Eibartik

Untzagako portala eta Untzaga kalia

XVIII. gizaldira arte, gaur egungo Untzaga (edo Ulsaga) "herrittik kanpo" zeguan. Herriko kale nagusixak San Andres parrokixa inguruan zeren (Txirixokalia, Plaza barrixa, Barrenkalia, Elgetakalia...), eta Eibarko lehenengo "ensantxia" sortalderuntz egin zan, Errebal-Ibarkurutze-Urkizu ingururuntz. Untzaga bera be beste leku baten zeguan; edo, beste artikulu honetan aittatu neban moduan, Untzaga zan Parrokixatik Isasirako guztia.

Eibar sortu zanian, Untzagako portala zeguan parrokixa onduan, Bizkaittik zetorren bidian sarreria. Gaur egungo Toribio Etxebarria eta Calbetón inguruak be Untzaga ziran: errekonduak, zelaixak, ortuak... Untzagako errotia be inguru horretan zeguan, gaur egun "Ez dok" tabernia dagon inguruan.

XIX. gizaldixan asko haundittu zan Eibar eta herriko harresittik kanpo be etxiak eta kaliak ugarittu ziran. Kale barrixetako bat Untzaga kalia izan zan (1915. urte ingurutik aurrera, Fermín Calbetón).

Untzaga Plaza aldia, ostera, erdi-hutsik zeguan. Txantxazelaixan frontoizarra zeguan (Eibarko lehenengo piloteleku haundixa), Isasiko hasieran Untzagako jauregixa (edo Orbeatarren jauregixa), gaur egungo plaza erdixan San Juan ermittia (Eibarko zaindarixa), eta hortik kanpo, errekia eta zelaixak. Sasoi horretako erretratorik ez da gelditzen, Untzagako jauregixan argazki gitxi batzuk besterik ez (bata eskumatara; edo beste hau).

Untzagako jauregixa eraikin ederra zan eta Isasiko bide hasieran zeguan, gaur egun Txoko tabernia dagon tokixan. Beste argazki honetan ikusten da Isasi kalian hasieria. Isasi kalian be, etxe eta basarri solte batzuk besterik ez zeren XX. gizaldi hasierara arte. Behetik gora: Makazkua, Kiputxanekua, Hilarionekua, Kantoikua... Aldameneko irudixan ikusten dan moduan, zezenketak be bertan eitten ziran. Ignacio Zuloagak be inguru hori hartu zeban bere margolan baterako, Corrida de toros en mi pueblo.

1900: Untzaga plazia eta Cortazarren aldaketak

Untzaga plazian aldaketarik haundixena XX. mende hasieran gertau zan. Cortazar arkitektu ezaguna kontratau zeban Eibarko udalak udaletxe barrixa eta plaza barrixa eitteko, eta baitta dana aldatu be. Untzagako jauregixa eta San Juan ermittia bota zittuan (San Juanen irudixa ospittaleko kapillara eruan zan), errekia estali zeban, plaza barrixa eraiki, eta udaletxe barrixa jaso. Udaletxia eitteko lehenengo harrixa 1899. urtian ipini zan (eskumako argazkixan), Antonio Iturrioz alkate zala. Udaletxia azkar jaso zan. Bi urte besterik ez zittuen bihar izan eta Gipuzkoako eder eta haundixenetakua zan ("digno de una gran ciudad, de las mejores de Guipúzcoa" diñue kronikak). 1901eko irailaren 14an inauguratu zan.

Garai berekuak dira jauregi gaiñian egindako Txokoko etxiak (1). Plaza barrixakin batera, musika kioskua (1) be ipini zan Untzagan eta, urte batzuk geruago, 1916an, Casa del Pueblua jaso zan Isasiko igoera hasieran (2); gerra aurrian pisu bikua eta gerra ostian haundittu zan, gaur egungo itxuriakin. Dos de Mayo kale albua beranduago aldatu zan, Pabelloia (zine zaharra) erre eta Gautxorineko etxiak eraiki ziranian (gaur egun Guridi), 1930 inguruan.

