Eibartik

Egunkaria libre

San Andres jaien bezperan Untzaga plazan egon ginen, Egunkariaren aurkako epaiketa zentzugabea salatzeko eta auzipetuei elkartasuna adierazteko. ...eta kitto! elkarteak eta Egunkariaren aldeko plataformak deituta 300 eibartar inguru agertu ginen Untzagako elkarketara eta argazkira. Ez da gutxi,... baina gutxi iruditu zitzaidan. Argazkian jendetxoa ikusten da, baina ez jendetza. Plaza ez zen bete eta ez zen zaila jaiak izanda jendea kalean zebilelako; handik 100 metrora jaietako beste hainbat ekitaldi zeuden eta udaletxeaurrea bete-bete zegoen. Deialdia ere ez zen onegia izan, nik uste. Aurreko egunetan ez zuen oihartzun handirik izan Eibarren. Tira. Elkartu ginenak elkartu ginen eta Egunkariari gure babesa eskaini.

Zumaiako Ahotsak aurkezpena

Abenduaren 1ean, aldiz, Zumaiako udaletxean izan genuen hitzordua. Zumaiako Ahozko ondarea jasotzeko proiektua aurkeztu zen. Ekitaldi gozo eta hunkigarria. Azken urteotan herrian egin den bilketa aurkezteaz gain, lekuko guztiei euren laguntza eskertu zitzaien. Azken batean, aurkezpena baino gehiago omenaldia izan zen ekitaldiori. Zumaiako udalak herriko hizkera eta ondarea jasotzeko beka bat kaleratu zuen 2007. urtean eta lantalde hartan jardun nuen lanean. Gero, han jasotakoa Ahotsak.com webgunean jartzea erabaki zuen eta horretan jardun dugu azken hilabeteotan; hortxe dituzue Zumaiako euskararen lekukotasunak. Gainera Ahotsak.com webgunearen APIa probatzeko ere aprobetxatu dugu, Ahotsak-en jasotako materiala Zumaiako udal webgunean jarri ditugulako API bidez. Informazio gehiago:

• Albistea Ahotsak.com webgunean
  
• Argazkiak Flickr kontuan
• Bideoak Blip.tv kontuan.
• Informazio gehiago Zumaia.net webgunean

Zirikadak eta Eztenkadak liburuen irakurketa

Abenduaren 3an, Euskararen eguna zela eta, Juan San Martin eibartarraren bi liburu irakurri genituen egun osoz udaletxean. Udalaren ekimenez, 500 lagun inguru aritu ginen goizeko 8etatik arratsaldeko 8etara Zirikadak (1960) eta Eztenkadak (1965) irakurtzen. Sasoi, giro eta pentsamolde guztietako lagunak elkartu ginen udaletxeko pleno aretoan. Denok ere euskara bultzatzeko asmoarekin eta Eibarko euskaraz irakurtzen. Pentsatzen dut ez zela lan erraza izango gehienentzat eta estimatu nuen, bai. Nire aldetik esan, ekimena asko gustatu zitzaidala: herritar mooordoa jarri gintuen lanean euskararen inguruan, euskaraz (eta ozen) irakurtzeko aukera eman zigun, Eibarko euskara jarri zuen hainbaten ahotan, euskara kalera ere atera zen (irakurritakoa Untzaga plazan ere entzuten zelako megafonia bidez), batasuna eman zion Eibarko euskalgintzari... tira, esperientzia polita. Eztenkadak eta Zirikadak ere ederrak dira. Eibartarren eta Soraluzetarren arteko anekdota eta pasarteak dira, umoretsuak, txiste estiloan kontatutakoak. Ortografia eta fonetika berezia darabil San Martinek, ez egokiegia nire ustez, baina joskera eta sintaxi paregabea ditu. Ederrak dira alderdi horretatik. Nere amak ere irakurri zuen pasarte bat eta esan zidan bere aitarekin gogoratu zela, "aitxitxak berba eitten zeban moduan dago idatzitta". Belaunaldi bakarrean zenbat galdu den! Ekitaldiaren inguruko informazio osatuagoa Leire Narbaizak eta Egoibarrak. Nik pare bat pasarte lagatzen dizkizuet (Leirek buruan daukan proiektu baterako lehenengo urratsa):

