Frutabatzailliak (gailupa, Pyrrhula pyrrhula) baso umeletan bizi dira eta leku freskuak gustatzen jakuez. Herrigunietan be gitxittan ikusten dira, ez dira eta asfaltozaliak. Hartara, normala beruak jotako txori ar gazte hau iparra galduta ibiltzia. Lurrian topatu genduan, Eibar erdixan, porlan gaiñian geldi-geldi, kopin bat edo fosil lumatsua zirudixala. Arnas estuka. Erdi-hilda.

"Honenak ein jok!", pentsatu genduan, baina kerizpera eruan eta berpizten ahalegindu giñan. Leku frexko moduko batera eruan, ur pixkat emon, lasai-lasai laga,... eta kostau bajakon be, gure pozerako, berrindartu zan txikixa eta ordu bete ingurura hantxe juan zan hegan.

Frutabatzaillia (gailupa, P. pyrrhula)

Gure basuetako biztanlia da gailupa edo frutabatzaillia (hementxe txori honen izen mordoxkia, Txoriak.eus webgunian). Europa osuan bizi da, zuhaizti eta basuetan, baina lurralderik beruenetan nekez ikusten da (Euskal Herriko hegoaldian, esate baterako).

Fringiliduen familixakua da, kardantxillo eta paranden taldekua. Ez hain kantari ona, ostera; fiuu motel eta melankolikotxo batzuk besterik ez dittu botatzen gehixenetan. Arra kolore bizi ederretakua da (burubaltz, papargorri, hegourdin, orban zurixekin); emia dexente apalagua kolorez. Bixak be ederrak, pottokuak, euren begi baltz ilunekin eta hazixak txikitzeko darabilen moko lodi-motzakin. Bata ikusten badozu, bestia be inguruan ibiliko da, gehixenetan alkarren onduan dabizelako ar-emiak.

Ixil samarrak dira, eta ez ugariegixak, baina ez da zaila frutabatzailliak ikustia Euskal Herriko eskualderik gehixenetan, lotsabako samarrak be badira eta.

Frutarbolen ernamun eta pipittak jaten amorratua da gero, frutabatzaillia. Izan albertxigo, frixku, okaran edo txori-keixa, txori txiki honek goittik behera lumatuko dittu topatzen dittuan frutarbola guztiak. Bestela, hazixak, lorak eta frutak be jaten dittu, urte-sasoian arabera.

Izena be hortitxik jaso dau herririk gehixenetan, bere zaletasun horretatik: brisko-txori, frutabatzaile, hazibatzaile, lorebatzaile, lorejale, loretxori, mertxika-txori, motabatzaile, motatxori, muxikatxori, pipitajale... edo baitta bere papar gorri deigarrixagaittik be: azpigorri, neguta gorri, paranda gorri, txorigorri, eta abar.

Hamentxe, Roberto Isasi zanari jasotako pasarte txiki bat: "Joe! Honek frutabatzailliok... Basarrittarrak jetsek amorro bat...! Loria jaten jok horrek, udabarrixan melokotoiak loran, eta honek, "ttuk-ttuk", dana barrura. Eta kardua be bai. Nik txakurrak dakarazen lekuan, han karduak urten, eta frutabatzailliak beti han dagozak".

150 urte inguru igaro dira Charles Darwinek eboluzioaren inguruko teoria argitaratu zuenetik. Hasiera-hasierako oztopoak gaindituta, eboluzioaren teoria nahiko bizkor onartu zen mundu zientifikoan eta, gaur egun, lau zorok kenduta, erabat onartutako teoria da Darwinena.

Dena argi dagoela pentsa daiteke, hortaz, kanpotik begiratuta. Baina ezta hurrik eman ere! Izan ere, Darwinek bi ideia plazaratu zituen (bere lan ezagunenaren izenburuan bertan aurki ditzakegunak: "On the origin os species by means of natural selection"). Batetik, egungo espezie guztiek jatorri bakarra dutela; garai bateko izaki auskalo-nolako batetik eboluzionatu dugula guztioak, alegia. Bestetik, eboluzioa gidatzen duen mekanismoa ere proposatu zigun, hautespen naturala.

Lehenengo ideia, eboluzioarena, egia absolutua da, jakina. Horrela da eta kitto. Gaur egun inork gutxik jarriko du zalantzan. Bigarren kontzeptuaren inguruan, ostera, gero eta argiago dago hautespen naturala ez dela eboluzioaren mekanismo bakarra. Edo hala uste dute hainbat ikerlarik, behintzat, darwinista ertsi edo neodarwinisten teoria sintetiko "ofizialari" aurre eginez.

Alderdi hori da, hain zuzen ere, Javier Sampedrok 270 orrialdeko saiakera interesgarri honetan laburbiltzen duena. Azken 150 urteotan (eta gehienbat azken 50 urteotan) eboluzioa eta espeziazioa bideratzen duten mekanismoen inguruan izan diren eztabaidak jartzen ditu mahai gainean. Hori guztiori, batez ere, biologia molekularraren eta genetikaren ikuspegitik aztertuta, eta adibide ugariz hornituta. Modu sakon eta zientifikoan, baina baita era ulergarri eta didaktikoan ere. XX. mendeko izen handiak azaltzen dira orrialdeotan, nola ez (Gould, Mayr, Dobzhansky, Crick, Margulis, Chomsky,...) eta eboluzioaren inguruan sortu diren teoria eta ikuspegi nagusienak ere laburbiltzen ditu Sampedrok (saltazionismoa vs. gradualismoa, Margulisen endosinbiosia eta sinbiogenesia, Goulden oreka taidunaren teoria, eta abar).