(1) Txantxazelai azpiko plazia, 1915 inguruan. Erdixan musika kioskua eta aldamenian Villabellaneko taillarra. Goixan zezenplazia. Eskumatara, Isasiko hasieran, Txoko gaiñeko etxiak, jaso barri.

(2) Udaletxia 1940 inguruan. Ezkerretara Casa del Pueblua.

Musika kiosko barrixa, 1934

1934. urte inguruan gertau zan bigarren aldaketa haundixa. Txantxazelaiko partian musika kiosko haundi eta modernua eraiki zan. Bandiandako eta orfeaoiandako lokalak be bai. Gerora, eskolia eta udaletxian lokalak be egon ziran bertan. Musika kiosko zaharra Beasainera bialdu edo saldu zan. Hantxe dago oindiokan.

Aldameneko erretratuan ikusten da, eskumatara, kiosko jaso barrixa. Parian, Nocheneko kafeterixia (tolod zurixakin) eta albuan Salon Teatro, zine zaharra. Salon teatrua 1880 inguruan jaso zan eta 1955 inguruan jausi egin zan. Urte batzuetara Untzagako torria eta Untzagako zinia eraiki ziran bertan.

Txantxazelai barrixa

Untzaga plaziak euki daben azkenengo aldaketa haundixa ointsuan gertau da. XX. gizaldi amaieran, kioskua bota eta Txantxazelai guztia goittik behera aldatu da. Horrekin batera, udaletxia barriztau eta margotu egin da. Udaletxia 2003an eregi zan barriro, 5 urte obretan egon ostian.

 


Txantxazelaixa gaurko itxuriakin. Kioskuan tokixan zaharren etxia; banko de pruebasan tokixan Juzgaua; frontoizaharran tokixan, jardiñak eta eskillarak.

Aspaldi neukan entzunda lan hau, The Basque Dialect of Marquina, 1925. urtean W. Rollo eskoziarrak argitaratutako liburu bitxia. Ezin inon topatu (ezta erreferentziarik ere ez), baina azkenean Durangoko liburu azokan aurkitu nuen. Oraingoan, Labayru ikastegiak berrargitaratuta, 2006. urtean, Jabier Kalzakortaren hitzaurre eta oharrekin.

Herri hizkeren inguruko azterlanak ugaritu diren honetan, liburu berezia da Rollorena. Batetik, kanpotar batek egindakoa delako; bestetik, orain dela 80 urte ingurukoa delako, horrelako lanetan aitzindari, beraz.

William Rollo (Glasgow, 1892 - Hego Afrika, 1960)

Eskozian jaioa, Leideneko (Holanda) unibertsitatean hizkuntzalaritza ikasi zuen. Uhlenbeck ezagutu zuen bertan, euskalari atzerritarren artean izenik handi eta ezagunenetakoa, eta berak murgildu zuen euskal gaietan. 1923-1924 urteetako udak Markinan igaro zituen, Barinaga auzoko Zubiaurre baserrian (Eibarko mugan) euskara ikasten. Bi egonaldien artean, Markinako neska gazte bat ere eraman zuen Holandara, etxeko lanetan lagundu eta bitartean euskara ikasten eta berba egiten jarraitu ahal izateko.

Bi urte horietan, hortaz, euskara ikasi ez ezik, herriko hizkeraren azterketa egiteko indarra eta jakintza ere lortu zuen Rollok, eta 1925. urtean argitaratu zuen bere bilketaren emaitza Amsterdamgo argitaletxe batean, The Basque Dialect of Marquina. Lana argitaratu ondoren Europatik urrundu zen. Hego Afrikara joan zen lanera (Cape Townera), eta Azkuerekin tira-bira eta gaizki ulertu batzuk tartean, euskararen inguruko azterketak utzi egin zituen. Hauxe da, bada, euskarari eskaini zion liburu bakarra.