Durangoko Azokan

Amaitzeko, joan zen asteburuan, Durangoko Azokan ibili ginen. Urtero bezala, Badihardugu Elkartearen mahaian izan nintzen txanda bat egiten. Larunbat arratsaldean egokitu zitzaigun Leireri eta bioi. Aurten ere mahai dotorea jarri dugu. Eskualde osoko (eta inguruko herrietako) 120 liburu eraman ditugu, gehien-gehienak herri hizkeren ingurukoak. Horrelako liburuek leku gutxi izaten dute liburudenda gehienetan eta erakusmahai ederra da Durangokoa. Durango beti da berezia niretako. Erosi gero eta gutxiago erosten dut bertan (azkenaldian ia dena Internetez erosten dut), baina topagune zoragarria da Durangokoa, bata eta bestea ikusi eta agurtzeko aukera ematen duena. Euskal panorama kulturala nola dagoen ikusteko aukera ere ematen digu. Aurtengoan, AzokaTB izan da nobedadea eta 10 puxtarri merezi ditu. Asmatu dute. Hori bai, antolatzaileek nahi dutena esan arren, azken urteotan sekulako beherakada igarri da, bai jendetzan eta bai salmentetan. Tira ba, hementxe argazki bat; eta gehiago Flickren.

Honaino azken 2 asteotakoa. Datozen egunotan beste ekitalditxo bat. Eguenean Eibarko Euskararen inguruko webgune berri(tu)a aurkeztuko dugu Portalea kultura etxean. Horretaz ere jardungo dugu; zabalago, ahal bada.

Lan eder-ederra da Aitor Azpiazurena (Ormaiztegi, 1978). Ikusgarria. Legazpi aldean esan duten moduan, Brinkolako Entziklopedia idatzi du ormaiztegitarrak. Bere senideak Brinkola auzokoak izaki, urteak eman ditu bere baserriko eta auzoko kontuak eta hitzak biltzen. Gazte-gazte zela hasi zen bilketa lanetan, 17 urte eskas zituela, eta hamaika urteko lanaren ostean, urriaren 23an aurkeztu zuen jende aurrean, Brinkolan bertan.

Pasioz eta zorroztasunez jaso eta garatutako lana, eta mimo handiz diseinatutakoa. Horrelakoa da Gipuzkoako Hegoaldeko Euskara lan hau. Handia. Informazio asko, zehatz jaso eta azalduta eta diseinu zaindu eta egokiarekin. Lan borobila.

Zorionik beroenak eman nahi dizkiet Eibartik lan horren arduradunei. Nola ez, eta bereziki, Aitor Azpiazu ikerlariari, lan horren atzean egindako lanak eta gainditutako buruhausteak garbi ikusi baititzaket. Eta baita Burdinolako arduradunei ere; edozein liburu kaleratzea zaila bada, hiztegi bat (eta are gehiago 500 orrialdeko hiztegi bat) kaleratzea ez baita ahuntzaren gauerdiko eztula.

Hementxe duzue liburuaren aurkezpen-ekitaldiko bideoa:

Epaiketa amaitu bitartean, webguneetan, agerkari digitaletan, sare sozialetan eta antzekoetan ekimenak ahalik eta oihartzun zabalena izateko kanpaina zabaldu dute Egunkariaren aldeko plataformakoek. Honako testu hau eta Egunkaria Libre bannerra jartzeko deia jaso dugu.

Ba, Egunkaria libre!

Bidegabekeria salatzeko. Adierazpen askatasuna aldarrikatzeko. Hemen torturatu egiten dela esateko. Auzipetuei elkartasuna adierazteko. Epaiketarik ez genuela nahi gogorarazteko. Epaiketa egingo dutenez, Egunkaria eta auzipetuak libre nahi ditugula erakusteko.

