Aragoieraren historiaz eta egungo egoeraz

El aragonés en el siglo XXI
López Susín (coord., et al)
Fundación Gaspar Torrente, 2013

Historia

Hizkuntza erromantzea, ingurukoekin batera sortu zen IX-X mendeetan, Pirinioetako eskualde mugatu batean, gaur egun Huesca iparraldea dena.

Erdi Aroan izugarri indartu eta hedatu zen, ordea, Aragoiko Koroa zabaltzearekin batera, eta birkonkistarekin eremu handi batean erabili zen. 1300. urterako gaur egungo Aragoi osoan erabiltzen zen, eta baita inguruko lurretan ere (tartean Nafarroa, Errioxa, Soria, Guadalajara, Valentzia barrukaldea, eta abar).

Garai hartako agiri eta idazki ugari ezagutzen dira aragoieraz, nahiz eta gehienak ez literarioak izan: testu erligiosoak, itzulpenak, kronikak, idazki juridiko eta notarialak (testamentu, salmenta, legedi,…).

XIII-XIV mendeetako loraldi horrek gutxi iraun zuen, batez ere 1412an Trastamaren dinastiak hartu zuenean Aragoiko Koroaren gidaritza eta gaztelania bihurtu zenean erreinuko hizkuntza ofiziala.

Harrezkero, menderik mende, egoera diglosikoan geratu zen aragoiera: gaztelania hizkuntza nagusi, kultural eta “garapenarena” zen bitartean; aragoiera nekazari eta menditar ezjakinen mintzo zakarra besterik ez zen.

Egoera diglosiko hori gero eta nabarmenago izan da, XIX-XX mendeetan erabat zabaldu zena, eta gaur egun arte iraun duena. Oraindik ere, Aragoiko herritar askorentzat aragoiera ez da benetako hizkuntza bat, gaizki ahoskatutako gaztelania txar bat baizik; “hablar mal” edo “hablar basto” diote, aragoierari buruz dihardutenean.

Egoera diglosiko hori dela eta, literaturak oso leku txikia dauka hizkuntza honen historian. XVIII-XIX mendeetan zehar adibide bakanen bat dago: pastoralen bat, antzerkiren bat,… baina askotan aragoiera pertsonaia ezjakin eta komikoen hizkuntza besterik ez da (beste pertsonaiek gaztelaniaz egiten duten bitartean).

XIX-XX gehienean zehar, areagotu egin zen egoera hori; bazterreko hizkuntza izan da aragoiera, marjinalitatean bizi izan da literaturan ez ezik, gizarteko esparru guztietan, hala nola hedabideetan (ia-ia lekurik ez du izan).

Eboluzio demografikoak ere ez du lagundu. Alde batetik, aragoiera indartsuen zegoen eskualdeetako herri asko hustu egin ziren. Beste alde batetik, Espainiako beste lurralde batzuetako jende-andana heldu zen Huescara gerra ostean, kasu askotan estatuak ekarrita azpiegitura-lan handien karietara (trenbideak, urtegiak,...).

Eskolari dagokionez, ezer gutxi esan daiteke. Aragoierak sekula ez du izan lekurik irakaskuntzan, azken urteotako salbuespen txiki eta bakanetatik kanpo.

Kontzientzia linguistikoa ere oso-oso txikia izan da hiztunen artean. Konplexuak, autogorrotoa, diglosia,… euskaldunontzat hain ezagun diren fenomenoak, oraindik eta sustraituagoak eta biderkatuagoak izan dira Aragoin. Ondorioz, herri askotan bertakoa ezabatu nahi izan da, gazteei gaztelania ondo erakustea, aragoiera ez jakinen kontua delako, jende txiro eta zakarrarena, ez-hizkera bat; gaztelania, berriz, kultua, fina, gizartean aurrera egiteko bidea. Esan bezala, hizkuntza gutxitu gehienek jasan duten egoera, baina Aragoin askoz-askoz indar handiagoa izan duena. Oraindik ere kontzientzia linguistikorik eza da aragoierak duen oinarri-oinarrizko arazo larriena. Batzuentzat ez da benetako hizkuntza bat, erregistro informal eta kolokiala baizik, behe mailako ez-hizkuntza bat. 

