Eibartik

Uste dut 1992an hasi nintzela ikusitako hegaztien zerrendak apuntatzen. Horixe da gordeta daukadan koadernorik zaharrena, behintzat. Blok txiki horitu horiek euren xarma daukate, zalantzarik ez,.... baina teknologia berriek milaka abantaila. Iaz ebird ezagutu nuen eta hantxe hasi nintzen nire behaketak apuntatzen. Harrezkero, eBird bilakatu da nire landa-koaderno, eta eBirdek ematen dizkit ikusitako espezie eta hegaztien zerrenda eta laburpenak (non, zer, noiz, zenbat,...).

Eta 2015eko laburpena ere eman dit, botoi bakarra sakatuta: 213 espezie ikusi ditut eta 25.200 hegazti apuntatu (ikusi dexente gehiago, ziurrenik); iazko antzera, gutxi gora-behera. Ez naiz heldu Noah Strycker-en kopuruetara (6000 espezietik gora ikusi ditu 2015ean zehar), baina ia-ia ;)

Espezierik gehienak Euskal Herrian bertan behatu ditut, nahiz eta oporraldietan Kataluniara (Delta de l'Ebre eta Aiguamolls de l'Empordá), Gaztelara (La Nava, Arlanza) zein Cantabriara (Santoña) egindako bisitek ere beste dozena batzuk gehitu dituzten zerrendetara.

Lehen begiratuan asko ematen du (200 espezie eta 25.000 hegazti), baina esango nuke 150 espezie ikusteko ez dela ezer berezirik egin behar, adi egoteaz aparte. Eta 200 espeziera heltzea ere, ez da hain zaila, pixkat gehiago mugituz gero (gehienbat kostaldera, edo inguruko lurralde/klimetara).

Hortik gora ikusteko bai; 250 edo 300 espezie ikusteko, gure lurraldean, txori-behaketa erronka moduan planteatu behar duzu; edo konpetizio moduan (gero eta modago dauden Big Year eta abarrak). Eta hori ez da nire kasua; ni mendira irteten naiz, batez ere, naturaz disfrutatzeko eta nolabaiteko bakea (zentzurik zabalenean) aurkitzeko. Txoriak ikustea 2. mailako erronka da, egunik gehienetan.

Ba, hortxe daukazue zuek ere 2016rako plana: oraindik egiten ez baduzue, irten mendira, gozatu naturaz, apuntatu ikusitako espezieak. Amen.

2015ean ikusitako hegaztien zerrenda

Honatx zerrenda (eBird-ek emandako izenak laga ditut, latinez eta gaztelaniaz).

• Espezieak: 213
• Zenbatutako hegaztiak: 25.279
• Euskal Herrian: 168 espezie
• Gipuzkoan 128;
• Araban 85;
• Nafarroan 84;
• Bizkaian 76;
• Zuberoan 38
• Katalunian (Tarragonan 88; Gironan 87)
• Espainian (Cantabrian 107; Burgosen 67; Palentzian 52)

Azken egunotan bisitari berezia daukagu sukaldeko leiho parean. Gure etxe inguruko zelaiak aukeratu ditu abendu batek (zapelatza, B. buteo), negua igarotzeko. Ale gazte bat izan daiteke, beharbada.

Kontua da, orain dela 3-4 astetik hona, ia egunero ikusten dugula etxe inguruan jira-bueltaka. Auzoan ditugun zuhaitz eta hesolak erabiltzen ditu ehizarako talaia moduan. Hantxe egoten da, zut-zut, ingurua zelatatzen.

Arraroa da hain toki urbanizatuan ikustea abenduak, baina egia da gure auzoa lasaia dela eta baduela zer jana. Izan ere, ahuntzen txabola bat daukagu parean, eta bere inguruan arruntak dira sagu eta arratoiak. Karraskari ugaritasun horrek erakartzen du harraparia gure auzora, nonbait. Eta tarteka, zart, hesolatik salto egin, eta hortxe harrapatzen du bere jana.

Abendua, zapelaitza, arraipardoa, buzoka,...

