Eibartik

Ba bai. Aste honetan albiste onak ekarri dizkigu Eibarko udal artxiboak. 10-12 urtez obretan egon ondoren (erraz esaten da), azkenean berriro itzuli da Eibarko udalaren artxibategia Untzagako plazara. Lehenengo udaletxeko obrak izan ziren (eta urteetako atzerapena), gero artxiboa Untzagara ekarri ezina (hezetasun arazoak eraikuntzan), gero ez-dakit-zer... 10 urtetik gora igaro ditu artxiboak Portaleko egoitza probisionalean. Azkenean, baina, joan zen astean ireki zituen ateak Eibarko udal artxibo berriak.

Luze jo du, baina merezi izan duela esan daiteke. Artxibo berri, zabal, moderno eta erabilgarria daukagu (behingoz) Eibarren. Duela 3-4 aste ezagutu nuen egoitza berria (oraindik obretan zegoela) eta asko-asko gustatu zitzaidan. Oraindik ez dut martxan ikusi, baina gogo handiz nago. Ondo pentsatutako eta antolatutako instalazioak dira.

Gainera, artxiboan material "berria" ere izango dugu, Eibarko Eskribautzari dagokiona: XVI. mendetik XIX. mendera bitarteko auzi zibilen, exekuzio-auzien eta auzi kriminalen agiriak. 100 urtean Bergarako artxiboan gordeta egon ondoren, Eibarrera itzuli dira. Material garrantzitsua, zer esanik ez, batez ere Eibarren daukagun agiri-gabezia ezagututa (Eibarko hainbat eta hainbat agiri galdu egin dira sute eta gerretan, batez ere, 1794ko sutean eta gerra zibilean).

Bergarako agirien inguruko informazio gehiago Egoibarra.com webgunean.

Eta azkenengo berri ona: Bergaratik etorri den dokumentazio historiko horren azaleko arakatze batean euskarazko dokumentu bi agertu dira. 1668an eta 1721an idatzitako kopla bana. Hizkuntza gutxitu honetan ez dira larregi garai hartako dokumentu euskaldunak eta berri pozgarria da, beraz. Dena dela, Eibarren bertan badira garai beretsuko beste bi dokumentu historiko: 1685eko beste kopla zahar batzuk eta 1754. urteko ordenantzak.

1668ko koplak oraindik ez dituzte transkribatu (agiriak ez omen daude oso egoera onean); 1721. urtekoak, ostera, Egoibarra.com webgunean kaleratu dira. Gartzela-zigorra eta dekapitazioa jasateko arriskua dudan arren (irakurri Mendicutek idatzitakoa Egoibarraren lege-oharraren inguruan), hementxe berridazten ditut.

Harrigarria da zelako erraz irakurtzen den eta gaur egungo Eibarko euskararekin alderatuta zelako antzerakoa den. Zalantzazko 2-3 berba izan ezik, beste guztia ondo-ondo irakurri eta ulertu daiteke. Zain nago, ea hizkuntzalariren batek azterketa sakonagoa egiten ote duen.

Hementxe, behintzat, kantu hori (Eibarko bi emakumek herriko botikarioari kantatutakoak):

Hauxe da istorioa, antza: "Trupin" jaunari (Agustin Ezenarro botikarioari) neska ederrak gustatzen zazikio eta horien atzetik ibiltzen da, ezkondu zein ezkongabeen atzetik. Lekeition ere antzera ibili omen zen eta horregatik bota zuten herritik. Ezenarrok zortziretan irtetzen du etxetik eta Arraguetako dama ederrei dei egiten zaie kontuz ibil daitezen.

Horixe da koplen egileek salatu eta kantatu zutena; eta horregatik jarri zuen kereila Ezenarrok.

Orain dela lau urte ireki nuen nire Flickr kontua. Ziurrenik horixe izango da Interneten gehien eta gusturen erabiltzen dudan baliabide pertsonala (Blog hau, Twitter kontua, Facebook-ekoa, Del.icio.us, eta abarrak baino gehiago). Ez dut irudi gehiegirik igotzen (1.600 inguru 4 urteotan), baina ia-ia astero igo izan dut argazkiren bat lau urteotan eta beste hainbat lagunen argazkiak ere jarraitzen ditut.