Gainera, hizkuntzen arteko muga linguistikoak txikia izanik, bien arteko nahasketa ere etorri da maiz. Forma hibridoak oso arruntak dira hiztun askoren ahotan, batez ere eskualde erdaldunenetan eta hizkera ahulen dagoenetan. Patuesizazio horrek lortu du hizkuntza batek bestea ordezkatzea, nahi ezta, bizpahiru belaunalditan.

Horretan asko lagundu du, gainera, normalizaziorik ezak. Normalizazioa alderdi sozialean, erabileran, dignifikazioan,... eta normatibizazioan (nolabaiteko aragoiera “batua”, hizkuntza eredu jaso eta estandarra, oraindik ez da erabat finkatu). Horrek, jakina, muga nabariak eragin ditu kontzientzian, erabileran, zabalkundean, hedabideetako presentzian,…

Azken 30-40 urteotan iniziatiba txikiak sortu dira, eta gain-behera historikoari nolabaiteko draga jarri zaio, neurri batean, baina arazoak ez dira inolaz ere konpondu, eta aragoierak hiztunak galtzen jarraitzen du, besteak beste, hizkuntza-politika negargarri eta politikoki lerrokatutako baten ondorioz, eta gizartearen borondate ezaren ondorioz.

Emaitza? Aragoiera hilzorian dagoela. Hiztun gutxi-gutxi ditu, ia guztiak adinduak eta herri txikietako biztanleak, eta transmisioa erabat etenda dago. UNESCOren sailkapenaren arabera, aragoiera 3-4 mailen artean dago, hilzorian dauden hizkuntzen artean.

Aragoiko hizkuntzen mapa, aragoiera bizirik dagoen herriak berdez adierazita.

Dialektoak eta hiztunak

Hiru dialekto nagusi edo historiko zehaztu izan dira, ipar-hego isoglosen bidez banatuta:

• Sartaldekoa (Echo eta Camfran artean)
• Erdigunekoa (Pantidosa eta Bielsa artean)
• Sortaldekoa (Chistén, Benás, Bisagorri eta inguruan)

Gainera, hegoaldekoa ere zehazten da batzuetan, baina gaztelaniaren eraginak sortutako dialekto degradatua besterik ez da, hizkuntzalari gehienen arabera.

Gorago esan bezala, Erdi Aroan hedadura zabala hartu zuen. Aragoiko hizkuntza nagusia izan zen eta koroaren lur guztietara hedatu zen, gutxi-asko: Nafarroa, Errioxa, Gaztela eta Valentzia.

Gaur egun, ostera, gutxi gora-behera hizkuntzaren jatorrizko eremuan egiten da berba, Aragoi iparraldeko zenbait eskualdetan: gehienbat Jacetanían (batez ere Ansó eta Echo bailaretan), Alto Gállegon (Biescas, Sallent,... inguruan) eta Sobrarben (Broto-Torlako bailaran zein L'Ainsa-Chistén aldean), eta baita Hoya de Huesca, Somontano de Barbastro eta Ribagorzako herri batzuetan ere. Beste eskualde batzuetan dagoeneko desagertuta dago, nahiz eta aztarna ugari utzi dituen bertako hizkeran (batez ere lexikalak), adibidez Monegros iparraldean, baina baita Aragoiko beste eskualde guztietan ere.

Bukatzeko, hiztun berrien fenomenoa ere aipatu behar da. Ezin da konparatu euskaldun berrien fenomeno eta mailarekin, baina hiri handietan hiztun berri batzuk ari da lortzen aragoiera, bertan antolatzen diren ikastaroei esker, gehienbat Huesca eta Zaragoza hiriburuetan.

Aragoieraren dialektoen mapa, 3 eremu nagusiekin (sartaldekoa, erdigunekoa eta sortaldekoa).

Egungo egoera eta itxaropen printzak

Muturreko egoera kezkagarri horretan, azken urteotan nolabaiteko argi printzi txiki batzuk agertu dira.