Abendua deitzen diogu Eibarren (eta inguruan), beste batzuek zapelatza deitzen dioten harrapari honi. Izen gehiago ere baditu, eskualdez eskualde, gaur egun Euskal Herriko harrapari arruntena den honek. Hemen batzuk, eta gutxi gora-beherako hedadura geografikoa:

• Abendu: Eibar eta inguruko herriak.
• Abenduarre: Lea-Artibai.
• Apobelatz: Zuberoa.
• Arraipardo: Debagoiena, Durangaldea, Araba,...
• Arranbeltz: Debabarrena, Urola, Goierri...
• Atxarrano (?): Uribe Kosta (bibliografian jasoa, ezin dut erabat ziurtatu)
• Buzoka: Lapurdi, Nafarroa Beherea.
• Gabillara handi, gabilloi nausi...: Lea-Artibai, Busturialdea...
• Kalfarro, kalforro: Ultzama, Sakana, Erroibar,... (Nafarroako hainbat eskualdetan).
• Saapardo, sarapardo, saipardo: Durangaldea.
• Saiarre, saierre, xaxar...: Durangaldea, Lea-Artibai, Busturialdea...
• Sapelats, Sapeluts: Oarsoaldea, Tolosaldea, Nafarroa iparraldea...
• Zapelaitz, Zapelatz, Xapelatx, Zapelatx: Goierri, Urolaldea, Baztan,...

Goiko zerrenda horretan ikusten denez, izenik gehienak konposatuak dira, erroan "sai", "belatz", "arrai" edo "arrano" daukatenak. Esate baterako: sai-belatz, arrai-pardo, atx-arrano, apo-belatz,... Horietaz gain, badira pare bat mailegu (buzoka, kalforroa, gabillara / buse, galfarro, gavilán), eta etimologia nabarreko abendua.

Izen espezifiko horiekin batera, eta harraparirik ugariena izanda, sarri askotan, izen generikoagoak ere hartzen ditu herritarren artean. Besteak beste, arrai (Debabarrenean), miru (Durangaldean, Arratian,...), gabilloi (nahiko hedatua Bizkaian eta Gipuzkoan) edo txitxalapur (Eibar inguruan).

Oharra: antzeko gaiaz, arrano eta putreen izenen inguruan, orain dela ia 10 urteko post bat.

Txiki-txikitatik liluratu izan naute gure inguruan bizi diren izaki txiki guztiek, euren itxurak, adaptazio naturalak, espezializazioak, fenologiak,... Betidanik gogoratzen ditut zoologiako liburuak nire apaletan, animalia espezieen fitxak mahai-gainean, Gerald Durrellen ibilerak gogoan, etxostean harrapatutako zizare, ugaratxo eta txirtxilak gelako leihoan.

Behin unibertsitatean ikasketak hasita, animalia arraro eta zirraragarriagoak ere hasi ziren agertzen apunteetan: sipunkulidoak, rotiferoak, priapulidoak, onikoforoak, pogonoforoak,... eta nire faboritoak: tardigradoak (tira, onikoforoekin ex aequo; onikoforoak ere potxolada bat dira).

Tardigradoak demasak dira. Nahiko arruntak naturan, esango nuke ezezagunak direla gutako gehienontzat. Ornogabe txiki batzuk dira, baina ez dira artropodoak (intsektu, ehunzango edo marasmak bezala); beste talde apartekoa osatzen dute, beste filum bat (animaliak sailkatzeko oinarrizko taldea).

Izaki igerilari eta mikroskopikoak dira (0,1 - 1,5 mm) eta igerilariak; gorputza segmentuz osatuta daukate eta 8 hanka dituzte. 1773an deskribatu zuten lehenengoa eta uretako hartz txiki goitizena jarri zioten, bere itxura dela eta. Izenak ibiltari geldoa esan nahi du, horrela mugitzen baitira uretan, geldo-geldo.

Munduko ia edozein lekutan bizi diren arren (tropikoetatik hasi, eta itsaso sakon, lurmutur edo Himalayako tontorretaraino), Tardigrado gehientsuenak landareen gainean sortzen den ur-geruzan bizi dira, eurentzat ozeano zabal diren garo eta odolkien (sic) gaineko ur-tantetan. 