Orain arte, nire irudi guztiak Copyright lizentziarekin nituen; ondo lotuta. Erabaki pertsonala baino gehiago, alperkeria izan da, egia esan. Argazkiak igotzeko erabiltzen dudan Uploader programaren edo kontuaren konfigurazioa, uste dut. Horrela igotzen ditu argazkiak, eta kitto. Behin ehundaka argazki igota, gainera, argazkiei lizentzia aldatzen ibiltzea astuna da. 

Baina abuztuan tarte bat hartu nuen eta lizentzia aldatu nien hainbat argazkiri, hauxe emanik: Attribution-Share Alike 2.0 Generic. Luistxori behin eta berriz entzun izan diot noncommercial lizentziarik ez aukeratzeko (azkena hemen), eta tira, CC-By-SA aukeratu dut. Ez dakit asmatu dudan, baina komenigarriena iruditu zait (CC lizentzien arteko saltsa-maltsa espezialistek bakarrik ulertu dezaketela iruditzen zait).

Dena dela, ez ditut argazki guztiak askatu. Flickr-eko bilduman irudi pertsonal mordoa daukat eta horiek ez ditut askatuko. Lagunak agertzen dira, senideak, umeak... eta ez zait egokia iruditu. Nire beste argazki guztiak bai, esate baterako, Euskal Herriko herriak, natura, hegaztiak, elizen argazkiak, edo han-hemenka atera ditudan beste hainbat erretrato (Segovian, Cantabrian edo Huescan, besteak beste). Abuztuan Girona aldean ateratakoak ere halaxe daude.

Askatu Datuak ekimenean izena eman ondoren, gutxienez horixe zor nuen, ala?

Axolotea (edo axolotl edo ajolotea; Ambystoma mexicanum). Anfibio mexikarra da, arrabioen taldekoa. Mexikoko hiriburu ondoko laku batean bizi da, Xochimilco lakuan. 20-30 cm bitarte neurtzen du eta neotenikoa da, horixe da bere ezaugarri nagusia. Neotenikoa. Hau da, helduek ere ezaugarri larbarioak dituztela. Anfibioek, oro har, heldu fasera iristeko metamorfosia egiten duten bitartean, axoloteak ez dauka horren beharrik heldutasunera iritsi eta ugaltzeko.

Neotenia hori dela eta, axoloteak zapaburu erraldoi bat dirudi, bere buztan luze eta brankia adarkatuekin. Badira arrabio bilakatzen diren ale gutxi batzuk (baldintza ekologiko zehatzetan), baina axolote gehienek larba itxurarekin igarotzen dute euren bizitza osoa (20-25 urte bizi daitezke). Hainbat ikerlariren arabera gizakiak ere izaki neotenikoak gara. Beste simio batzuekin alderatuta, ezaugarri neotenikoak ditugu (buru biribila, mutur txatoa...), eta horregatik daukagu antz handiagoa txinpantze gazteekin helduekin baino; gure simiotasuna ez dugu erabat garatzen. Aditu batzuen ustez, Jay Gould buru, izaera neoteniko horri esker bizitza osoan ikasteko gogoa eta gaitasuna gordetzen dugu gizakiok (animalia gehienetan gertatzen ez dena) eta espeziearen garapenean eta iraupenean garrantzi berezia izan du horrek.

Axoloteak garai batean oso ugariak ziren eta nahuatl herriaren mitologian leku berezia ere izan zuten, baina Mexiko hiriaren zabaltzeak gero eta toki txikiagoa laga die bizi irauteko. Azken 20 urteotan beherakada azkarra izan dute eta azken ikerketen arabera bere jatorrizko populazioa desagertzeko zorian dago. 1200 axolote besterik ez omen dira geratzen Xochimilco lakuan. Askoz gehiago mundu osoko aquariumetan, etxean nahiko erraz hazi eta ugaldu daitekeen animalia baita.

Argazki gehiago wikimedian eta informazio mordoa axolotl.org webgunean.

Gaur arrats-iluntzean Mandiola inguruan ibili naiz txoritan. Helburu nagusi bat nuen: gautxoria. Txori urria Eibarren eta Gipuzkoan, oro har. Beste zenbait aldiz ingurune horretan ikusi izan dut, eta hantxe aritu naiz, gora-ta-behera, ea nonbait aurkitzen nuen, baina ez. Ez ikusi eta ez entzun (kantu berezi-berezia dauka). Gaurkoan kale; ez da agertu. Berandu samar ere bada, ekainean errazago entzuten delako uztailean baino.