• 1976an Consello d’a Fabla Aragonesa sortu zen.
• 1977an “Diccionario Aragonés” argitaratu zen, 40.000 sarrera dituena. Oraindik orain horixe da aragoieraren hiztegi onena, baina dialektala da, ez arautzailea.
• 1987an “I Congreso ta ra Normalizazion de l’Aragonés" antolatu zen. Aragoiera batuaren nolabaiteko oinarriak ezarri ziren, batez ere grafia bateratua erabiltzeko. Hala ere, oraindik ez da erabateko batasunik, ezta erakunde eta idaztarau erabat onarturik ere.
• “Filologia Aragonesa” ikasgaia ere 1986-87 ikasturtean eman zen lehenengo aldiz unibertsitatean (Magisteritzako ikasketetan, hautazko moduan). Eta “Diploma de Especialización en Filología Aragonesa” sortu zen 2011-2012 ikasturtean.
• Horrekin batera, batez ere azken 15-20 urteotan, ugaritu egin dira aragoierazko liburuak, ekoizpen literarioa, azterketa linguistikoak, eta hedabideetako presentzia (oraindik ere oso txikia, halere).
• Aragoierazko ikastaroak ere ugaritu egin dira 90. hamarkadaz geroztik. Nagusientzat zein umeentzat. Haurren kasuan, eskolaz kanpoko ikasgaia da, ez eskolan araututakoa, eta herri gutxi batzuetan bakarrik daukate aukera hori (Aínsa, Benás, Biescas,…). Herritarren eskaera handiagoa omen da, baina Gobernuak ez du baliabiderik jartzen horretarako. 2013-2014 ikasturtean 456 ikasle izan ditu jarduera honek, 8 ikastetxetan.
• 2009. urtean jaso zuen, lehenengoz, nolabaiteko ofizialtasun eta babes legala hizkuntzak, “Ley de uso, protección y promoción de las lenguas propias de Aragón” legeari esker.
• Babes horrek, baina, oso gutxi iraun zuen, 2013an PP-ek (PARen laguntzarekin) aurreko hori derogatu eta legedi berria ezari zuenean, "Ley de lenguas de Aragón" moduan ezaguna, non aragoierari izena ere ukatzen zaion, LAPAPYP akronimoaren bidez ordezkatuz. Zorionez, 2015ean sortutako gobernu berriak azken hori derogatzeko asmoa dauka (irailean aurreratu zuten eta abendukoa da azkenengo adierazpen formalagoa).

Ba ote etorkizunik aragoierarentzat?

Ez du erraza izango aragoierak aurrera egiteko. Hiztun gehienak oso nagusiak dira, eta herri txikietakoak. Transmisioa erabat etenda dago eta eskoletan ez da erakusten. Kontzientzia linguistikoa ere minimoa da. Egia da azken urteotan zertxobait aldatu dela egoera (hedabideak, argitalpenak, kontzientziazio-kanpainak, babes legala….), baina hizkuntza azkenetan dago.

Nahiko bizi dago Echo, Chistén (Gistáin) eta Benás (Benasque) inguruan. Tira-tira Ansó, Tena, Somontano eta Galligueran. Hilzorian edo hilda gainontzeko eskualdeetan.

Guztira 10.000-15.000 hiztun inguru izan ditzake (maila guztietakoak batuta), baina ganorazko estatistikarik ere ez dute, izan. Aragoiko populazio osoaren %1 ingurua, gutxi gora-behera. Pirinioetako eskualdeetako bizilagunak bakarrik aintzat hartuz gero, estatistikak apur bat hobeak lirateke. 2001eko ikerketa baten arabera, eskualde horietako %15ak ezagutzen du aragoiera eta %45ak ulertu.

Nahikoa izango ote?

Azken asteotan zenbait albiste heldu zaizkigu Aragoi aldetik. Bada hizkuntza-komunitate bizi baten oihartzuna ekartzen duenik (aragoiera-katalana-gaztelania itzultzaile automatikoarena, adibidez), baina gehiago dira komunitate linguistiko oraindik zatikatua adierazten dutenak (aragoiera batua sortzeko azkenaurreko ahaleginak ere kale egin du) eta gizarte erdiaren babes sozio-politikorik ez daukan hizkuntza bat marrazten digutenak (PP, PAR eta UPyD lege berriaren aurka azaldu dira).