Adibide garbi eta datu argietan oinarrituta, Sampedrok adierazten du hautespen naturalak bakarrik nekez azaldu dezakeela eboluzioa. Eboluzioa ezin daitekeela gertatu, soilik, denbora-tarte luzeetan gertatzen diren eta populazioan metatzen joaten diren aldaketa gradual txikien bidez. Hau da, hautespen naturalak espezieak moldatzen dituela, gene batzuen (eta populazioko ale egokituenen) biziraupena handituz eta euren oinordekotza handituz, baina espeziazioa (edota klado nagusien agerpena), ez dela modu gradual batean ematen, saltoka baizik, hautespen naturalak bakarrik azaldu ezin ditzakeen mekanismoen bitartez.

Esan bezala, hainbat adibide eta azalpen ematen ditu, baina bizitzaren historian izan diren bi gertaera dira bereziki lantzen dituena. Eta ez edonolako gertaerak, gainera, gure planetako bizitza errotik diseinatu baitute biek.

• Zelula eukariotoen agerpena da lehenengoa, Margulisek proposatutako endosinbiosiaren bidez azaldua. Mila milioi urtez zelula prokariotoak bakarrik izan ziren munduan eta, bapatean, zelula eukariotoak agertu ziren, egitura erabat ezberdinak eta eboluzioaren hurrengo urrats guztiak baldintzatu zituztenak. Eta zelula eukariotoen agerpena hobeto uler daiteke prozesu endosinbiotiko baten ondorioz hautespen naturalaren ondorioaz baino.
• Urbilateriaren agerpena eta eboluzio bixkorra da beste adibide bat, Kanbriarreko eztandarekin lotutakoa. "Egun batetik bestera" (denbora-neurri geologikoetan, uler bedi), simetria bilaterala agertu zen munduan (marmoketan mantendu den ordura arteko simetria radialaren ordez), eta 10-20 milioi urte eskasean gaur egungo animalia talde nagusi guztiak sortu ziren: moluskuak, anelidoak, araknidoak, intsektuak, kordatuak,.... Hori ere, nekez azaldu daiteke hautespen naturalak gidatutako prozesu geldo baten bidez, eta errazago, ostera, Hox geneen duplikazio azkarraren bidez.

Laburbilduz: hautespen naturala hor dago, eta mekanismo garrantzitsua da eboluzioan, baina seguru asko ez da izango funtzio eta egitura aldaketa handienen erantzule (edo erantzule bakarra, bederen). Aldaketa handienetan beste mekanismo genetiko batzuk arituko dira lanean, eta horien gainean arituko da, ondoren, hautespen naturala (eredu orokorra finduz eta apainduz). Horregatik, erregistro fosila aztertzean, espezie gehienen agerpena bapatekoa da, eta ondoren espezie hori ia ez da ezer aldatzen milaka urtean zehar.

Tira, gai honen inguruko hamaika liburu daude irakurleon esku (Stephen J. Gould izan zen gai honen inguruko dibulgatzaile nagusietako bat, esate baterako), baina hau ere egokia iruditu zait. Egia da lerratuegia dela (ez du ematen bere teoriaren aurkako adibiderik), azken kapituluan zientzia fikziorantz jotzen duela, eta beharbada laburtxo gera daitekeela kontzeptu batzuetan, baina gustura eta interesez irakurtzen da. Hori bai: 2002koa da (2013an berrargitaratua) eta penaz gelditu naiz azken urteotako ikerketen eta ondorioen berri jakiteko. 

"Deconstruyendo a Darwin" (J. Sampedro, 2002)

Cuando uno se detiene a analizar las tripas genéticas de esos acontecimientos singulares, lo que suele encontrar no son lentas y penosas sustituciones de una letra por otra en el ADN, ni ínfimos sesgos en las sutiles curvas de una proteína. Estas mutaciones puntuales ocurren, por supuesto, pero que ocurran no es más que un signo de que el tiempo pasa, y de que ninguna fotocopiadora es perfecta. Los acontecimientos singulares de la evolución suelen ir acompañados de sucesos modulares en los genomas que los experimentas: incorporaciones de genomas completos, duplicaciones de sistemas integrados preexistentes, reutilizaciones de estrategias complejas cuya eficacia ya había sido probada con anterioridad. Módulos preexistentes que suman sus bien conocidas fuerzas, como en el origen del jazz.

Si cabe extraer un mensaje de la genética del diseño animal es que, pese a toda la fascinante variedad de formas que la zoología exhibe ante nuestros asombrados ojos, la evolución es infinitamente más conservadora de lo que nadie había imaginado hasta hace sólo unos años; jamás parece construir nada desde cero, y hasta los procesos evolutivos generadores de complejidad aparentemente más rápidos, a los que creíamos capaces de convertir unas simples células de la piel en un ojo cuantas veces lo exigieran las presiones del ambiente, hunde profundamente sus complejas raíces en Urbilateria, y en parte incluso más atrás. El ancestro de todos los animales bilaterales se construyó a base de módulos genéticos, y la evolución posterior se ha basado en gran medida en plagiar, duplicar, reutilizar y recombinar esos módulos prácticamente intactos.