Egia esan, ez dut girorik onena izan txoritan jarduteko. Arrats goibela, haizetsua... gainera, ez naiz, ba, kamiseta gorri kantoso batekin joan? Mendira igo naizenean ez neukan itxaropen handirik. Dena dela, ez da larregi behar Mandiola inguruan txoriak ikusteko eta gaur ere holaxe izan da. Zozo ta birigarro, txinbo ta burubeltz, txitxi ta okil, txantxagorri ta txepetx, ernara eta abijoi, bele eta mika... Kardantxilo kuadrila polita ikusi dut  Garron eta txitxi familia bat Saapittan. Ez da

gutxi.

Baina ez, egia da ez dela izan txoritarako egunik onena. Hala ere, amaieran sorpresa polita izan dut. Upartiño gaineko pinudian sartu naiz ingurune horretako espezierik ohikoenak ikusteko asmoz (pinu-txoriak, pinu-burubeltzak, katanarrak...) eta bisitaria aurkitu dut horien ordez: okiltxoria (Sitta europaea, garrapoa). Tarte luze batez pare-parean izan dut, enborrean jira-bueltaka koko bila. Txori ederra. Lerden eta arina.

Etxera pozik itzultzeko nahikoa.

Amaitzeko, gautxoriaren (Caprimulgus europaeus) kantua ipiniko dizuet. Datozen egunotan entzuten baduzue, abixatu! Gogoan izan ilunabar aldean abesten duela gehienbat.

Eguraldi txepela zegoen arren, katalejoak hartu eta mendira irten dut gaur goizean. Gehienetan Mandiola-Kalamua ingurura joten dut; sarri Galdaramiño edo Lindari aldera. Aasuaerreka inguruan, ostera, oso gutxitan ibiltzen naiz. Gaur hara joatea erabaki dut eta ez naiz damutu.

Aasuaerreka Eibarko herri ondo-ondoan dago. Industriagune zahar ugartu baten erditik pasa, zubipea igaro, eta berbertan dago. Kaletik 5 minutu eskasera. Esango nuke eibartar gehienek ez dutela ezagutzen. Ez dut esango Yellowstone itxurako ingurune naturala denik, baina Eibarko basamortu pinazeo-industrialean oasi ederra da. Baso mixto tipikoa: haritz tantaiak nagusi, haltzak eta urkiak nonahi, gorostiak eta lizarrak tarteka, baita gerezi eta makalak ere. Zer esanik ez, hainbat landare eta zuhaixka. Bi hektarea eskas izango dira errekaren ezker-eskuma, baina ederrak eta hainbat txoriren bizigune. Eibarko sahiesbideak zati bat jan zion; ea geratzen denak bizirik irauten duen (goiz osoan beste albiste hau izan dut-eta buruan).

Gaur goizekoa zoramena zen. Zer zen hura! Txoriz gainezka zegoen Aasua. Kantuak, deiak, hegaldiak, borrokak... izugarria. Hiru ordu inguruko osteratxoa egin dut eta gure basoetan bizi diren espezierik gehienak ikusi ditut: birigarroak marraskiloak jaten; zozokumeak beldurrez ihesi; pikuko txinboa (Sylvia atricapilla) kantari; txantxangorri eta txepetxak ixildu ezinik; parandak (Fringilla coelebs) kukuka; okila txistuka; txirriskilla zuhaitz puntan txirri-txarraka; txinbo burubeltzak (Parus major) sagastian; abendua (Buteo buteo) nire buru gainean lumak garbitzen; txirixuak gorde-gordeka; bigotedun txinboa (Muscicapa striata) euli-ehizan; eta guztien gainetik, zeruan jirabueltaka, ernara (Hirundo rustica), ipurzuri (Delichon urbica) eta abijoiak (Apus apus). 

Aasuaerrekatik gora jarraitu eta Azaldegi ingurura heldu naiz eta handik Santa Kurutz eta Mandiolara. Pinadi eta zelaien eremua da eta txorifaunan ere igarri da: mikak agertu dira, beleak ohiuka, buztanikarak eta txinbo karkarrak (Saxicola torquata) ugariak ziren Azpiri alboko zelaietan, eta pinu artean amilotx mottoduna ikusi ahal izan dut, beti bezain lotsati. Azaldegi azpiko zelai eta frutarboletan, aldiz, berdeloiak, hormatxoriak eta kardantxiloak ziren nagusi, dozenaka.