The Basque Dialect of Marquina

150 orrialde inguruko lan honek Markinako hizkeraren ezaugarri gehienak biltzen ditu: fonetika, morfologia, aditza, sintaxia eta hiztegia. Amaieran transkripzio etnografiko batzuk ere baditu. Sintaxiaren atala makala da, eta fonetikarena ere labur samarra baina, oro har, lan zehatz eta sakona da. Amaieran dituen hiztegia eta testu etnografikoak ere oso interesgarriak dira (hiztegian "gipuzkerakada" eta neologismo batzuk agertzen diren arren).

Liburu interesgarria, hartara, gutxienez 4 arrazoi hauengatik:

• Herri hizkeren azterketetan aitzindaria da (garai beretsukoa da Hugo Schuchardten Zur Kenntnis des Baskischen von Sara, Sarako euskararen azterketa).
• Lea-Artibaiko hizkerak biltzen dituen lehenengo lana da, eta bakarretakoa (Lekeition ere bada, baina Markina, Aulesti, Berriatua, Etxebarri, Munitibar, Bolibar, Amoroto... hor ez dago ezer*).
• Politak eta aipatzeko modukoak dira liburuan agertzen diren etnotestuak.
• Kanpotar batek idatzitako lana da. Euskara zaila omen, baina Rollok, bi udalditan, euskaraz ikasi (politto ikasi zuela diote markinar edadetuek) eta bertako euskararen azterketa zehatza kaleratu zuen

Eibartarroi ere primeran datorkigu lan hau. Orain gutxira arte, gure herriko berbeta ingurukoekin alderatzeko orduan, Bergarako lanak genituen erreferentzia bakarra. Ez zegoen ia besterik gure albo-herrietan (Debabarrenean, Lea-Artibain eta Durangaldean). Azken 2 urteotan, ordea, lau lan kaleratu dira: Elgoibarko euskara (Debabarrena), Zaldibar berbarik berba eta Mallabiko euskara (Durangaldea) eta Markinako hau. Hemendik aurrera, gure hizkera ingurukoen artean kokatzeko eta aztertzeko orduan, lan tresna hobeak izango ditugu esku artean. Euskararentzat aberasgarri; eibartarrontzat aberasgarri.

...........

*Artikulu hau 2007an argitaratu nuen. Harrezkero agertu da beste lanen bat, Berriatuakoa, adibidez.

1910-1915 inguruko irudixa da. Ezkerretara udaletxe jaso barrixa (XX. gizaldi hasieran jaso zan). Erdi-erdixan "Pabellón Alfonso XIII" edo Pospolo kajia, Eibarko zine zaharra. Izatez arotzerixia zan eta 1927. urte inguruan erre egin zan. Toki horretan "Gautxoriko etxiak" eraiki ziran errepublika sasoian.

Gaur egun Untzaga izenakin plazia bakarrik ezagutzen dogu. Plazia egin arte, Isasittik Parrokixara arteko ortu eta zelai guztiak ziran Untzaga. Calbetoi kalia be, Untzaga kalia izan zan 1916-1917 ingurura arte.

Plaziak, ostera, beste hainbat izen euki zittuan: Plaza Alfonso XIII, Plaza de la Republika eta Plaza 18 de julio.

Franco hil ostian ipini zetsen gaur egungo izena, Untzaga plaza.

Neolitikoan be aittatu neban kontu berbera blog honetan, traste honek egun batzuk besterik ez zeukazenian, 2004ko udan.

Ez neukan asmorik barriro errepikatzeko, baina azken egunotan belarrixak erre biharrean dittut, eta ez banaiz desahogatzen, lehertu egingo naiz (eta zubi-bezperan, ez jata komeni).

Orain dala 3 urte be antzera esan neban, umiekin erabiltzen diran txikigarrixen inguruan:

"Eta zein da gaur egungo modia? Ba, erderazko berbak eta txikigarrixak erabiltzia: besito bat emon, ikusi gatito maittia, ai nere kariñito politta.