Hala ere, esan bezala, ia edonon bizi daitezke, extremofiloak baitira. Presio ikaragarria jasan dezakete, edozein tenperaturatan bizi (-200ºC-tik 150ºCra), erradiazio izugarriak pairatu, eta deshidratazioa ere gainditzen dute (10 urte egon daitezke deshidratatuta, ezer jan barik, eta gero berpiztu). Pentsa zelako gogorrak diren, kanpo espazioan ere bizirik iraun dezaketela! (ez da beste animaliarik ezagutzen kanpo espazioko balditzak jasateko gai denik). Hau da, kopin itxura horren atzean, munduko animaliarik gogorrenak aurkituko ditugu.

Asteburuan Kolitza mendian izan gara, Ordunte mendilerroan, Balmasedatik gora. Euskal Herriko far westean, Bizkaiak Espainiarekin muga egiten duen bazter hartan. Izan ere, Ordunteko mendilerroak banatzen baititu Enkarterria (Bizkaia), Mena Harana (Burgos) eta Ruesga (Kantabria).

Ordunteko mendilerro horretan dozena bat gailur aurkituko ditugu, 700-1300 metro bitartekoak. Zalama da garaiena (1.336 m), baina ziurrenik Kolitza (879 m) izango da ezagunena. Horretan lagun ditu, gailurreko baseliza erromanikoa, bista paregabea eta Bizkaiko 5 deiadar-mendietako bat izatea (Ganekogorta, Oitz, Sollube eta Gorbeiarekin batera).

Igoera Pandozales auzoan hasten da (Balmasedatik 2 km-ra). Kotxea lagatzeko parking txiki bat dago, eta handik gora hasiko dugu igoera, Kolitza eta tontorreko baseliza pare-parean ditugula. Bide guztia oso garbi jarraitzen da, ez dago galtzerik.

Hasiera ez da politegia, pinu eta matarrasa artean egiten direlako lehenengo minutuak, neguan lokatz dexenterekin, gainera.

45 minutura pista batera helduko zara. Hortik aurrera, ibilbidea gogortu egiten da, baina baita edertu ere. Aldatsa handitu ahala, tarteka maila moduko batzuk ere agertuko zaizkigu, ibilbidea errazteko, eta bistak ere ireki egiten dira, Bizkaiko kostaldera lehenengo; Arabara gero; Cantabria eta Burgosera azken zatian.

Beste 45 minutu inguru behar dira gora heltzeko. Ibilbide 'erraza' dela ikusiko duzu gida gehienetan, baina esango nuke mendian ibiltzeko ohitura txiki bat eskatzen duela, gutxienez.  Goian zelai zabala, San Sebastian eta San Rokeren baseliza erromanikoa zelaigoenean, eta aterpetxea zelaibarrenean.

Nonora begiratuz gero, bista ikusgarria. Daukan garaierarako (900 metrora ez da heltzen), sekulako ikuspegia dago. Bizkaiko mendi gehientsuenak ikusten dira: Hegoaldeko Gorobel mendilerroa, Ekialdeko Gorbeia, Anboto eta Oitz aldea, Ganekogorta-Pagasarri pare-parean, Alen eta Trianoko mendiak itsasaldean,... eta Cantabriako mendi garaiagoak barrenean.

Back to Leizarraga
Kepa Altonaga
Pamiela, 2015

Irakasle izan nuen Kepa Altonaga Leioan, 1989-1990 ikasturteko Zoologia ikasgaian, Biologia ikasten ari nintzela. Bera izan zen unibertsitateko urte haietan izan nuen irakaslerik onentsuena, onena izan ez bazen. Hurrengo urteetan ere zenbait tokitan egin genuen topo (UEUko ikastaroetan, bera UEUko zuzendari zela; CAF-Elhuyar sariketetan,...). Eta, ondoren, Renon elkartu ginen, 1995eko udaberrian, ni ekologiako masterra egiten ari nintzela eta bera ingelesa hobetzen, biok ere EHUren beka bati esker.

Hantxe hasi zen, hain zuzen ere, bere lehenengo liburua idazten, Folin markesa: marraskiloak eta euskaldunak uharte galduan, non bere bi zaletasun edo kezka nagusiak uztartu zituen, malakologia eta euskara. Oraindik ere gogoratzen dut UNReko Basque Studies Centerreko liburutegian, liburu horren inguruko oharrak hartzen. Berak aipatu zidan lehenengoz Stephen Jay Gould, azken hamarkadetako zientzia dibulgatzaile handienetakoa, eta gogoratzen dut nola esan zidan antzeko lanak egin nahi zituela, zientzia dibulgaziokoak, eta euskaraz.