Ingurune horretan bizi diren beste zenbait espeziek ihes egin didate. Izan ere, sarri ikusi izan ditut inguru horretan buruhandiak, katanarrak, buztanluzeak eta txinbo errealak. Dena ezin. Ea bihar zorte hobea dudan.

EGUNERAKETA: gaur, igandea, berriro itzuli naiz Santa Kurutz aldera eta atzo ihes egindako zenbait espezie ikusteko aukera izan dut: buruhandia (Lanius collurio) Illo inguruan, txoka talde eder bat Egunuetan, buztangorri familia bat Itturruako txabolan, eskillasoak Upartiñon eta txitxia (Anthus trivialis) Azpiriko zelaietan kantuan. Primeran.

• Eibarko txori izenak

Aasuaerreka (Eibar)

Joxe Arantzabali granuak urten detsa betazpixan. Erretratua be ipini dau Flickrren. Amorratuta dabil garaua dala eta ez dala. Eta alderdi linguistikora be jo dau.

Hamentxe, ba, ohar edo apunte txiki batzuk bekatxo, erlakizten, pikor eta abarren inguruan, pasmuak pasmo.

• pikor: granoa. Sin. pikorta, bixiki.
• zaldar / txuldar: larruazal azpiko pikor zorneduna. Gazt.: forúnculo, divieso. Eibarren txuldar, txulder, txundar.
• erlakizten: larruazal azpiko zelulak zoltzean sortzen den pikorra. Gazt.: forúnculo, divieso. Hiztegi Batuak erlakizten dakar; Elhuyarrek eta Harluxet hiztegiek, aldiz, erlakaizten. Eibarren denetik, erlakizten, erlakaizten, erlakezten... RAE: divieso (Del lat. diversus, separado). Tumor inflamatorio, pequeño, puntiagudo y doloroso, que se forma en el espesor de la dermis y termina por supuración.
• begitxindor: begi azpian irteten den pikorra. Gazt.: orzuelo. Sin. bekatxo, beltxor, mimor, betor. RAE: orzuelo (Del lat. hordeŏlus). Divieso pequeño que nace en el borde de uno de los párpados.
• zarakar / arraunka: Gazt.: costra, postilla. Eibarren arraunka, arronka... Azalpen gehiago hemen. 
• pasmo / zorne: zolduta dauden zaurietan eratzen den likido lodi hori-zurixka, mikroorganismoen eta leukozitoen hondakinez osatua. Gazt.: pus. Eibarren eta mendebalean pasmo da nagusi. Gipuzkoan zorne. Ekialderago ez dakit. Eta Eibarko pasmo-bedarra, zorne-belar da giputzen herrian
• zoldu / zornatu: zauri bat gaizkotu, infektatu eta zornea sortu. Hemen ere, mendebala/ekialdea daukagu.

Eibarko Udala eta UEU 2001. urtean hasi ziren ikerketa-beka hau kaleratzen, Eibarko seme kuttun den Juan San Martin gogora ekartzeko eta ikerlariei euren lanak egiteko bideak zabaltzeko asmoz. Aurtengoa IX. edizioa da eta artea izango da aurtengo ikerketa gaia (ikerketa gaia urtero aldatzen da, Juan San Martinek jorratu zituen esparruak landuz).

Eskaerak eta gainerako agiriak Eibarko udalean aurkezteko epea 2009ko irailaren 1etik urriaren 11ra bitartean izango da. Eskabide-orria Pegoran dago eskuragai (Herritarren Zerbitzurako bulegoan). Eskaera-orriarekin batera, espediente akademikoa, kurrikuluna, eta abarrak aurkeztu behar dira. Dokumentu horiekin batera, gainera, gaiaren azalpena eta proiektua ere aurkeztu behar dira. Hona hemen oinarriak.

Hauxe da orain arteko aurreko 8 ekitaldietako beka-gaien eta irabazleen zerrenda.