"Horrek bihotzerria emoten desta. Eta oindiokan hotzikara haundixagua sartzen jata euskerazko berbak erabiltzen diranian: Emon patxito amatxori!, Ai, bihotzito!. Nun dago amatxito?"

Ajjjjjjj!!!

Holako beste bat entzutzen badot, Eferelgan eta Termalgin artian pasau biharko dot zubi guztia...

Joan zan astian, Euskerian egunian bertan (abenduak 3), Berbia Emon hitzarmena izenpetu genduan Eibarren, Badihardugu elkartian izenian.

Hitzarmen programia 1993an sortu zeban Eibarko udaleko euskera sailak, eta jarraipena eta dinamizaziñua ...eta kitto elkartian esku dagoz.

Programa honen helburua da, ume eta gazte eibartarreri, aisialdixan, euskeria erabiltzeko aukerak eskaintzia; euskerian erabileria sustatzia eskolaz kanpoko jardueretan. Gaur egun, dana dala, Eibarko elkarte guztieri zabaldu jakue programan parte hartzeko aukeria.

Aurtengo ekitaldixan, bi elkarte barrik izenpetu dogu hitzarmena (Escudería Eibar eta Badihardugu elkartia), eta sarixa emon detse Gorutz Abesbatzari, azken urtian egindako ahalegiñagaittik.

Gorutzekuak kantu pare bat kantau zittuen, eta gero pintxo-jana.

Zeozer lortuko ete da holako ekimenekin? Aurtengo saridunetako batek, ekitaldixan bertan, erdera ederrian esan zestan "me dejas sentar aquí". Ez dakit, ba, bide honetik doian ekimenori. Egixa esan, ez da erreza Eibarren holako kontuak sustatzia, eta bidia txiri-txiri egin bihar da, sosiguz eta prixa larregirik barik. Tira, ezingo da %100 lortu, baina erdixa lortuta be, ez da gitxi izango.

Aurten be Durangon egongo gara. Azken 4 urtiotan moduan, aurten be Durangon mahaixa ipiniko dogu Badihardugu euskera elkartekuak.

Elkartiak kaleratutako liburuetaz gaiñera, Deba ibar osuan kaleratu diran euskerazko liburuak eruaten dittugu, gehixenbat euskerian eta herri hizkeren ingurukuak.

Gezurra dirudi zelako mahai dotoria eukitzen dogu. Zenbat lan, zenbat ikerketa, zenbat liburu... Deba eskualdeko herri guztietan egin da azterlanen bat bertako euskeria eta ahozko ondaria jasotzeko, eta Durangoko azokan ikusten da hainbat lagunek azken urtiotan egindako lan izugarrixa.

Liburu gehixenak ezin izaten dira liburutegixetan topau (ediziño txikixak, udaletxe eta elkarte txikixak kaleratutakuak), eta Durangoko azoka eta Badihardugu elkartian mahaixa izaten da aukera bakarretakua argitalpenok jiratzeko.

Orain dala 3 urte bailarako euskerazko argitalpenen katalogua kaleratu genduan: 100 izenburu baiño gehixago. Aurten katalogua eguneratu eta berrargitaratu egin dogu, eta 3 urtian dozenaka lan kaleratu dira gure eskualdian. Bestiak beste, Badihardugu elkartiak bakarrik 10 argitalpen atara dittu epe honetan. Horrekin batera, Elgoibarko euskara, Eibarko euskara, Mallabiko euskara ...

Herri hizkerak, ahozko ondarea eta etnografixia gustatzen bajatzuz, Durangon topauko gaittuzu.

Gaur ere irratian: "...ez du ez hankarik eta ez bururik...".

Ez dakit txarto dagoen ala ez; ez dut inon arauturik ikusi. Euskalki eta hizkera kontua ere izango da, ziurrenik.