Harrezkero, 20 urte igaro dira eta ibilbide sendoa egin du Altonagak letretan, 6 saiakera-liburu argitaratuz. Azkena, Back to Leizarraga, zientzia-dibulgazioa alde batera laga, eta zuzen-zuzenean euskararen unibertsoan murgilduz.

Aurreko liburu gehienak ere irakurri dizkiot, eta banuen nahikoa arrazoi azken horri ere heltzeko. Are gehiago, han eta hemen irakurri dizkiodan iruzkin eta laudiorioak irakurrita, esate baterako, Joxe Arantzabalena Faroan, edo Hasier Etxeberriarena Zuzeun. Gehiago ere aurkituko dituzu Kritiken Hemerotekan; baita zenbait elkarrizketa prentsan ere (Berrian, Correon).

Hortaz, ez dut nire iruzkinik gehituko. "Dena esanda dago". Gera bedi hemen aipamena, irakurri eta gustatu zaizkidan liburuen zerrendan. Ikusi duzuen moduan, liburuaz baino, nitaz egin dut berba ;)

Kontrazaletik hartuko dut liburuaren mamia. Gai eta ikuspuntu interesgarriak plazaratzen ditu Altonagak. Irakurtzekoak.

Back to Leizarraga (Altonaga, Pamiela 2015)

Back to Leiçarraga da Gabriel Arestik orain berrogeitaka urte proposatu irtenbidea, euskarazko prosaren paradero etsigarria ikusita. Arestiren begietarako prosa leizarragatarra ez zen behinolako leinurua aspaldian amatatua, ezpada gure geroko gerorako modelo bat ezinbestekoa, baitezpadakoa. Hala ere, begi-bistakoa denez, basamortu kiskalian galdu da idazle bilbotarraren orduko aldarria, profeta zaharren iragarpenen gisa berean-edo.

Back to Leizarraga titulupean bildu ditu Kepa Altonagak euskarazko prosaren argi-itzalak. Gogoeta horretan irakurle baten oroitzapenak eta oharrak aurkeztu dizkigu, bere iritziak ondo substantziatuta eta estilo pindartsu eta bizkorrean. Ahalegindu da gure egungo prosaren argaltasunak ikusgarri egiten, begien aurrean agerian uzten, haren ustez gibelondo eskasak utzi dizkigu-eta ostrukarena egiteak.

Back to Leizarraga honek, zer esanik ez, hausnarketa patxadatsurako gonbita darama bere baitan: infl exio-puntu bat izan nahi du, gure prosa beste begi batzuekin irakurtzen lagun dezakeena.

¿Para qué sirven las aves?
A. Sandoval
Tundra, 2012

Hegaztiei buruzko liburu dibulgatibo ederra. Idazleak bidaia egingo du, Estaca de Baresen hasi eta Carnotaraino, A Coruñako kostalde zatirik handiena zeharkatuz, eta bidaia horretan hainbat konturen inguruan mintzatzeko aprobetxatuko du 310 orrialdetan barrena.

Adabakiz adabaki, ornitologiaren historia kontatuko digu, Galiziako ornitologo ezagunenen ibilerak ezagutuko ditugu, txorizaleok sentitzen duguna transmitituko digu, Galiziako naturgune ezagunen berri emango digu (eta azken 40 urteotan jasan duten triskantzaz), naturaz gozatzeak ematen duen bakeaz eta natura zaindu beharraz lerro eta hausnarketa ugari utziko dizkigu, hainbat txoriren xehetasun eta bitxikeriak ezagutuko ditugu... eta idazlearen bidaia pertsonala eta emozionala ere ezagutuko dugu.

Izan ere, bidaia geografiko horretan, bidaia historikoa ere egiten du Sandovalek, eta bidaia iniziatikotik ere badu pixkatxo bat. Zerk bultzatzen ditu mundu osoko milaka lagun txorizale bihurtzera? Gutxi gora-behera adinkide gara idazlea eta biok, eta liburu honetan aurkitu ditut, bere hitzetan, garai batean gazte izan zen honi nola piztu zitzaion naturarekiko harra eta txorienganako maitasuna.