Hay más sistemas genéticos complejos que hicieron su primera aparición en Urbilateria y han permanecido esencialmente invariantes durante el resto de la historia del planeta, como el que organiza el eje dorsoventral de todos los embriones animales (sí, Urbilateria tenía también una espalda y un vientre), y sin duda el nuevo campo de la genómica comparada identificará pronto algunos más. Algunos reflejan la existencia de estructuras concretas en todos los animales, otros meras operaciones abstractas con las que la evolución posterior puede jugar a placer, y otros una mezcla de ambas cosas. Pero ninguno consiste en uno o dos genes sueltos que se pueden usar como ladrillos para construir cualquier tipo de casa: una y otra vez nos encontramos con habitaciones enteras y amuebladas, con sistemas genéticos complejos, compuestos por decenas o centenares de genes altamente integrados. La genética de los últimos quince o veinte años ha revelado todo tipo de inesperadas tozudeces evolutivas, pero la gran sorpresa no es ya, como pensábamos en los años ochenta, que unos cuantos genes clave permanezcan constantes a lo largo de toda la historia animal: es que lo que permanece constante son sistemas genéticos complejos, completos y altamente integrados. Los acontecimientos más relevantes de la evolución animal, como el que separó a los vertebrados de los demás linajes, no parecen jugar libremente con unas cuantas mutaciones, a base de alterar en parsimoniosas gradaciones sus frecuencias relativas en la población. Al menos algunas de las principales innovaciones evolutivas no siguen la receta de Fisher y Dobzhansky; los que siguen esa receta son los darwinistas ortodoxos. Los linajes animales prefieren utilizar caminos evolutivos mucho más eficaces, basados en explorar nuevos usos de las operaciones complejas, completas y altamente integradas que, al menos en muchos casos, ya existían en Urbilateria. Ningún animal ha inventado un nuevo órgano partiendo de cero, por la fuerza bruta y paciente de la selección natural. La evolución, que es mucho más inteligente que los teóricos sintéticos de los años cuarenta, prefiere plagiar, duplicar, reutilizar y recombinar unidades funcionales mucho más complejas que el solitario gen egoísta de las ecuaciones ortodoxas. La clave de la evolución son los módulos.

1936ko uztailaren 18ko altxamendu edo estatu kolpearen ostean, berehala antolatu zen Eibarko herria. Eibarren oso leku txikia zuten nazionalek, eta gainontzeko herritarrak (gehien-gehienak), sozialista, errepublikazaleak eta jeltzaleak, erresistentzia antolatzen hasi ziren. Gerra batzorde bat ere antolatu zen, etsaiari aurre egiteko, jakiak banatzeko, herria antolatzeko, eta abar.

Abuztu amaieran jausi ziren lehenengo bonbak Eibarren. Lehenengoetarikoa Arikitxaneko zubi inguruan, GAC lantegiaren alboan. Ondoren gehiago eta herriko hainbat lekutan. Dozenaka lagun hil ziren bonbardaketa haien ondorioz frontea Eibarren egon zen 8 hilabeteetan zehar.

Bonbardaketei nolabait aurre egiteko hiru neurri, gutxienez, hartu ziren Eibarren:

• Soraluzeko lantegietan kainoi antiaereo bat egin zen (ezertarako balio izan ez zuena, hain zen kalitate eskasekoa)
• Kanpandorrean begiraleak jarri ziren, hegazkinak noiz zetozen zaintzeko. Drauna joten zuten hegazkiak ikusi orduko (edo Karakateko begiraleek abixua pasatzen zietenean).
• Eta babeslekuak ezarri ziren Eibarren. Lur azpian, leku ahalik eta seguruenetan. Batez ere, trenbidearen tuneletan, eta Ego errekak herri azpian zituen zubipeetan.

Bartolo Arriolak eta Agustin Aranak kontatu zizkiguten kontu horietako batzuk, zuzenean bizi izan zituzten eta.

Gerra batzorde horrek hemen aurkezten dugun bando hau kaleratu zuen 1936ko irailaren 1ean bertan. Eibarren lehenengo bonbak jausi eta denbora gutxira. Eibarren antolatu ziren 16 babeslekuen zerrenda ematen du, bakoitzaren sarrera non dagoen aipatuz, eta kale bakoitzeko biztanleei nora jo behar zuten esanez.

"Al vecindario de Eibar" (1936ko bandoa, Eibarko babeslekuak zehazten dituena eta argibideak ematen herritarrek babestu ditezen)

Bando hori horrela hasten da:

Para el buen orden de la organización y para que los servicios de defensa contra las incursiones de los aviones facciosos rindan la eficiencia apetecida, el público debe obedecer serena y disciplinadamente las órdenes dictadas por las autoridades.

En consecuencia, todos los vecinos de Eibar deben tomar buena nota de que tan pronto se den las señales de peligro, han de recluírse rápida y ordenadamente con sujección al siguiente plan de refugios.

De la fidelidad de que todos cumplan estas instrucciones depende la seguridad de los moradores de nuestra Ciudad.

Excitamos, pues, el celo, el buen sentido y el civísmo (sic) de todos nuestros convecinos para que cada cual en su esfera de acción se convierta en un leal ejecutor de estas disposiciones y un sereno disciplinado cuidador de que los demás también las cumplan.

Eibar, 1. septiembre 1936,
El Comisariado de la Guerra

REFUGIO Número 1

Arcadas río de la casa de Errasti (Urkusua)

Entrada lado Acitain
Calles que sirve: Barrio Matadero - Paseo de Arrate (hasta Fundición)

Entrada lado Urkusua
Calles que sirve: Paseo Arrate (desde fundición el resto), Capitán Galán (desde fuente Urkusua hasta Aurrerá), Paseo de Urkusua, Arragüeta (hasta panadería Telleria)

REFUGIO Número 2

Tunel bajo vía de F.C. de talleres Orbea

Entrada de abajo (verjas chalet Orbe, calle Sarasqueta)
Calles que sirve: Victor Sarasqueta (hasta esquina taller Sarasqueta)

Entrada de arriba
Calles que sirve: Barrio de Macharia, Taller Estación Orbea

REFUGIO Número 3

Plazuela de Ibarrecruz (Obra Banco Guipuzcoano) Sótanos y Planta Baja

Entrada fachada principal
Calles que sirve: Arragüeta (desde panadería Telleria), Ibarrecruz, Maria Angela (hasta paso Trocaola).

