Eibartik

Azken urteotan izugarri zabaldu eta hedatu da sai hitza. Ikastolei eta hedabideei esker, Euskal Herriko txoko gehienetan ezagutzen dugu gaur egun saia zer den, buitrea.

Jatorriz, gure inguruan nahiko eremu murritzeko hitza da saia, edo hobeto esanda, saixe. Leintz bailara (Arrasate, Aretxabeleta, Aramaio...), eta Durangaldeko herri batzuetan erabiltzen da gehienbat. Hortik kanpo, Bizkaian (eta Eibar inguruko hizkeretan), Arranoa esaten zaie buitreei; baita Nafarroako zenbait eskualdetan ere. Eta Gipuzkoan putre hitza da nagusi. Ez dakit Iparraldean nola esaten duten; beharbada saia ere erabiliko dute.

Baina Leintz inguru horretatik kanpo ere, erabiltzen dugu gehienok sai hori, hitz-elkartuetan izan arren. Lea-artibai inguruan, saidxerri esaten diote abendu edo zapelatzari; Urola-kostan (eta inguruko beste zenbait herritan), berriz, saizuri deitzen diote mirotzari (Circus cyaneus).

Hitz horiekin jira-bueltaka nenbilela, pentsatu dut: "eta zapelatz"? Azken batean, ez da izango "sai+belatz" edo antzeko zerbait? Lehenengo begiratuan, behintzat, badirudi sai hitza egon daitekeela tartean. Arrano hitzean arrai (Eibar inguruan, rapaz) egon daitekeen bezela (arrai hitz horren eratorriak dira, besteak beste, Deba ibarrean takian-potian erabiltzen diren arraipardo, arranbeltz, arrangorri, eta abar).

Badihardugu euskera elkartiaren albistegixari esker jakin dot, laster-laster kaleratuko dala Mallabiko euskerie liburua.

Pello Mugarza mallabiarra izan da egillia, eta urtietako lana egin dau. Ez bat eta ez bi, hainbat urte pasau dittu Mallabiko hiztunak elkarrizketatzen, mallabiarren ahozko jarduna batzen, jasotako guztia jorratzen... eta sekulako lana kaleratu dau.

Liburuan Mallabiko euskeria aztertu dau Pellok: fonetikia, morfologixia, sintaxisa, hiztegixa... baina ez hori bakarrik. Hainbat transkribapen eta argazki be badakarz lanak.

Mallabiko euskeria hobeto ezagutzeko, liburuakin batera DVD bat be kaleratuko da. Ikusentzunezko horretan, Pellok urtietan zihar egindako grabaziñuak entzun ahal izango dittugu, eta horrekin batera, Badiharduguko kide dan Itziar Alberdik egindako bideo-grabaziñuak, Deba ibarreko ahotsak proiektu barruan gauzatu diranak.

Liburuan aurkezpena maietzan 26xan izango da, arratsaldeko 19.00etan.

Liburua Mallabiko udalak argitaratu dau, eta Orraittio euskera elkartia eta Badihardugu euskera elkartia izan dira laguntzaille.

Aste Santu honetan, ia-ia nahiezta, Zestoako zenbait argitalpenen berri jaso dut. Lehenengoa "Zestoarren erretolika" izan zen. KM liburutegian nengoela aurkitu nuen, kasualitatez, eta etxera ekarri. Zestoarrei jasotako hitzekin betetako hiztegia da. Landua, aberatsa, betea... Sekulako lana.

Zestoarren erretolika
Agurtzane Azpeitia
Zestoako udala, 2003.

Azken urteotan Zarautz eta Getaria inguruko euskara jasotzen eta aztertzen ari garenez, primerako baliabidea izango da guretzat. Eibartarrontzat ere interesgarria, azken batean, Eibarrek Urolaldearekin ere hartu-eman estua daukalako.

Aukeran, sarrera luzexeagoa eskertuko nuke (proiektuaren eta zestoarren euskararen inguruko informazio gehiago), eta bibliografia apur bat ere bai; baina lan ona da, bai. Gomendagarria. Non aurkitu? Horixe gatxena. Antzerako lan gehienak ezagutzen ditudala esango nuke (herri hizkerak, transkribapenak eta lexikoa biltzen dituzten lanak...), baina hau ezezaguna zitzaidan. Liburudendetan ere ez dago. Interneten oso erreferentzia gutxi. Horrelako lanei askotan gertatzen zaiena: sekulako lana egin, urteak pasa hizlariak elkarrizketatzen, azterketak egiten... eta hedapena falta!