Esan bezala, adabakiz adabaki josten du liburua Sandovalek. Gehienetan jostorratz finez, tarteka galtzetorratz lodiegiaz, baina beti ere erritmoz eta orrialdeetan zehar bizi eramanez. Laburbilduz, liburu ederra naturzale ororentzat eta, bereziki, txoriburuentzat. Bigarren aldiz irakurtzeko gogoz geratzen zaren horietakoa.

Begira Sandoval non zebilen atzo bertan, mendebaleko ekaizpean: liburuaren lehenengo orrialdean bezala, Estaca de Bareseko behatokian, atun-txoriei begira. Non bestela.

Huge Great Shearwater passage at Estaca de Bares - Nov 21, 2015 from Antonio Sandoval Rey on Vimeo.

¿Para qué sirven las aves? (Antonio Sandoval, Tundra 2012)

El 12 de octubre de 1997, tan temprano que el sol apenas teñia de luz el cielo, entró a voces en este observatorio de aves de Estaca de Bares el ornitólogo danés Kim Duus: "El mar está lleno de págalos pomarinos!" gritaba en inglés. Kim llevaba ya varias semanas en el cabo con su mujer, las suficientes para saber lo que significa aquí eso. Salté de la litera y a lo largo de la jornada disfruté con ellos y con otros amigos de otra inolvidable jornada, que se cerró brindando con vino Albariño al borde del acantilado. El págalo pomarino es una de mis aves marinas favoritas. (...) Cada primavera los pomarinos acuden a criar a regiones circumpolares situadas entre el norte de Canadá y la península de Murmansk, en Rusia, en el extremo norte de Siberia, en tundras próximas al océano Ártico en las que capturan lemmings para sus pollos. Al terminar el verano cambian las luces del norte por los mares tropicales. Entonces pasan por aquí. Es una especie habitual los atardeceres de agosto a noviembre, aunque es raro el día que se ven más de cincuenta ejemplares. Ese 12 de octubre contamos 2.520 a lo largo de nueve horas y media. La luz era perfecta, apenas soplaba la brisa y los bandos de págalos  pasaban sin detenerse, como un ejército ártico en silenciosa retirada. Muchas otras aves llenaban el mar. Entre ellas, más de 18.000 alcatraces atlánticos.

(...)

¿Qué convierte a alguien en ornitólogo? En algunos casos, una incansable curiosidad científica por las aves, aunque sea indirecta, por ejemplo por su condición de bioindicadoras de la salud del entorno. En otro, la mayoría, un irrefrenable deleite en la contemplación de sus plumajes, sus costumbres y sus viajes. Quienes vivimos con mayor intensidad esta actividad acabamos por pasar por todas sus facetas: las dibujamos, las fotografiamos, las describimos, participamos en censos de sus poblaciones, aportamos nuestro esfuerzo a su conservación y la de sus hábitats, o escribimos textos científicos, muy básicos o muy complejos, destinados a difundir nuestros pequeños o grandes hallazgos. Todo ello, según las habilidades artísticas e investigadoras y el tiempo disponible de cada uno. Probablemente sean muy pocas las formas de ocio activo, a la vez físico y creativo, con vocación tanto artística como científica y compromiso con el medio ambiente actual y futuro que reúnan en torno a sí a gentes tan diversas.

(...)

Son multitud los niños y mayores capaces de recitar largas listas de deportistas, actores, modelos de automóviles, personajes de series o famosos televisimos, pero a la vez incapaces de recordad más de diez especies de árboles, flores silvestres o aves ¿Cuántos ciudadanos de cualquier edad saben qué es un chorlito gris o un martín pescador? Y puesto que lo ignoran, cómo podemos pedirles que se preocupen por la naturaleza de una pequeña ría? ¿Y por la extinción del lince ibérico? Nuestra sociedad se está quedando ciega, sorda y muda de naturaleza. Tanto, que al pasear o trabajar junto a ella la mayor parte únicamente la reconoce ya como una fuente de recursos, un lugar para pasarlo bien o simplemente un bonito entorno.