REFUGIO Número 4

Casa en construcción calle Paguey (de Ojanguren)

Entrada Fachada principal
Calles que sirve: Jardines, Paguey

REFUGIO Número 5

Salón de Baile Rialto

Entrada única Capitán Galán
Calles que sirve: Capitán Galán (desde Aurrerá hasta Cuartel G.C.), Arane, Talleres de Quintana

REFUGIO Número 6

Túnel de F.C.

Entrada Estación
Calles que sirve: García Hernández, Victor Sarasqueta, Barrio de Macharia (hasta taller de Solaun)

Entrada Ardanza
Calles que sirve: Ariatza, Ardantza (hasta paso nivel) casa Zulueta, etc., Aldatze, Pescadería, Hospital

REFUGIO Número 7

Casa Mendiguren y Zarraua, sótanos

Entrada Puente Galán
Calles que sirve: Galán (desde Cuartel G.C. hasta Hotel Julián), casas del otro lado del río (Taller de Trocaola)

REFUGIO Número 8

Arcos río bajo el mercado

Entrada Capitán Galán
Calles que sirve: Vista Alegre, Errekacho, Sansaburu, C. Galán (desde hotel Julián hasta Teléfonos)

Entrada Plaza de Zuloagas
Calles que sirve: Zuloagas, Barrenkalle, Pipar Kalle, Muzatadi, Maria Angela (desde paso Trocaola)

REFUGIOS Número 9 y 10

Palacio de Indianokua (Sótanos anteriores y posteriores)

Entrada Puerta Principal
Calles que sirve: Maria Angela (hasta Asalguia), Taller Martiantón

REFUGIO Número 11

Sacristia

Entrada Puerta Iglesia
Calles que sirve: Elgueta-Kale, Plaza Nueva

REFUGIO Número 12

Tunel Virgiñape

Entrada Ardantza
Calles que sirve: Chirio-Kale, Casas Virgiñape

REFUGIO Número 13

Casa Café Gau-Txori, Sótanos y Planta Baja

Entrada Dos de Mayo y Plaza de la República
Calles que sirve: Calbetón, Bilbozar

REFUGIO Número 14

Arcos río bajo Ayuntamiento y Dos de Mayo

Entrada Ardantza
Calles que sirve: Dos de Mayo, Ardantza (desde paso nivel abajo)

Entrada O´Donell
Calles que sirve: Pablo Iglesias (primera manzana), Isasi (desde Frontón Arriba y toda la acera opuesta)

REFUGIO Número 15

Arcadas de edificio Orfeón y Kiosko

Entrada Plaza República
Calles que sirve: Plaza de la República (menos las casas Gau-Txori), España, Frontón Viejo (incluso subida)

REFUGIO Número 16

Taller Danok-Bat

Entrada Pablo Iglesias
Calles que sirve: Pablo Iglesias (última manzana), Legarre

....................

*2005eko otsailean jaso genuen bando honen berri Imanol Trebiñori esker. 2019an eguneratuta argitaratu dugu, denboraren ondorioz galdutako estekak eta irudiak zuzenduta. Erreferentzia: Donostiako Koldo Mitxelena liburutegia, Julio Urkixo fondoa, J.U. 9836.

Tradiziño gitxi-gitxiko berbak dira herenamama eta herenaitxitxa modukuak (herenaitona, herenamona, herenamatxi, herenaitaita eta abar). Sasoi batian nekez ezagutuko zeban inork beran amaman amamarik (eta gitxiago aitxitxan aitxitxarik), eta erretratorik be ez zeuken arbasuen izeneri arpegixa ipintzeko. Seguru asko, gure belaunaldixa izan da euren herenaitxitxa-amamak ezagutzeko aukeria izan daben lehelengua, erretratuan bada be (tira, bizi-itxaropena haundittuta, baitta bestela be).

Pentsatu zelako urrin gelditzen jakuzen, ixa-ixa berbarik be ez dagola gure aurreko 5. belaunaldi hori izendatzeko. Esate baterako, herenamama eta herenaitxitxa (edo herenaitaita) ez dira agertzen hiztegixetan; bai, ostera, herenaitona eta herenamona, birraitona-amonaren molde beretik oraintsuan sortutakuak, inguruko hizkuntzen antzera (tercer abuelo, tresabuela, trisaïeul). Tokilaso eta aitabrahiraso moduko forma zahar bereziren baten aipamen historikoren bat be badago jasota, baina esan doten moduan, oso tradiziño txikiko berbak dira, hiztegi zaharretan be iñungo lekurik ez daukatenak, eta corpus historikuetan be agertzen ez diranak. 

Berbak tradiziño txikixa euki arren, danok dakaguz herenamamak eta herenaitaitak, 16 euki be! Famelixako argazki zaharrak antolatzen eta digitalizatzen jardun dot azken urtian, eta hara nun topatu dittudazen 3 herenaitxitxa eta 2 herenamama, erretratuen artian. Ni baino 120 urte lehenago jaixo ziran, baina hementxe dagoz, nere ordenagailu albuan, honek lerruok idazten dittudan bittartian.

Eta oin, pentsatzen hasitta: gure seme-alabak beste berbaren bat asmatu (edo eraiki) biharko dabe euren 6. belaunaldi horrendako! Laurdenaitaitak, laurdenamamak, laurdenaitonak... edota laugarren aitona-amonak eta birbiramatxiak ezagutuko dituen lehenengo belaunaldia da gure seme-alabena.

Manuela Mendizabal Antzuola (Antzuola, 1851), eskumatara. Aman aman aman ama. 76 ama falta neolitikorako ;)

Kristobal Mendizabal Elkoroberezibar (Bergara, 1849). Aman aman aittan aitta.