Lurrek dio berak beti almondiga esaten duela, euskaraz eta erdaraz. Nik, ostera, hizkuntzen arabera aldatu egiten dudala: gaztelaniaz albondiga badiot ere, euskaraz almondiga darabilt (eta almandongilla). Zentzurik ba ote? Nola da euskaraz? eta nola erdaraz?

Euskaraz denetik aurkituko dugu.

• Batetik, haragi-bola. Sormen berrikoa, esango nuke. Horixe hobesten du Euskaltzaindiak.
  
• Bestetik, albondiga mailegua. Hiztegi gehienek zerrendatzen dute: Hiztegia 3000, Harluxet, Elhuyar...
• Amaitzeko, almandrongila. Jatorriz, hori ere, mailegua (albondiguilla?). Hiztegi gehienek jaso dute eta erabilera ere badauka (Google edo Euskarazko Corpusak begiratzea, nahikoa).
  

Eta Almondiga?

Ez dirudi hiztegi orokorretan leku handiegirik daukanik, baina bai herri mailako bilketa eta hiztegietan. Besteak beste, Eibarko eta Bergarako hiztegietan jaso dute. Hementxe, Elexpururena:

almándongilla, almándongillia. (c). izena. ALMóNDIGA. Almóndiga. Zaharrek izan ezik, gaur egun ALMÓNDIGA esaten da.

Eibarren ere antzera. Hainbat forma jaso dira:amandrongila, almandrongila, amandongilla, almondrongilla... eta almondiga. Ez dut arazorik ikusten, hortaz, ahozko jardunean almondiga ere erabiltzeko.

Eta gaztelaniaz? Ba, kontxo, gaztelaniaz ere biak onartzen ditu Academiak, almondiga lagunarteko forma dela zehazten duen arren.

Euriak eta umeen gaixotasunak ere badute alderdi onik. Etxean egoteak ere badu bere zer hori. Aspaldiko partez musika pixkat entzuteko aukera ere izan dugu egunotan. Tartean munduko abestirik onena, edo ia. Itoizen Ezekiel, U2ren zenbait eta beste dozena erdi. Hortxe dago gorentasuna. Eta tartean Police taldearen Bring on the night. Batez ere bere zuzeneko bertsio erdi-jazzeroan. Aspaldi entzun barik eta atzo eguna poztu zidan.

Harry altoo volumena!

2010. urterako ToDo-en zerrendan: musika gehiago entzun behar dut.

Ba bai. Aste honetan albiste onak ekarri dizkigu Eibarko udal artxiboak. 10-12 urtez obretan egon ondoren (erraz esaten da), azkenean berriro itzuli da Eibarko udalaren artxibategia Untzagako plazara. Lehenengo udaletxeko obrak izan ziren (eta urteetako atzerapena), gero artxiboa Untzagara ekarri ezina (hezetasun arazoak eraikuntzan), gero ez-dakit-zer... 10 urtetik gora igaro ditu artxiboak Portaleko egoitza probisionalean. Azkenean, baina, joan zen astean ireki zituen ateak Eibarko udal artxibo berriak.

Luze jo du, baina merezi izan duela esan daiteke. Artxibo berri, zabal, moderno eta erabilgarria daukagu (behingoz) Eibarren. Duela 3-4 aste ezagutu nuen egoitza berria (oraindik obretan zegoela) eta asko-asko gustatu zitzaidan. Oraindik ez dut martxan ikusi, baina gogo handiz nago. Ondo pentsatutako eta antolatutako instalazioak dira.

Gainera, artxiboan material "berria" ere izango dugu, Eibarko Eskribautzari dagokiona: XVI. mendetik XIX. mendera bitarteko auzi zibilen, exekuzio-auzien eta auzi kriminalen agiriak. 100 urtean Bergarako artxiboan gordeta egon ondoren, Eibarrera itzuli dira. Material garrantzitsua, zer esanik ez, batez ere Eibarren daukagun agiri-gabezia ezagututa (Eibarko hainbat eta hainbat agiri galdu egin dira sute eta gerretan, batez ere, 1794ko sutean eta gerra zibilean).

Bergarako agirien inguruko informazio gehiago Egoibarra.com webgunean.