Orain dela 20-25 urte, gazteak ginenean, pentsatzen genuen gu nagusitu ahala gizartea aldatzen joango zela (aldatzen joango ginela). Gizarte justuagoa, euskaldunagoa, berdeagoa, berdinagoa, izango genuela. Orain, umeak hazten ari garenean, konturatzen gara zelako gutxi aldatu diren hainbat kontu (gehienak); besteak beste, neska-mutilen arteko jarrerak eta rolak. Edo, asko aldatu badira ere, oraindik izugarri dagoela aldatzeko.

Hutsuneak eta ajeak hainbat tokitan aurkituko ditugu, bistakoa da. Eta horietako bat, begietara egiten didana, eskola bera da. Baina ez bakarrik neska-mutilen artean, baita ama-aiten artean ere. Bai, egia da aita garenok gure jarrera aldatu dugula (azken 8-10 urteotan ere igarri dut aldaketa bat, aita garenon inplikazio gero eta handiago bat), baina oraindik ere, ikasgelako kontuak, neurri handi-handi batean, "amatxorenak" dira. Edo hala da gure ikastetxean, behintzat. Ikasturte hasi berri honetako datuak dira:

• Gelako arduradunak (47 gela, 94 arduradun): 81 ama eta 13 aita
• Organo gorena: 13 ama eta 3 aita
• Gurasoentzat antolatutako azken hitzaldiko parte-hartzea: 38 ama eta 2 aita
• Guraso elkarteko zuzendaritza: 8 ama eta 5 aita

Esango nuke irakasleekin egiten ditugun bileretan egoera ez dela hain desorekatua; ikastetxeko beste ekintza batzuetan ere ez (eskola kirola, mendi-irteerak,...). Baina datu zehatzak ditugun egoerak hor goiko horiek dira, eta datuak eskandalosoak dira: haurren hezkuntzaren %80-90etik gora "amatxoen" kontua da. Jakin nahiko nuke etxerako lanak egiteko orduan ere, nola banatzen diren gurasoen rolak.

Ados. Argazki puntuala da. Ikastetxe batekoa. Une jakin batekoa. Baina harrituko nintzateke beste ikastetxeetan egoera erabat desberdina balitz. Eta 2015. urtean gaude; eta 25 urte igaro dira gazte ginenetik.

Orube abandonatuak
Garazi Kamio
Elkar, 2014

Onartu behar dut beldurrez hasi nuela liburu hau. Izan ere, gogoratzen nuen orain gutxi kritika ez onegiren bat irakurri nuela nonbait (behin liburua amaituta aurkitu dut, Iban Zalduaren hauxe da). Baina irakurle-taldeak horixe dauka, zenbait lan irakurtzera derrigortzen zaituela, eta ekin nion ekin.

Eta bai, ados egon naiteke Zalduak iruzkin hartan aipatzen zituen gauza batzuekin, baina hala ere, esan behar dut gustura irakurri dudala liburua, eta egun gutxitan hasi-ta-buka egin dudala.

Andoaingo kale berean (orube berean) girotutako 3 istorio independiente dira Kamiok idatzitakoak. Garai ezberdinetan kokatuta, eta euren artean oso hari finekin lotuta. Bakardadea, lotsa eta itxurakeria dira liburuaren gai nagusiak, izpilura begiratu ezina.

Guztiaren erdian bueltaka armairuaren irudia, errela eta sinbolikoa. Zaila baita armairutik irtetea, zentzu guztietan. Gehiago zu baldin bazara atea barrutik ixten duzuna. Izan ere, asko izan daitezke arrazoiak zure bizitza orube abandonatu bihurtzeko.

Liburuaren merituetako bat, nire ustez, deskripzioak dira, hitz gutxirekin bezain zehatz emanak. Idazkera aldiz zuzena, esaldi laburrez osatua. Niri beste idazkera mota bat gustatzen zait, beharbada, baina egia da idazleak lortu duela bere helburua: liburuari erritmoa ematea eta erraz eramatea orrialde batetik bestera.