Niri, baina, belarriko mina eman izan dit beti, hankak aurretik ipini behar horrek. Esango nuke gure inguruan alderantziz erabili izan dela beti: "ez buru eta ez hanka". Gaztelaniz, berriz, ni pies ni cabeza, oinak aurretik. Euskaldunok burua lehenago :-)

Hiztegietan aurkitu dudan erreferentzia bakarra 3000 hiztegian izan da. Han ere: ez buru ez oin.

» GRANUJA · chaval; aprendiz.
Berba honek Eibarren ez dauka erderazko zentzu txarrik. "Mutiko"ren ordezkotzat erabili leike, eta taillarretan "aprendiz" esanguriakin. Taillarretan ofiziua ikastera sartzen ziran mutiko gaztiak, 10-12 urte ingurukuak, ziran granujak. Hasiera baten egitten ziran biharrak ziran: liman ikastia, itturrittik ura ekartzia eta beste bihargiñeri errekauak egittia.

Hamentxe Eibarko Hiztegi Etnografikotik ataratako pasarte bat:

Ni hamabi urtegaz sartu nitzuan Bittor Sarasketanian. Granujia! Lehelengo biharra granujena izaten zuan limatzen ikastia; haxe zuan lehenengo biharlekua. Eta gero, ba, kañoiak alde batetik bestera eruan, eta materixala Estaziñotik ekarri, eta... Holakotxiak egitten najittuan hasieran. Gero, gitxika-gitxika, ofiziua ikasten hasi nitzuan, eta baskulagin gero! Berrogetamar urtian Sarasketanian baskulagin! (Julian Etxeberria, "Ubitxa")

Azken hiru urteotan Zarauzko euskara eta ahozko ondarea biltzen jardun dugu Zarautz Hizketan izeneko egitasmoan, eta atzo aurkezpena egitea egokitu zitzaigun Zarauzko Antoniano ikastetxeko areto nagusian.

Jende mordoxka bildu zen bertan: senideak, lagunak, euskaltzaleak... eta gehienbat proiektuan lagun izan ditugun lekukoak, zarauztar aitona-amonak. Euren ahotsa da proiektu honen muina; euren hitza izan da gure lanerako lehengaia.

Egileok ere bertan geunden, Miren Zabaleta, Aintzane Agirrebeña, Belen Maiz eta ni neu. Fernando falta zitzaigun. Proiektuaren lehenengo urratsetan gurekin ibili zen eta berak egin zituen proiektuko elkarrizketa asko eta asko, baina ezin izan du ikusi liburua kalean. Asko eskertu genuen alaba eta emaztea bertan izatea.

Aurkezpenean Imanol Lasa euskara zinegotzia ere egon zen. Berak egin zituen sarrerako hitzak. Ondoren, bideoa batean proiektuaren oinarriak azaldu genituen (bideo ederra Artemanek egin zuena).

Ondoren, egileok hartu genuen hitza; proiektuan egindakoa aipatu genuen, oso eskematiko:

• 55 lagun elkarrizketatu ditugu, bideoz. Emakume/gizonezko oreka gordetzen saiatu gara.
• Herriko auzo guztietako lagunak elkarrizketatu ditugu: Urteta, Iñurritza, Santa Barbara, Abendaño... Eta inguruko herrietan ere 4-5 elkarrizketa egin ditugu (Aian, Aizarnazabalen, Getarian, Zestoan...).
• Elkarrizketa guztiak minutuz minutu laburtu dira, eta ondoren pasarterik interesgarrienak transkribatu egin dira. Hortik ateratako ondorioekin osatu dugu "Zarautz Hizketan" liburua.
• 1987ko sariketa batean grabatutako beste 20 zinta zahar ere berreskuratu eta dijitalizatu ditugu. Horiek ere oso erabilgarri gertatu zaizkigu.
• Informazio guztia datu-base batean txertatu da eta online jarri dugu, Ahotsak.eus webgunean.
• Guztira: 79 hizlari, 82 zinta, 1750 pasarte katalogatuta, 250 bideo ikusteko aukera.
• Alderdi linguistikotik bi ondorio nagusi: 1) Zarauzko euskara Urolako besteekin batera taldekatu daiteke, nahiz eta beterriko hizkerekin zubi-lana egiten duen; 2) Zarauzko kaleko hizkerak berezitasun batzuk ditu ingurukoekin alderatuta; Zarauzko baserritarren hizkera, ordea, inguruko auzoetako baserritarren berbera da (Urdaneta, Aizarna, Sarasola, Elkano, Meaga, Oikia, Askizu...).