Laureano Gisasola Mendizabal (Eibar, 1849). Aittan aittan aman aitta.

Donato Sarasua Bergara (Eibar, 1858), erdixan, bere seme-alabekin, Lola eta Pablo Sarasua. Aittan aittan aittan aitta. 1935eko Arrate egunian.

Zezilia Guruzeta Abanzabalegi (Eibar, 1862). Lau belaunaldi: aitta Julio, bere aitta Antonio, bere aitta Pablo eta bere ama Zezilia Guruzeta. 1941.

2016an ezagutu (eta blog honetan aipatu) genuen Letterboxd webgunea. Gerora aplikazio itxurosoa ere argitaratu dute. Aplikazio horretan joaten gara apuntatzen urtean zehar ikusitako pelikulak. Iruzkinak gorde ditzakezu (publiko edo pribatuak), zerrendak egin, Watchlistak egin, gomendioak ere egiten dizkizu...

Azken hilabeteotan ere hantxe apuntatu ditugu gure pelikulak. Zertarako? Ba,... ezertarako ere ez, egia esateko. Bueno, hemen azpiko karteldegia ateratzeko ;)

Urte gora-beheratsua izan da 2018a txori-behaketei dagokionez (gogotsu tarteka, ezinean beste batzuetan), baina une eta kopuru politak laga dizkit. Azken urteotako ohiturari jarraituz (2014, 2015, 2016 eta 2017), hementxe laburbiltzen dut azkenengo 12 hilabeteotan behatutako (eta eBird aplikazioari esker zenbatutako) hegaztien zerrenda.

Euskal Herritik kanpo gutxi ibili naiz aurtengoan (Monegrosera egindako txangoa da irteerarik aipagarriena), baina batzuetan etxean bertan ere egiten dira ezusteko behaketak, sukaldeko txio arrunta, Iurretan kumatu den enara ipurgorria eta Unbeko okil beltzak lekuko. Bestalde, sekula ikusi gabe nituen 5 espezie ere ikusi ditut 2018an, horiek bai gehienak Euskal Herritik kanpo: itsas-txirta (Anthus petrosus) Eskozian, txolarre italiarra (Passer italiae) eta sorbeltz arrea (Apus pallidus) Italian, zozo-txinboa (Sylvia hortensis) Monegroetan eta murgilari lepokoduna (Aythya collaris) Nafarroako Pitillasen.

2018an zehar ikusitako hegaztien laburpena #eBird

Hauxe, beraz, 2018an ikusitako espezieen zerrenda eta kopuruak. Izenak gaztelaniaz, zuzenean eBirdek ematen dituen moduan (euskarazkoak gehitzeko eskaera eginda daukagu; ea erantzuna noiz datorren...).

• Espezieak: 216
• Zenbatutako hegaztiak: 16.951
• Euskal Herrian: 170 espezie
• Gipuzkoan 130;
• Bizkaian 101;
• Nafarroan 99;
• Araban 70.

Belchiteko ordokiak.

Liburu ona, erakargarri eta interesgarria, "El día de mañana" (Seix Barral, 2011). Justo Gil Telloren bizitzaren zati bat kontatzen digu, 1960-1980 bitartekoa. Aragoiko herrixka batetik Bartzelonara heldutako txarnego koitadua izatetik, nola hasten den gizarte geruzetan igotzen (edo igo nahian) eta zelan amaitzen duen poliziaren txibato izaten.

Kontakizuna ez dugu jasoko narratzailearen eskutik, Justo Gil ezagutu zuten 12 pertsonaren lekukotasunen bitartez baizik, lehen pertsonan eta "biltzaile" lana egiten duen norbaiten aurrean ahoz kontatua. Narrazio kaleidoskopiko honen bitartez, Justoren bizitza ez ezik, Bartzelonako garai hartako giro soziopolikoa ere ezagutuko dugu, tardo-frankismoa eta trantsizio hasierarena, alegia.

Hori ez ezik, 12 narratzaile horien bizitza edo bizitza-adabakiak ere ezagutuko ditugu, garai hartako bizitzaren ikuspegi osoagoa jasotzeko: Carme Terrasako gaztearena, enpresa handi batean lanean aritu zen auzo pobre bateko Elvirarena, hospizio batean hazi eta polizia komisario bihurtutako Mateorena, eta abar. Ahots ugari, ahots ezberdinak. Senideak, lagunak, neskalagunak, poliziak, aktibistak,... Martinez de Pisonek hango eta hemengo lekukoen kontakizunak ekarriko dizkigu, eleberri koral eta punta ugarikoa eraikiz. Izan ere, zenbat aurpegi ditu pertsona batek? Bat, hiru, lau, zazpi? Ezagutu dezakegu pertsona bat benetan zelakoa den?

Eleberriaren bukaeran, irakurleak ere, seguru asko, ez du erabat ezagutuko Justo Gil Tello nolakoa zen, baina nahiko ondo ulertuko du zer nahi zuen, zergatik hartu zituen hartu zituen erabakiak, eta zer dela eta amaitu zuen amaitu zuen moduan.

Asmo handiko liburua da "El día de mañana", osoa, sendoa, geruza askokoa. Ez, baina, bereziki astun edo irakurtzeko zaila. Arintasunez irakurtzen da, ondo idatzia eta erritmo handikoa baita, larregiko hornidurarik gabea, orain gazi eta gero gozo, pertsonaia eta anekdota ugariz jantzia.