Orube abandonatuak, Garazi Kamio (Elkar, 2014)

Etxeko atarira iritsi da haur txikien moduan zapatei begira. Harro dago egin duen erosketa ikusita. Ezkaratzeko atea du aurrean. Beira gardenez eginda dago eta buzoiak eta igogailua ikus daitezke kanpotik. Eraikin berria da, bost urte izango ditu gehienez. Atearen ondoan, hamalau handi bat dago, kalean etxeak hartzen duen zenbakia. Bere buruaren isla ikusten du kristalezko atetik. Ilea ongi du, oraindik ez du ile-apaindegitik pasa behar. Duela hamar egun joan zen azkenekoz. Beste astebete iraungo dio orrazkerak. Ilea  hatzekin atondu du giltzaz atea ireki aurretik. Buzoian ez dago gutunik. Igogailuaren botoi gorria zapaldu eta badoa gorantz.

Igogailuan doala, bigarren solairuko etxebizitza bateko atea entzun da. Maiderrek ez daki zein diren bizilagunak. Egunero igogailuz igotzen da, bai ezkaratzetik, bai garajetik. Ez die aurpegirik jartzen barrideei. Ahotsak bai, emakumezko zein gizonezkoen ahotsak entzuten ditu noizean behin etxetik edo ezkaratzetik. Baina gaur berdin dio bizilagunak etxeko ateak azpian harrapatzen baditu: zapata berri ederrak ditu soinean, eta inork ez dio eguna zapuztuko.

Euskal Herriko Erdi Aroko hilobi-multzo garrantzitsuena da Argiñetakoa, Elorrion. Bai osagai kopuruagatik, bai antzina-antzinako kronologiagatik (VII-IX. mendekoak dira aztarnak). Harrizko hogeita hiru sarkofago eta disko-formako bost hilarri dauzka.

Orain Argiñetan ikusten dugun antolamendua, dena dela, XIX. mende amaierakoa da. Orduan erabaki zuten, auzorik auzo barreiatuta zeuden sarkofago guztiak bertan bateratzea. Guztiak baino gehienak, baten batzuk oraindik inguruko baserri eta bide-bazterretan daudelako, zenbait aska bihurtuta, beste zenbaitzu  mugen euskarri. XIX. mendeko "bateratze" horri esker salbatu dira asko eta asko, ziurrenik.

Esan bezala, gaur egun Argiñetan ikus daitezke, garai batean inguruko auzoetan ohiko izan ziren sarkofago bereziak. Euskal Herriko beste inon ez dugu aurkituko Elorrion duela hainbat mende erabili zituzten sarkofago hauek.

Antolamendu osoa da berezia. Bakarra Euskal Herrian, eta horregatik garrantzitsu eta zaindu beharrekoa. Jatorria ere misterioz betetakoa da, inork ez baitaki eraba ziur, zergatik hasi ziren garai bateko elorrioarrak horrelako sarkofagoak eraikitzen, ezta norentzat eraikitzen zituzten ere.

Pieza guztien artean nabarmentzekoak dira hilarriak (Euskal Herriko zaharrenetarikoak, oker ez banago), eta inskripzioak dituzten 2 sarkofagoak. Bizkaian gune kristauen inguruko idatzizko testigantza zaharrenak direlako. IX. mendekoak omen dira. Horregatik, pieza horiek baseliza barruan gordeta daude (eta Museoren batean?), eta kanpoan ikusten ditugunak erreplikak dira.

Berriki egindako indusketa arkeologikoetan, hilobi gehiago eta herrixka baten hondarrak ere aurkitu dituzte, zurezko eraikuntzekin. Argiñetan topaturiko erromatarren garaiko buztinezko zatiek (terra sigillata) edo VI. mendeko beirazko ontzi batek iradokitzen dute Argiñetako kokalekuak jarraipen luzea izan zuela mendeetan zehar.

Orain dela pare bat urte egin zituzten azken indusketak. Hainbat altxor aurkitu zituzten, eta bisita gidatuak antolatu zituzten aztarnategia eta nekropolia ikusteko. Indusitako guneak berriro estali dituzte, babesteko, baina hala ere, benetan merezi du ingurua bisitatzea. Gidariak, gainera, indusketen argazkiak erakutsiko dizkizue. Elorrioko Turismo Bulegoak bisita gidatuak antolatzen ditu.