Eta azkenengo berri ona: Bergaratik etorri den dokumentazio historiko horren azaleko arakatze batean euskarazko dokumentu bi agertu dira. 1668an eta 1721an idatzitako kopla bana. Hizkuntza gutxitu honetan ez dira larregi garai hartako dokumentu euskaldunak eta berri pozgarria da, beraz. Dena dela, Eibarren bertan badira garai beretsuko beste bi dokumentu historiko: 1685eko beste kopla zahar batzuk eta 1754. urteko ordenantzak.

1668ko koplak oraindik ez dituzte transkribatu (agiriak ez omen daude oso egoera onean); 1721. urtekoak, ostera, Egoibarra.com webgunean kaleratu dira. Gartzela-zigorra eta dekapitazioa jasateko arriskua dudan arren (irakurri Mendicutek idatzitakoa Egoibarraren lege-oharraren inguruan), hementxe berridazten ditut.

Harrigarria da zelako erraz irakurtzen den eta gaur egungo Eibarko euskararekin alderatuta zelako antzerakoa den. Zalantzazko 2-3 berba izan ezik, beste guztia ondo-ondo irakurri eta ulertu daiteke. Zain nago, ea hizkuntzalariren batek azterketa sakonagoa egiten ote duen.

Hementxe, behintzat, kantu hori (Eibarko bi emakumek herriko botikarioari kantatutakoak):

Hauxe da istorioa, antza: "Trupin" jaunari (Agustin Ezenarro botikarioari) neska ederrak gustatzen zazikio eta horien atzetik ibiltzen da, ezkondu zein ezkongabeen atzetik. Lekeition ere antzera ibili omen zen eta horregatik bota zuten herritik. Ezenarrok zortziretan irtetzen du etxetik eta Arraguetako dama ederrei dei egiten zaie kontuz ibil daitezen.

Horixe da koplen egileek salatu eta kantatu zutena; eta horregatik jarri zuen kereila Ezenarrok.

Orain dela lau urte ireki nuen nire Flickr kontua. Ziurrenik horixe izango da Interneten gehien eta gusturen erabiltzen dudan baliabide pertsonala (Blog hau, Twitter kontua, Facebook-ekoa, Del.icio.us, eta abarrak baino gehiago). Ez dut irudi gehiegirik igotzen (1.600 inguru 4 urteotan), baina ia-ia astero igo izan dut argazkiren bat lau urteotan eta beste hainbat lagunen argazkiak ere jarraitzen ditut.

Orain arte, nire irudi guztiak Copyright lizentziarekin nituen; ondo lotuta. Erabaki pertsonala baino gehiago, alperkeria izan da, egia esan. Argazkiak igotzeko erabiltzen dudan Uploader programaren edo kontuaren konfigurazioa, uste dut. Horrela igotzen ditu argazkiak, eta kitto. Behin ehundaka argazki igota, gainera, argazkiei lizentzia aldatzen ibiltzea astuna da. 

Baina abuztuan tarte bat hartu nuen eta lizentzia aldatu nien hainbat argazkiri, hauxe emanik: Attribution-Share Alike 2.0 Generic. Luistxori behin eta berriz entzun izan diot noncommercial lizentziarik ez aukeratzeko (azkena hemen), eta tira, CC-By-SA aukeratu dut. Ez dakit asmatu dudan, baina komenigarriena iruditu zait (CC lizentzien arteko saltsa-maltsa espezialistek bakarrik ulertu dezaketela iruditzen zait).

Dena dela, ez ditut argazki guztiak askatu. Flickr-eko bilduman irudi pertsonal mordoa daukat eta horiek ez ditut askatuko. Lagunak agertzen dira, senideak, umeak... eta ez zait egokia iruditu. Nire beste argazki guztiak bai, esate baterako, Euskal Herriko herriak, natura, hegaztiak, elizen argazkiak, edo han-hemenka atera ditudan beste hainbat erretrato (Segovian, Cantabrian edo Huescan, besteak beste). Abuztuan Girona aldean ateratakoak ere halaxe daude.

