldian bertsiño histerikua?
Galdera retorikua da, jakiña.
Hiru gizon ilustre itturri bidetik
Mozkor-mozkor eginda Elgetakaletik,
Aulestik heltzen zion Loperi lepotik
Ez muzturrez aurrera erortziagatik.
La esposa decía Iriagaittikan:
-No le puedo sacarle Tocayonetikan.
Porque le gusta mucho napar beltzetikan
No le gustará tanto Urkuzuko urikan.
Urkuzuko itturrixak baleki berbetan
Zerbaitt esango leuke astelehen goizetan. (bis)
Egillia: Anbrosio Atxa, “Itxaso”
Bide batez, Hiru gizon-ilustreren egillia Anbrosio Atxa "Itxaso" dala aittatzen da sarri, baina, jakina da kantuen eta musiken inguruan autoretzak oso gauza nahasixa izaten dirala. Nire ustez, Hiru gizon ilustre kantu horretan, Itxason aportazioa zera izan zen, lehengo bertsoa Eibarrera egokitzea, eta bigarrena eta errematearen hitzak sortzea.
Hiru gizon ilustre kanta horren bertsio zaharrago bat ezaguna izan da Gipuzkoako kostaldean XIX. mendetik. "Hiru errege datoz" du izena, eta Zarautzen adibidez, errege magoen kabalgatan kantatzen da: "Hiru errege datoz / Kale nagusitik / tripa ardoz beteta / ezin egon zutik / Meltxorrek heltzen dio / Gasparri besotik / ez mutrurez arurrera / eroritzeagatik".
Xabier Etxabek eta Xabier Alberdik, "Zarauzko folklorea" liburuan azaltzen dutenez, "Bertso hori ezaguna da Donostian XIX. mendearen bukaeratik. Bada bertsoa Bilintxena dela esan izan duenik, baina Aita Zavalak ukatu egiten du uste hori; seguru dakigun gauza bakarra da Bilintxen garaian Donostian kanta hori ezagutzen zutela. Orion ere ezagutzen dute eta Tolosako Erregeek beste aldaera hau abesten dute zortziko erritmoan".