Agurtzaneren eta zestoarren lanaren atzetik internetera jo, eta beste lan bi agertu zaizkit, hau eta hau. Badirudi "Zestoako hizkera" izeneko bildumaren baten zati direla (eta goiko lanaren ondorio-edo).

Horien bila ere hasiko naiz. Ea aurkitzen ditudan.

Lan guztien atzean, Agurtzane Azpeitia filologo arroarra, eta Nora Palmitano euskara teknikaria, horrelako lanetan urteetako ibilbidea daukana. Besteren batzuk ere izango dira tartean. Zorionak eta eskerrik asko denoi.

Azken egunotan gai horren inguruan jardun dogu Badihardugu euskara elkartearen posta-zerrendan. Aintzane Agirrebeña Soraluzeko grabaziño batzuk transkribitzen hasi da, eta aittatu zeban Soraluzen nahiko arruntak dirala "etxeRAIÑOKAN" moduko formak.

Hasiera baten, neri behintzat, ez jatan hain arrarua egin, baiña inguruan galdetu eta gero, ba bai, egixa esan, Euskal Herriko txoko larregittan ez da erabiliko forma hori. Erabiltzekotan, Soraluzen, edo hurrian.

Batian eta bestian galdetuta, ondorixo hau atera genduan. Hiru egoera daukaguz:

• ELGOIBAR-DEBA-UROLA ingurukua: -K amaierako kasu marketan (dirurik, etxetik, zuregatik), -AN amaieria gehitzeko joeria dago (etxetiKAN, diruriKAN, zuregatiKAN...). Baiña -raiño aldaeria bakarrik dagonez (eta ez -raiñoK), ez dago K amaierarik eta ez da sortzen -raiñoKAN moduko analogixarik.
• EIBAR-ERMUA: gure herrixan -raiñoK aldaeria daukagu, baina ez dogunez -AN gehitzen, ez dogu -raiñoKAN erabiltzen.
• SORALUZE: -raiñoK aldaeria erabiltzen da, eta -AN atzizkixa gehitzeko joeria dagonez, ba, ondorioz: -raiñoKAN.

Eibarren zein Soraluzen, etxeraiño moduko forma estandarrak be erabiltzen dira.

Eskerrik asko, Maka, Ane, eta Egoitz, inguruko herrixetako barri emotiarren.

Eibar hegoaldean bada auzo bat, Saratsuegi-Sautsi izenekoa. Orain gutxira arte, baserri pare bat eta futbol-zelai kaskar bat besterik ez zeuden bertan, baina orain etxeak egiten dihardute. Guztira 106 familiarentzako tokia, tartean nirea.

Azkenaldian sarri agertzen da komunikabideetan gure auzoa, eta gehienetan Sautxi idatzita ikusten dut. Berdin udaletxetik edo Korreosetik datozen agirietan.

Izen horren inguruan zenbait ohar egin nahi ditut:

• jatorrizko izena Saratsuegi da (lehenengo aldiz 1779ko agirietan jasoa). Sarats-lekua, sahastia.
• forma horren eratorria da Sautsi.
• izenak izan duen bilakabidea: saratsuegi - saratsuei - saatsui - satsui - sautsi. XX. mendera arte, Saatsui estiloko formak ziren nagusi Eibarren, eta azken hamarkadetan nagusitu da Sautsi/Sautzi forma ahoz.
• Idatziz, beraz, horrela idatzi behar dugu: Sautsi, eta ez Sautxi
• Ahoskatzeko orduan, betiere hiru silabatan banatuta, Sa-ú-tsi, eta ez azken aldian entzuten ari garen Sáu-tsi.

Zuen komunikabideari eta udalari eskatu nahi diet, beraz, forma zuzena erabil dezatela, Sautsi, eta ez Sautxi edo Sauchi.

Oharra: eskutitz hau udaletxera eta Eibarko komunikabideetara bialdu dut.

Ainhoa ni baino lehenago jaiki da, eta esnatu naizenian esan desta: "oso egualdi txarra dago, sekulako haixia, eta zeruak kolore rarua daka, Urko gaiñian berde-berde zeguan".

Koño! Arando basarriko Faustino Larrañagakin gogoratu naiz. 1904an jaixo zan, aurten 106 urte beteko dittu, eta holaxen esan zestan oin dala urte batzuk: "egualdi berdia, lehen zaharrak holan esaten juen, egualdi berdia, txarra, oso txarra, itsasotik sartzen dana".

Euskeria asko aldatu da 100 urtian, berbak galdu eta hiztegixa murriztu, baina gure aittajaunendako egokixak ziran referentzia batzuk, behintzat, oindiok be balekuak dira, zorionez.