Askatu Datuak ekimenean izena eman ondoren, gutxienez horixe zor nuen, ala?

Axolotea (edo axolotl edo ajolotea; Ambystoma mexicanum). Anfibio mexikarra da, arrabioen taldekoa. Mexikoko hiriburu ondoko laku batean bizi da, Xochimilco lakuan. 20-30 cm bitarte neurtzen du eta neotenikoa da, horixe da bere ezaugarri nagusia. Neotenikoa. Hau da, helduek ere ezaugarri larbarioak dituztela. Anfibioek, oro har, heldu fasera iristeko metamorfosia egiten duten bitartean, axoloteak ez dauka horren beharrik heldutasunera iritsi eta ugaltzeko.

Neotenia hori dela eta, axoloteak zapaburu erraldoi bat dirudi, bere buztan luze eta brankia adarkatuekin. Badira arrabio bilakatzen diren ale gutxi batzuk (baldintza ekologiko zehatzetan), baina axolote gehienek larba itxurarekin igarotzen dute euren bizitza osoa (20-25 urte bizi daitezke). Hainbat ikerlariren arabera gizakiak ere izaki neotenikoak gara. Beste simio batzuekin alderatuta, ezaugarri neotenikoak ditugu (buru biribila, mutur txatoa...), eta horregatik daukagu antz handiagoa txinpantze gazteekin helduekin baino; gure simiotasuna ez dugu erabat garatzen. Aditu batzuen ustez, Jay Gould buru, izaera neoteniko horri esker bizitza osoan ikasteko gogoa eta gaitasuna gordetzen dugu gizakiok (animalia gehienetan gertatzen ez dena) eta espeziearen garapenean eta iraupenean garrantzi berezia izan du horrek.

Axoloteak garai batean oso ugariak ziren eta nahuatl herriaren mitologian leku berezia ere izan zuten, baina Mexiko hiriaren zabaltzeak gero eta toki txikiagoa laga die bizi irauteko. Azken 20 urteotan beherakada azkarra izan dute eta azken ikerketen arabera bere jatorrizko populazioa desagertzeko zorian dago. 1200 axolote besterik ez omen dira geratzen Xochimilco lakuan. Askoz gehiago mundu osoko aquariumetan, etxean nahiko erraz hazi eta ugaldu daitekeen animalia baita.

Argazki gehiago wikimedian eta informazio mordoa axolotl.org webgunean.

Gaur arrats-iluntzean Mandiola inguruan ibili naiz txoritan. Helburu nagusi bat nuen: gautxoria. Txori urria Eibarren eta Gipuzkoan, oro har. Beste zenbait aldiz ingurune horretan ikusi izan dut, eta hantxe aritu naiz, gora-ta-behera, ea nonbait aurkitzen nuen, baina ez. Ez ikusi eta ez entzun (kantu berezi-berezia dauka). Gaurkoan kale; ez da agertu. Berandu samar ere bada, ekainean errazago entzuten delako uztailean baino.

Egia esan, ez dut girorik onena izan txoritan jarduteko. Arrats goibela, haizetsua... gainera, ez naiz, ba, kamiseta gorri kantoso batekin joan? Mendira igo naizenean ez neukan itxaropen handirik. Dena dela, ez da larregi behar Mandiola inguruan txoriak ikusteko eta gaur ere holaxe izan da. Zozo ta birigarro, txinbo ta burubeltz, txitxi ta okil, txantxagorri ta txepetx, ernara eta abijoi, bele eta mika... Kardantxilo kuadrila polita ikusi dut  Garron eta txitxi familia bat Saapittan. Ez da

gutxi.

Baina ez, egia da ez dela izan txoritarako egunik onena. Hala ere, amaieran sorpresa polita izan dut. Upartiño gaineko pinudian sartu naiz ingurune horretako espezierik ohikoenak ikusteko asmoz (pinu-txoriak, pinu-burubeltzak, katanarrak...) eta bisitaria aurkitu dut horien ordez: okiltxoria (Sitta europaea, garrapoa). Tarte luze batez pare-parean izan dut, enborrean jira-bueltaka koko bila. Txori ederra. Lerden eta arina.