Behin zemendira hurreratzen hasten garanian, eibartarrok Gaztañerre egunian pentsatzen hasten gara, tradiziño haundiko lagunarteko jaixa. Aspaldi-aspaldiko kontua da Gaztaiñerre eguna ospatzia Eibarren, Soraluzen eta Ermuan. Lagunarteko afari-meriendia eginda ospatzen da. Plater nagusixa marraskilluak izaten dira (hamentxe gure errezetia), askotan berakatz-zopia be bai. Eta postria gaztaiña erriak, jakiña.

Eta urtero matraka berbera: noiz da aurten Gaztañerre? Izan be, ez daka egun zihatzik.

Eta orduan hasten gara bateko eta besteko teorixak entzutzen. Batzuentzat azaroko 2. astelehena da (sarri halaxe izaten da); beste batzuentzat Domusantu osteko 2. astelehena; hurrenguantzat, Domusantu ondorengo astelehena; beste batzuentzat 3. astelehena...

Baina ez: Gaztañerre eguna da, Animen Eguna igaro (azaroak 2) eta bigarren astelehena. Aurtenguan, azaroko 3. astelehena, azaruak 16.

Bai, egixa da urtero dakagula eztabaida berbera (Eibartarrak zerrendan sarri urten dau, baitta aurten be), baina gure "autoridadiak" nahiko ondo lotuta laga zeskuen kontua.

Toribiok garbi dakar bere hiztegixan: "Segundo lunes (después del día de Animas) del mes de noviembre" (TE, 391). San Martinek be  ez daka zalantzarik, eta bardiña diño Gogoz liburuan (beherago pasarte luze bat): Iritziak iritzi, Arimen egunetik bigarren astelenean ospatzen da.

Geuk be holaxen jaso genduan Eibarko nagusixen artian Eibarko hiztegi etnografikorako (222.orrialdian): Animen egun osteko 2. astelehenean ospatzen da. Gaztaiña erriak eta marraskilluak afaltzen dira. Eta Mikel Larrañagak be gauza bera diño bere blogian.

Hartara, aurtenguan, azaruan 16xan alkartuko gara etxeko sukalde eta soziedadietan, familixan edo lagunartian gaztañerre ospatzera. Eta zalantzaren bat dakanak, ospatu deixala azaroko astelehen guztietan.

..........................

"Gogoz" (76-77 orrialdeak), Juan San Martin, 1978

Industriagintzak aurrera doazen neurrian galduaz doaz nekazaritzako ohiturak; baina, hala ere, badira gauza batzuk industria hirietan ere irautzen dutenak, eta hoietako bat dugu Gaztainerre eguna. Egun hau, Ermua, Eibar eta Plaentzian Arimen egunetik bigarren astelenean ospatzen da.

Urtetxoak dira Gaztaiñerre egun jatorrari buruzko zalantzak eta eztabaidak ezagutu nituela. Batzuen ustez Domunun Santu egunetik bigarren astelena behar zuen izan eta beste batzuen ustez arimen egunetik urrengo astelena, eta baita ere baziren Arimen egunetik hirugarren astelena zala ustea zutenak ere. Jan-edan zaleentzat hain da egun ona, baziren astelen bietan behar zela esaten zutenetarik ere, eta Guruzeta korresponsalarentzat, duda hoiek kontuan harturik, azaroko astelen guzietan ospatu behar zen.

Iritziak iritzi, Arimen egunetik bigarren astelenean ospatzen da.

Egun honetan, aintzina familiak etxean ospatzen zuten, inoiz familia bat baino gehiago bilduaz; baina aspaldiko urteetan lagunarteko afari-meriendak izaten dira. Afari-merienda hoiek herriko tabernetan edo inguruko hauzoetako bentetan egiten dira. Afari hau goizago xamar hasten da eta lehenbiziko eta plato nagusitzat marrazkilloak saltsan, txorizo erria (batzuetan bakaillaua kazuelan edo potajia ere izaten da, baina oso gutxitan), baina azkenez gaztaiña erreak. Eta hemendik datorkio izena. Afari-merienda alaia, afalondoko mahi inguru luzez, ipuiak, kantak, zirikadak... eta dantza. Urte batzuetan Astelena frontoian ere antolatu zen dantza, baina erori zen. Gehienetan lagun artean ospatzen den jaia da, eta oraintsura arte gizonezkoak soilik ospatzen zuten.