• 2001, Antropologia eta Filologia: Patxi Salaberri Zaraitegi. Euskal deiturategia: patronimia. (2002an argitaratuta).
• 2002, Artearen historia eta Historia: Gotzon Iparragirre Burgoa. Liberalismoa Eibarren XIX. mendean. (2008an argitaratuta).
• 2003, Botanika eta Mendizaletasuna: Aitor Gerenabarrena Osa, Asier Arregi Hernandez eta Imanol Manterola Agirrezabala. Debabarreneko landaredia ibilaldien bitartez.
• 2004, Kazetaritza eta Literatura: Idurre Alonso Amezua. Euskal literatur sistema eta hierarkizazio prozesuak irakaskuntzan.
• 2005, Zuzenbidea eta Filosofia: Joxe Azurmendi Otaegi. Humboldt: hizkuntza eta pentsamendua. (2006an argitaratuta).
• 2006, Linguistika eta toponimia: Maia Duguine Haristoy. Argumentu isilen tipologiatik orotariko teoriara.
• 2007, Antropologia eta Arkeologia: Aitzol Loiola Idiakez. Gaztedia Eibar herriaren giza eraikuntza-eraldakuntzan.
• 2008, Artea eta Mendizaletasuna: (hutsik geratu zen).

Interneten gerrako irudien bila nenbilela, Eibarko zezen plazaren argazki zahar hau aurkitu dut. Ez nuen ezagutzen. Polita iruditu zait; perspektiba berria. 1910-1920 urte ingurukoa dela esango nuke. Erdi-erdian plaza. Inguruan Eibarko putetxe ezagunak (Petra eta Maria ezagunena, besteak beste). Atzerago Isasiko konbentua eta bere lur-sail handiak, irudiaren ezkerretara, Isasitik Ipuruaraino (gaur egungo Santa Ines kaleraino zabaltzen ziren).

Eibarko zezen-plaza 1903ko San Juan egunean ireki zen, Cocherito de Bilbao ezagunaren korrida batekin. Gerra ostean eraberritu eta handitu egin zen (1959. urtean) gaur egun daukagun zezen-plaza eraikitzeko. 1940-1960 hamarkadetan izen handia izan zuen zezenzale eta toreroen artean. Garaiko figura handienak etorri ziren Eibarrera: Manolete, Antoñete, Bienvenida, Curro Romero,...

Zezenen inguruko zaletasuna zaharragoa da, hala ere. Eibarko historiako lehenengo aipamena (XIII. gizaldikoa) zezenketa baten ingurukoa da (Iruren egindakoa). XIX. gizaldian ere ezagunak ziren Eibarko zezenketak, ondorengo argazki ezagun honetan ikusten den moduan. Untzaga plaza da, zezenketarako itxita, parean Untzagako dorretxe zaharra ikusten dela (gaur egun Txokoko etxeak).

El Bulli, Ferran Adria sukaldari ospetsuak Roseseko Cala Montjoin daukan jatetxea. Horixe aurkitu nuen astearte gauean telebistan zapping egiten ari nintzela. Momentuan harrapatu ninduen. Koloreak, irudiak, muntaia... eta Adriá bera.

Gustora baino gustorago ikusi nuen.

Gero jakin dut, ez dela dokumental bakarra, hiru ataletako serie bat baizik. Munduko jatetxe onenaren historia kontatzen du dokumentalak, 1962. urtean hasi eta gaur egun arte (Wikipedian eta euren webgunean ere badago informazio apur bat; hemen beste pixkat).

ETB3 estrainatu zutenean ikusi nuen beste dokumental bat gogorarazi dit, Hilario Arbelaitzen inguruko dokumentala (EITB.com webgunean ikusgai, 1 eta 2).

El Bulli, munduko jatetxerik onena azken 5 urteotan (baita 2002. urtean ere). Dokumentalaren lehenengo atala (1960-1995) martitzenean eman zuten; horixe ikusi nuen. Bigarrena (1996-2008) asteazkenean eman omen zuten; ni Barçaren partidua ikusten, visca. Hirugarrena bihar izango da, larunbata, eta jatetxearen eguneroko jarduna erakutsiko du: nolakoa den El Bulliko lana barrutik egun normal batean.

Bigarrena galdu egin nuen eta biharkoa ere ez dut ikusiko. Ez behintzat zuzenean. Horrexetarako dago Internet. Televisión Españolaren webgunean daude orain arteko bi saioak, Televisión a la carta atalean. 

• Lehenengo atala
• Bigarrengo atala

Horra hor gomendio txiki bat. Ni neu, behintzat, oraintxe bertan noa ikustera.

Hiru urteko semiak zelan ikusten nauan. Hauxe ekarri desta ikastolatik:

"Nere aita Asier da. Pizkat txikixa da. Nerekin jolasten dau puzleetara eta telebista ikusten dau. Bazkarixa prestatzen dau. Babak jatea gustatzen jako. Animalixen frakak janzten dittu. Kobazulora joaten gara jolastera."

Ez galdetu animalixen fraken inguruan :-)