Etxera pozik itzultzeko nahikoa.

Amaitzeko, gautxoriaren (Caprimulgus europaeus) kantua ipiniko dizuet. Datozen egunotan entzuten baduzue, abixatu! Gogoan izan ilunabar aldean abesten duela gehienbat.

Eguraldi txepela zegoen arren, katalejoak hartu eta mendira irten dut gaur goizean. Gehienetan Mandiola-Kalamua ingurura joten dut; sarri Galdaramiño edo Lindari aldera. Aasuaerreka inguruan, ostera, oso gutxitan ibiltzen naiz. Gaur hara joatea erabaki dut eta ez naiz damutu.

Aasuaerreka Eibarko herri ondo-ondoan dago. Industriagune zahar ugartu baten erditik pasa, zubipea igaro, eta berbertan dago. Kaletik 5 minutu eskasera. Esango nuke eibartar gehienek ez dutela ezagutzen. Ez dut esango Yellowstone itxurako ingurune naturala denik, baina Eibarko basamortu pinazeo-industrialean oasi ederra da. Baso mixto tipikoa: haritz tantaiak nagusi, haltzak eta urkiak nonahi, gorostiak eta lizarrak tarteka, baita gerezi eta makalak ere. Zer esanik ez, hainbat landare eta zuhaixka. Bi hektarea eskas izango dira errekaren ezker-eskuma, baina ederrak eta hainbat txoriren bizigune. Eibarko sahiesbideak zati bat jan zion; ea geratzen denak bizirik irauten duen (goiz osoan beste albiste hau izan dut-eta buruan).

Gaur goizekoa zoramena zen. Zer zen hura! Txoriz gainezka zegoen Aasua. Kantuak, deiak, hegaldiak, borrokak... izugarria. Hiru ordu inguruko osteratxoa egin dut eta gure basoetan bizi diren espezierik gehienak ikusi ditut: birigarroak marraskiloak jaten; zozokumeak beldurrez ihesi; pikuko txinboa (Sylvia atricapilla) kantari; txantxangorri eta txepetxak ixildu ezinik; parandak (Fringilla coelebs) kukuka; okila txistuka; txirriskilla zuhaitz puntan txirri-txarraka; txinbo burubeltzak (Parus major) sagastian; abendua (Buteo buteo) nire buru gainean lumak garbitzen; txirixuak gorde-gordeka; bigotedun txinboa (Muscicapa striata) euli-ehizan; eta guztien gainetik, zeruan jirabueltaka, ernara (Hirundo rustica), ipurzuri (Delichon urbica) eta abijoiak (Apus apus). 

Aasuaerrekatik gora jarraitu eta Azaldegi ingurura heldu naiz eta handik Santa Kurutz eta Mandiolara. Pinadi eta zelaien eremua da eta txorifaunan ere igarri da: mikak agertu dira, beleak ohiuka, buztanikarak eta txinbo karkarrak (Saxicola torquata) ugariak ziren Azpiri alboko zelaietan, eta pinu artean amilotx mottoduna ikusi ahal izan dut, beti bezain lotsati. Azaldegi azpiko zelai eta frutarboletan, aldiz, berdeloiak, hormatxoriak eta kardantxiloak ziren nagusi, dozenaka.

Ingurune horretan bizi diren beste zenbait espeziek ihes egin didate. Izan ere, sarri ikusi izan ditut inguru horretan buruhandiak, katanarrak, buztanluzeak eta txinbo errealak. Dena ezin. Ea bihar zorte hobea dudan.

EGUNERAKETA: gaur, igandea, berriro itzuli naiz Santa Kurutz aldera eta atzo ihes egindako zenbait espezie ikusteko aukera izan dut: buruhandia (Lanius collurio) Illo inguruan, txoka talde eder bat Egunuetan, buztangorri familia bat Itturruako txabolan, eskillasoak Upartiñon eta txitxia (Anthus trivialis) Azpiriko zelaietan kantuan. Primeran.

• Eibarko txori izenak

Aasuaerreka (Eibar)