Nik neuk, behintzat, gustura irakurri dut. Liburuak arazo handi bi dituen arren, nire ustez. Batetik, bi protagonista nagusien arteko erlazioa (Justo konfidentearen eta Carme gaztearen artekoa), ez da erabat sinesgarria. Edo ez zaigu sinesgarri egiten, gehienbat Justori buruz dakigun guztia jakin eta gero. Bestetik, eta hau da liburuari etengabe somatu diodan hutsune nabarmenena, 12 lekukoen ahotsa (hitz egiteko eta espresatzeko modua, joskera...) oso antzekoa da, ez dago ñabardurarik, ez dago ia alderik batetik bestera. Eta, gainera, euren kontakizuna osoegia da, datu eta zehaztasunez beteegia, ahoz jasotako lekukotzetan nekez lortzen dena. Kontakizuna "borobilegia" dela, alegia.

Tira badirudi egurra ematen ari naizela, baina ezta hurrik eman ere. Liburu eder eta interesgarria iruditu zait Pisonen hau. #datsegit eta #dagomendat.

Orain jakin dut telesail bat ere egin duela Movistarrek duela gutxi. Trailerra ikusita, esango nuke eleberriaren egokitzapen "epela" dela, protagonistaren ikuspegi dexente goxoagoa emanez.

El día de mañana. Ignacio Martínez de Pisón. (Seix Barral, 2011).

Si, éramos medio parientes, dice Martín Tello. Pero es que en los pueblos todos son parientes o medio parientes. Mi padre y su madre se apellidaban igual y, aunque no sabían de dónde les venía el parentesco, entre ello se llamaban primos. ¡Prima, tráeme esto!, ¡primo, tráeme lo otro! Pero mis primos de verdad no eran ellos, sino los hijos de mi tío Guillermo y mi tío Evaristo. Cuando nos vinimos, nos vinimos todos: mi tío Guillermo con su mujer y sus cuatro hijos, mi tío Evaristo con la suya y las dos chicas, mis padres conmigo y con mis hermanas. (…) Así que metimos todo lo que pudimos en los carros y nos echamos a la carretera. Tardamos cuatro días en llegar a Barcelona.

........

Para entonces ya me había dado cuenta de que Justo no pertenecía a la misma clase que los Nebot, dice Elvira Solé. Esas cosas se notan: un gesto inadecuado, una sonrisita servil, una pequeña vacilación… Durante un tiempo, viéndole hablar con el señor Nebot a la salida de la iglesia, me había parecido un joven extremadamente atento. Ahora comprendía que lo suyo no era atención. Lo suyo era un constante estar alerta, al acecho de la oportunidad. Como los perros cazadores.

......

Para nosotros era el Rata, simplemente el Rata, dice Mateo Moreno. No sé de dónde le venía el apodo, pero la verdad es que le pegaba, quién sabe si por esa mirada inquieta que tenía o por el pelo algo encrespado o por su manera de moverse, cautelosa, solapada. Vete a saber. De todas formas, con la gente como él siempre usábamos apodos, y cuando digo la gente como él me refiero a los colaboradores, es decir, a los confidentes, a los chivatos, a los membrillos. Para nosotros era el Rata, y yo mismo tardé bastante tiempo en empezar a llamarle por su nombre. Justo no era un confidente de la Brigada Social; Justo era mi confidente.

Pako Aristi gazteak hiru eleberri atera zituen 80ko hamarkadan, auzune txikietako landa-giroan kokatutako trilogia moduko bat. Kcappo tempo di tremolo (1985) izan zen lehenengoa, guztietan arrakasta gehien lortu zuena; Irene tempo di adaggio da bigarrena (1987) eta Krisalida (1990) izan zen atzena.

Euskal herrixketako giro astuna, sexu-harreman biolentoak, hilketa odoltsuak eta beste jaso zituen trilogia horretan. Halaxe da orain dakardan hau ere, Irene, errealismo magiko ikutuko eleberri ohiturazkoa, 80. hamarkadako beste zenbait lanen ildotik hasten dena, tragedia klasiko baten aztarnekin, amaieran polizia eleberri bilakatzen dena serial-killer baten gogoetekin amaituz.

Kcappo folletineskoegia iruditu zitzaidan, dramoi moduko bat, baina gustura irakurri nuen hala ere. Irene honek, ostera, erdizka asetu nau, zati batzuek bai eta beste batzuek tira, aurrekoaren ezaugarriak areagotuta baitaude oraingoan, eta helburuak ez hain lortuta.

Eleberri honen erraietan benetako gertakizun bat daukagu, 1926ko azaroaren 14an gertatu zen Beizamako hilketa ezaguna, Itziarko Luxiano izeneko ganaduzale batek ustez egindako hilketa, bere garaian oso ezaguna izan zena. Hori da eleberriaren trama nagusia, eta gertatutakoa nahiko modu zuzenean islatzen du Aristik, baina pertsonen izenak, leku-izenak (baserriarena, inguruko herriena...) eta datak aldatuta, horrela askatasun gehiago lortzen duelarik. 1933an Ezkion izandako ustezko "agerkundeak" ere azaltzen dira liburuan, garaia eta trama girotzen laguntzen duelarik.

Esan bezala, baditu gustatu zaizkidan pasarte eta atalak, baina osotasunean hartuta esan daiteke ez dela Aristiren lanik borobilena.

Irene. Tempo de adagio. Pako Aristi (Erein, 1987).

Eta Santosek ezin esplikatu oilarra ikusi zuenean sentitu zuena, oilar haren gorpuzkera gotor, hanpurus eta ireziak adierazten ziona, oilar haren indarra, bera sasoia galtzen ari zen une hartan, nola esan gero eta umeago bihurtzen ari zela eta gero eta gauza sinpleagoetan aurkitzen zuela zoriona, eta nola esan, hitzetan dardarizorik gabe, kasik ahitua zuela bere emaztearekiko maitasuna, eta oilar segail hura behar zuela azken maitasun apurrak alferrik ez galtzeko, nola esan sekula zaindu eta eskuetan eduki ez zuen ume bat bezala zela oilar hura.