Agiña-balleko 106 urteko basarrittar elebekarra, eta euskeria ikastolan ikasittako kalekumia, bixak batu dittu gaurko trumoi berdiak.

Eguraldi berde / egualdi berdia

berde tiempo crudo y desapacible. Egualdi gogorra, oso txarra, hotz eta euritsua.

Eibarko hiztegi etnografikoa

Erakundeak beti dabiltza kontu bera errepikatzen; herritarroi errepikatzen, jakina: birziklatu egin behar da, birziklatu, bai, gure ontzi, kristal eta paperak beste zakarrontzi batzuetara bota, natura zaindu.

Konforme. Demagun. Herritar kontzientziatua naiz, biologia ere ikasi nuen, eta ekologista amorratua naiz. Baina, ai ene! Eibarren bizi naiz. Zer egin? Bi aukera: entzungor egin eta ez birziklatu, edo bestela, lanean jai eskatu, eta egun erdi pasatu kontonedore (huts) baten bila.

Eibarko zaborren erantzule, Debabarreneko mankomunitatea ei da, eta galdera batzuk egin nahi dizkiot:

• Zelan leike, Sautsi moduko auzo berri baten, esate baterako, oraindik ere birziklatzeko kontenedorerik ez izatea?
• Zelan leike, iaz bertan Urkizuko parkean lurperatu dituzten kontenedoreen artean, 8 kontenedore normal jartzea, eta birziklatzeko bakarra?
• Zelan leike, Ardantzan lurperatu dituzten kontenedoreen artean, plastikoa birziklatzeko kontenedorerik ez egotea?
• Zergatik daude gero eta kontenedore gutxiago Eibarren? (erdikaldean, behintzat).
• Zergatik aurkitzen ditugu askotan kontenedoreak bete-beteta? Zergatik hartu behar dugu guk lana, eta eurak jai?
• Zergatik da odisea bat Eibarren birziklatzea?

Benetan uste dut birziklapenarena timo bat dela. Erakundeek, euren eskuak zuritzeko, hitzez barra-barra darabilten terminoa, baina benetan ezer gutxi egiten dutela horren alde. Herritarroi, behintzat, ez digute erraztasun handirik ematen.

Herritarrok ura, argindarra, eta energia aurreztu behar ditugu, eta zaborrak bereizi. Eibarren argindar gehien xahutzen duen etxea udaletxea izango da, edozein ordu dela ere, argi guztiak isiotuta dituztelako beti; eta kalefazioa topera. Ur gehien alperrik galtzen duena, ostera, Gipuzkoako Ur Zerbitzua, euren ubideetan dituzten jarioetan joaten delako gure herriko ur guztiaren ehuneko handi bat. Administrazioan gastatzen duten paper guztiarekin Amazonas osoa "birziklatuko" genuke, eta susmoa daukat (susmoa besterik ez, baina beti izan dudana) pilen ontzietan sartzen ditugun pilen gehienak ez direla sekula santan birziklatzen.

Birziklapenarena, Eibarren behintzat, timo bat da.

Urkuzuko kontenedoreak: birziklatzeko gutxi, eta gehienetan beteta.

Azkenaldixan jo-ta-sua nabil, putsa hartu, eta foballian etenbarik. Eta lehengunian berba hau etorri jatan burura:

Eibarko Hiztegi Etnografikotik

puts balón de pichigoma. • Gerra aurretik umiak foballian eitteko erabiltzen zittuen gomazko baloi txatxarrak. Gaur egun be, gomazko baloi eta pelota ezebezak.

Joan zan astian Luistxok mezu hau idatzi zeban "Eibartarrak" posta-zerrendara:

"Eibarren eta... norainoko inguruan da ezaguna formula hau? Mutriku-Ondarroan, "txo" esaten da. Eta haren kidekoa izango da txotxo hau..."

Mutikueri deitzeko "txo" edo "txotxó" forma hori asko erabiltzen da gure inguruan. Bizkaieraren eremuan, behintzat, nahikua zabalduta dagola esango neuke, Kostaldian gehixenbat. "Bizkaiko Arrantzaleen Hiztegia"n be holaxen dago, Eneko Barrutiak Bizkaiko herri arrantzale guztietan jasota (Bermiotik Mutrikuraino).

Barrukaldian be, gure inguruan behintzat, erabiltzen da. Eibar-Bergara-Elgeta inguruan, Lea-Artibain, Durangaldian... Leire eta Garikoitzen bittartez jakin izan dot Gernikaldian be indarra daukala, eta Uribekostan be ezaguna dala.