..........

Eta beti baso hura, bidegurutzera ailegatu bitarteko baso hura, eta etxe hartako biztanle guztiek sentsazio berdina izaten zuten, pentsamentuak sortzen zitzaizkien basoa zeharkatzerakoan, eta basoa bizkarrean uzten zutenean ez ziren ezertaz oroitzen. Pentsamentuak, hori zen baso hark bidaiariari eskaini ziezaiokeen fruitu bakarra, fruiturik ez baitzen heltzen han. Pago tantaiek ez zuten inoiz hostorik galtzen, eguzkiaren olagarro besoek arraildura guztiak itxirik aurkitzen zituzten, orbelak ez zuen inoiz bere mantu umela kentzen lurretik, eta gaztaina morko inoiz zabaldu gabeak testigu mutuak ziren, nola pentsamentuak ametsak bezala etortzen ziren bidaiariaren gogora eta nola, esnatzerakoan ametsak bezala aldegiten zuten basoaren nabardura peremnea utzi eta bidegurutzera heltzean.

..........

Behin ustegabeko galdera bat bota zion Laurari.

• Ama, itsuak ezkontzen al dira bistadunekin?

Laurak isiltasunarekin erantzun zion, eta erantzun garbigorik ez zuen behar izan Irenek maitasunaren denbora iragana dela ulertzeko, iraganean kolorez janzten direla maitasunak eta oraina arrenguraren sasoia dela, maitasun gezurrak esaten diren garaia, eta estraineko arratsalde hura gero eta gehiago gogoratzen hasi zenean ulertu zuen ere, nostalgia oraina eta iraganaren arteko zubiska huntzostua dela, noizbait zoriontsu izan garela xuxurlatzen digun gezurra. Triste erantzun zion Laurarik.

• Patri etortzen hasi zenetik orduak moteldu egin dira, makal pasatzen dira.

..........

Besarkatu egin ziren, Patri hustu egin zen, eta orduan bakarrik ulertu zuen Irenek zenbateraino estekatu daitezkeen, gorputz eta arima, bi pertsona. Eta une batez, koloreak etorri zitzaizkiola sentitu zuen, eta kolore guztiek Patri zuten izena, Patri gorria, Patri horia, Patri beltza, Patri bioleta, Patri orlegia, eta orduan konturatu zen bizitza guztian ez zela, une hartararte, zoriontsu izan, benetan zoriontsu, eta inoiz ez ziotela zoriontasuna benetan zer zen esplikatu. Zoriontasunaren definizioa oso sinplea bihurtu zen bapatean: zoriontasuna maite den pertsonarekin larrua jotzea zen, eta akabo osterantzeko guztiak.

.....................

Literatura espainolaren historia nobelatu berezia (1808-2008) da eskuliburu hau, Rafael Reig irakasleak idatzia. Zorrotza, kritikoa, lotsabakoa, dibertigarria. Maite edo gorroto duzun liburu horietako bat. Nik maite. #datsegit #liburuak

Liburuko protagonista diren Belinchóndarren eskutik (6 belaunaldi azaltzen dira liburuan), azken 200 urteetako literatur mugimendu edo belaunaldi esanguratsuenak ezagutuko ditugu, baita espainiar letren protagonista nagusien joan-etorriak ere, guztia oso modu atsegin eta erakargarrian, zorrotz bezain lotsagabe, zehatz bezain arin.

XIX. mende hasierako erromantiko "ornitorrinkoek" agurtuko gaituzte lehenbizi (Espronceda, Larra, Zorrilla,...). Errealista "pakidermoen" garaian sartuko gara ondoren (Pérez Galdón omnipresentearen eskutik, gehienbat). XX. mendera iritsi ahala, modernistak (Rubén Darío,..) , 98ko belaunaldi "termita" (Azorín, Unamuno eta zeharka Baroja), 27ko ez-belaunaldia (Ortega y Gasset, Lorca, Buñuel, Neruda, María Zambrano, Dalí, Alberti...) eta, amaitzeko, gerra osteko literatura espainiarra, Cela (luze eta zabal), errealismo soziala eta esperimentala (Goytisolo, López Salinas, Juan Benet, Martín Santos...) eta "boom" hegoamerikarra (García Márquez, Carlos Fuentes, eta abar).

Pertsonaia horiek guztiak (eta gehiago) protagonista izango ditugu liburuan zehar, pertsonaia historikoak hezur-haragizko pertsonaia literario bilakatuta (sarkasmoz, goxotasunez eta, batez ere, erreparo gutxirekin kontatuta, idazle historikoen mitifikazioaren antipodetan). Benetako idazleen eta Belinchón familiaren ibileren bitartez, 200 urteko literatur mugimenduen ikuspegi zabala jasoko dugu, batere akademikoa baina bai sakona.

Kapitulu bakoitzaren amaieran, egileak ariketa praktikoak eta "irakurri beharrekoen" zerrenda ere ematen dizkigu.

Amaierako zatitxoren bat errepikakorra da, eta kapituluren baten luze-laburra txikiegia, baina oro har, behintzat, liburu erakargarria, berezia eta lotsagabea. Nik neuk, behintzat, gozatu egin dudan liburua.

Prekuela bat ere atera berri du Reigek, Señales de humo, 2016 (XIX. mende aurreko espainiar literatura aztertuz). Honek ere harrera ona izan omen du.

..............

Manual de literatura para caníbales, Rafael Reig (Debate, 2006)

Me llamo Benito Belinchón y soy el último de mi sangre sobre la tierra. Mi madre me enseñó a leer a los cinco años. Después, durante mi vida embarcado, me eduqué por mi cuenta y me hice con multitud de lenguas, aunque la primera fue el indispensable patois-sur-mer, esa lingua franca en la que uno se puede entender en cualquier puerto del mundo. (…)

La maldición del alfabeto cayó sobre los Belinchones hacia 1820, cuando por primera vez en la historia un Belinchón, Agustín Belinchón Cerralbo, aprendió a leer y escribir. A partir de ahí, doscientos años de soledad, seis generaciones, dos siglos de escritura que ahora desembocan en mí: el resto es silencio.

Agustín Belinchón Cerralbo nació en 1817; el siglo XIX, en España, nació en 1808, gracias a la invasión francesa. (…) A los veinte años, en su casa le seguían llamando Tinín, y eso él no lo podía sufrir. (…)

Para él estaba claro que Casimiro belinchón, el comerciante de paños, no podía ser su padre. Ni su mujer, Carolina Cerralbo, su madre. Que aquellos individuos analfabetos le hubieran dado el ser, como pretendía, era una imposibilidad tan manifiesta que a Agustín le daba risa solo de pensarlo. Su auténtica personalidad, su ser en sí, no podía tener nada que ver con la tienda ni se merecía que le llamaran Tinín. ¿Tinín? ¡Hasta ahí podíamos llegar, hombre! (…)

¿Por qué habría sido entregado, de entre todos los posibles hogares adoptivos, a los Belinchón-Cerralbo? Agustín no podía soportar el trato con los clientes ni la trastienda, con la mesa camilla y la bujía encendida, donde su sediciente madre cosía y su sediciente padre fumaba y comentaba los últimos rumores de Gómez, el cabecilla carlista que mantenía en jaque al gobierno. ¿Qué le importaba a él Gómez? ¿Qué le importaban los ovillos de su madre, las agujas y el huevo de madera para zurcir calcetines?

Él había decidido consagrar su vida a la Literatura: ¡ahí quedaba eso!

.....

Ya había habido intentos precursores, por supuesto. Berceo preparó a su equipo del mester de clerecía para enfrentarse al equipo rival, el mester de juglaría; los humanistas formaron un conjunto imbatible bajo la dirección técnica de Erasmo de Rotterdam; Lope de Vega se sacó de la manga su “arte nuevo de hacer comedias”, etcétera. Sin embargo, es a partir del Romanticismo cuando el asunto empieza por fin a organizarse en serio, de una forma deliberada, con preparador físico, masajista, patrocinadores, ruedas de aleación y esos cascos que parecen melones cortados por la mitad. El Romanticismo es el primer movimiento literario en sentido moderno.

.....

Para escribir esas novelas con las que soñaban ahora los jóvenes realistas ya no valían los ornitorrincos: se necesitaba la paciencia de los paquidermos, su lentitud, su capacidad de observación, su atención a los detalles, su memoria legendaria y esa fuerza para desarraigar árboles con la trompa y comerse las hojas de las ramas más incaccesibles.

.....

En España las aves rapaces, los cernícalos y halcones, habían reconocido su derrota. En ese año de 1979, ni los escritores realistas utilizaban ya técnicas realistas. Hasta Juan Goytisolo, el presidente, llevaba tiempo escribiendo sin puntos ni comas, alterando la secuencia cronológica y taraceando el texto de monólogos interiores. Lo mismo había hecho Luis Martín Santos y todos los demás. Se hablaba de la “superación del realismo objetivista”.

.....

La historia moderna de los movimientos literarios dio comienzo con el Romanticismo, cuando estaba acabando la correspondiente guerra civil (llamada entonces guerra carlista).

Sin depredadores a la vista, los ornitorrincos se multiplicaron a su antojo, depositando sus huevos de mamífero en la Academia, las tertulias y los periódicos. Aparecieron entonces los paquidermos. La pisada de un solo elefante realista podía inmovilizar a cuatro ornitorrincos románticos. Luego el elefante los devoraba con una lenta masticación. Se tragaba sus órganos internos: el sentido del paisaje, los cuadros de costumbres, la prosa de los artículos de Larra, las tramas folletinescas, los símbolos. Las llanuras literarias se poblaron de pacientes paquidermos, que parecían indestructibles hasta que aparecieron los albatros.

Los enormes pájaros se aacercaban a tierra y hacían presa en los ornitorrincos cuando estos chapoteaban en los pantanos. Devoraban sus vísceras: la exaltación del sentimiento, la musicalidad, la concepción mística de la poesía. Los albatros también sobrevolaban las manadas de paquidermos dormidos y les arrancaban trozos de carne a picotazos: la observación del detalle, la ambición totalizadora, el habla coloquial.

Solo las devoraciones multitudinarias de las termitas del 98 pudieron hacer frente a la velocidad de vuelo de los albatros. Trabajando en silencio, desde el interior, los insectos ciegos trituraron la carne musical de los pájaros de enormes alas, la cercanía a la realidad de los paquidermos y el sentimiento trágico de los ornitorrincos. En la oscuridad, deglutinaron desde dentro el canon literario y colonizaron los libros de texto y el corazón de celulosa de la crítica literaria.

..... 

La mejor forma de leer con buen ánimo a la generación del 98 es empezar con Pío Baroja; la mayoría de sus novelas mantienen el interés y muchas de ellas se leen con verdadero placer. (…) Lea a Unamuno con moderación. Empiece por los ensayos. A pesar del título, “El sentimiento trágico de la vida” es quizá su obra más hilarante. Después lea alguna de sus novelas e intente corregir los obvios fallos del argumento (por ejemplo, en  “La tía Tula”). No pierda el tiempo leyendo a Maeztu.