Gure inguruan, "txo" biharrian, "txotxó" erabiltzen da gehixago. Toribiok Etxebarriak be "txotxo" bakarrik dakar beran hiztegixan ("Txo aluori!" esakeria be badakar "imitando a los de Ondarroa").

Badirudi barrurago ez dala heldu, edo indar gitxiagokin, behintzat (Arratiara, Arrasate-Aramaixora...).

Eta Gipuzkoara? Ezin esan. Nik neuk ez dot Zarautz inguruan entzun.

Jatorrixan inguruan, uste dot nunbaitten entzun edo irakorri dotela (edo biharbada asmau eingo neban), zerikusiren bat dakala hitanorako erabiltzen dan "toka" (mutilena) eta "noka" (neskena) berbekin. "To" eta "txo" jatorri berekuak litzakez.

Oin dala 3 hilabete inguru Eibarko euskara liburua kaleratu genduan. Beste kontu batzuen artian, Eibarko euskeria gaztien artian be aztertu genduan. Hantxe idatzittako kontu batzuk hamentxe be azalduko dittut.

-------------------

Eibarko euskararen ezaugarriak gazteen artean

Oro har, esango genuke, Eibarko euskara oraindik ere bizirik dagoela gazteen artean, eta herriko berbetaren ezaugarri nagusiak oraindik ere gordetzen direla. Dena dela, liburu honetan aipatu ditugun ezaugarri asko eta asko ahulduta daude belaunaldi berrien jardunean, eta beste hainbat desagertuta (liburuan bertan ere aipatu ditugu).

Arrazoi nagusiak, gure ustez, hiru dira:

1- batetik, hizkuntza estandarrak eta alfabetizaziok ekarri duen homogeneizazioa

2- bestetik, transmisioan izan den etena, eta gazte askok duten erreferentzia falta (guraso erdaldunak edo beste herri batzuetakoak)

3- azkenik, belaunaldi gazteek, oro har, hizkuntza eta hizkera gehienetan duten hizkuntza-maila apalagoa, aurreko belaunaldiena baino murritzagoa.

Horren guztiaren ondorioz, gaur egun Eibarko gazte euskaldunek darabilten "eibarrerak", ondorengo ezaugarriak ditu aurreko belaunaldienarekin alderatuta:

1. - euskara estandarraren eragin nabarmena dago, batez ere lexikoan (barixakua > ostirala; martixa > martxua)
2. - hizkera murritzagoa, elementu gutxiagokoa (hitanoa edo subjuntiboa ez dira erabiltzen, sintaxian askoz baliabide gutxiago erabiltzen dira, eta abar)
3. - beste euskalki edo hizkera batzuen eragina (detsat > dotsat; genduan > giñuan)
4. - Eibarko euskarara hurreratzeko saio "okerrak" (anaia > anaixa).

Halere, galtzen ari diren ezaugarri gehientsuenak, lehendik ere galtzen ari zirenak dira, nagusiek ere gutxi erabiltzen dituztenak eta muga-mugakoak direnak; belaunaldi zaharretan hasitako bidea indartu besterik ez da egin gazteen artean. Horrekin batera, baina, beste hainbat ezaugarri ere aldatzen ari dira.

Ikus ditzagun:

Fonetika eta fonologia

1. Eibarko euskarara hurbiltzeko ahaleginean, gazteek nagusiek baino gehiago erabiltzen dute x epentetikoa: junio > junixo; guztia > guztixa; sei tt'erdiak > sei t'erdixak.

1. tt > tx bilakaera erabatekoa da: itturrixa > itxurrixa.
2. Bustidurak indarra galdu du. Hasteko, -dd- bustidura ere erabat desagertu da: eindda > einda. -itz > -tx erako bustidurak ere desagertu egin dira: hatxa > haitza; bakotxa > bakoitza. Beste ingurune batzuetan ere bustidura ez da hain automatikoa (bi txa bat > bi eta bat).
3. Arau morfofonologiko batzuk ere zeharo aldatu dira. Besteak beste, ez + j- > etx- araua ia guztiz desagertu da (etxatzu > ez jatzu), eta oro har, aditz nagusia eta aditz laguntzailea osorik ahoskatzeko joera dago gazteen artean (ikusi'ttu > ikusi dittu; erosi bozu > erosi badozu; emon bietsat > emon bihar detsat).

Izenaren morfologia

1. Soziatiboko -gaz marka erabat galdu da. (umieaz > umiekin).

1. -dako/-t(z)ako atzizkiaren lekuan -tzat ari da nagusitzen (zuendako > zuentzat).
2. -tzuk atzizki pluralgile zaharra (elixatzu...) ia erabat desagertu da gazteen jardunean.
3. Bi zenbatzailea izenaren aurrealdean darabilte gazteek (etxe bi > bi etxe)
4. Erakusleak euskara estandarrean bezala erabiltzen dira, izenaren ostean (hau txarrixau > txarri hau).
5. Izenordain indartuak (neuk...) eta -xe morfema indargarriak (hauxe, honetxeri, hortitxik...) indarra galdu dute.
6. Azentuan ere aldaketa nabarmena da. Singularra eta plurala bereizten dituen azentua galdu egin da izenetan: úmiak > umíak (umeek); eta galtzen ari da erakusleetan (hónekin vs. honékin). Horrekin batera, Eibarko hizkeraren bereizgarri diren hitz esdrujula batzuen azentukera ere indarra galtzen ari da: ikástolia, pátatak, íntxaurrak, Úntzagan, Élgetan, bázkarixa, éuskeria, kánpora, lándaria, bérbetan, txíngorra, árrautzak, áurrian... > ikastólia, patátak, intxáurrak, Untzágan, Elgétan, bazkárixa, euskéria, kanpóra, landária, berbétan, txingórra, arráutzak, aurrían...

Aditzaren morfologia

1. Oro har, erabiltzen diren adizkien eta aditz-sailen kopurua jaitsi egin da. Hitanoa desagertu egin da, subjuntiboa ia-ia, eta trinkoen erabilera ere beheraka doa.

1. Aditz-forma batzuetan inguruko euskalkien eragina igartzen da gazteen hizketan: nozue > nazue; genduan > giñuan (genuen); detsat > dotsat (diot).
2. Ahalerazko adizki berriak agertu dira: neike > leiket; geinke > leikegu.
3. Hirugarren pertsonako marka, 0 (zero) beharrean z- da: ekixan > zekixan (zekiten); eben > zeben (zuten).
4. Nor-Nori-Nork saileko eta trinkoetako adizki batzuetan forma pleonastikoak nagusitu dira: gentsan > gentsagun, zetsagun (genion).
5. Urten (irten) aditza iragangaitz bihurtu da, euskara estandarrean bezala: urten dot > urten naiz.
6. Hirugarren pertsonako adizki batzuetan, -te pluralgilea agertu da, euskara estandarraren eredua jarraituz: dittue > ditxuzte; nabe > naute.

Sintaxia

1. Gazteen artean arrunta da baizik aurkaritzako juntagailua erabiltzea (nagusiek ez darabilte).

1. Konparaziozko perpausetan, lez eta lako erabat desagertu dira, eta moduan ere indarra galtzen ari da. Horien lekuan bezela erabiltzen dute gazteek.
2. Perpaus osagarrietako -ena atzikiak indarra galdu du.
3. -tzeke moduzko atzizkia ("gabe" aditz-atzizkia) desagertzen ari da gazteen jardunean.
4. Kontzesiboetako arren ere indarra galtzen ari da, eta bere lekuan nahiz eta nagusitu da.
5. Lokailu hautakarien artean, ostian eta ostantzian galtzen ari dira.

Aldaerak eta lexikoa

Lexikoari dagokionez, euskalkia/batua lehia nabarmena dago. Nahastean erabiltzen dira bertako formak eta euskara estandarrean nagusitu direnak.

Aldaeren artean, esate baterako, forma hauek guztiak lehian daude: edur/elur, zidar/zillar, baltz/beltz, hazur/hezur, lora/lore, izardi/izerdi, baztar/bazter, urun/irin, gitxi/gutxi, urrin/urrun, narru/larru, ezpan/ezpain, ahizta/ahizpa, mallubi/marrubi...

Hiztegi mailan ere alfabetizazioaren eragina nabaria da, eta bertako hitzen alboan, euskara estandarretik jasotako beste hainbat erabiltzen dituzte gazteek. Eragina nabarmena da asteko egunetan eta hilabeteetan; bertako formak baino gehiago, estandarrekoak erabiltzen dira gazteen artean (martzua, iraila, uztaila... asteartia, asteazkena, larunbata, ostirala...). Animalien izenetan ere ikastolaren eragina handia da (kirikixua > trikua; katamixarra > urtxintxa; ugaratxua > igela...). Bizkaieraren ezaugarri diren beste hamaika hitz ere indarra galtzen ari dira, eta euren lekuan beste euskalki batzuetakoak agertu dira: abade > apaiz, armozu > gosari, bihargin > langile, eruan > eraman, larregi > gehixegi, matrallako > zaplasteko, sasoi > garai, itxuria danez > dirudienez, kopin > panpin.