Hiru urte pasa dira lehenengo prentsaurrekoa egin genuenetik. Harrezkero, lan asko egin behar izan dugu, baina asko gozatu dugu. Aberasgarria izan da, oso; udaletxetik jaso dugun laguntza eta babesa ere handia izan da (eskerrik asko, Alitxu eta Karmele!).

Nire kasuan, alderdi pertsonaletik ere hunkigarria izan da. Eibartarra naiz jaiotzez, baina amona zarauztarra neukan; aita ere "elebiduna", eibarko euskeraz zein zarauzkoan moldatzen zen, tokian tokian. Zarautz eta Zarauzko euskara, hartara, etxekoak izan ditut txikitatik. Proiektu honi esker herriko hizkera eta bizimodua hurragotik ezagutzeko aukera izan dut, eta pozgarria gertatu zait.

Proiektuaren eta aurkezpenaren berri jaso dute Diario Vascon, hemen eta hemen.

Argitalpenak: liburua, DVDa eta Internet

Proiektu handia izan da eta jasotakoa 3 euskarritan kaleratu dugu:

• Liburua: Zarauzko euskararen ezaugarri nagusiak, hiztegia, aditz-taulak... eta elkarrizketen pasarte batzuen transkripzioak.
• DVDa: egindako grabazio bakoitzetik 3-4 minutuko pasarte bat sartu da DVDan, jasotako guztiaren adibide modura.
• Ahotsak.eus webguneko Zarauzko atala. Proiektuan jasotako gehien-gehiena bertan dago, eta hemendik aurrera ere webgunea betetzen eta osatzen jarraituko dugu.

Hirugarren horri garrantzi berezia ematen diot; egia esan, horixe izan da guretako helburu nagusia. Horrelako proiektuak gizarteratu nahi baditugu (gehienbat gazteen artean), liburuak ez dira nahikoa, beste baliabide batzuk ere landu beharra dago. Adibidez, komikiak, jolasak... eta Internet. Liburuan, gainera, jasotakoaren zati bat dago; Interneten gehiago sartu daiteke, ia dena.

Gaur iluntzean Beasainen egon gara, Usurbe zineman, "Beasaingo euskara" liburua aurkezten. Lantaldean egindako lana da, Aintzane Agirrebeñak, Itziar Alberdik, Xabier Mendigurenek eta nik neuk. Andoni Sarriegi eta Fidel Altuna ere gogoan izan behar ditugu, hainbat zalantza argitu dizkigutelako, akatsak zuzendu, eta aditz-tauletan zeresan zuzen-zuzena izan dutelako.

Azken bi urteotan elkarrizketak egiten eta herriko hizkera jasotzen jardun dugu Beasain aldean. Proiektua eta ikerketa-lana orain dela urtebete inguru amaitu genituen; proiektuan parte hartu duten lekukoei ere otsailean egin zitzaien omenaldia Astigarretan. Egun ederra izan zen.

Harrezkero, liburuaren inguruko kontuekin ibili gara: azken zuzenketak, maketazioa, inprentak... Egia esan, kontu horietan ezer gutxi egin dugu; udalaren esku egon da ia dena eta ez digute eman aukera handirik ezer erabakitzeko. Azkenean, presaka, baina irten da liburua, eta txukun irten da. Horretan zeresan zuzena izan du Xabierrek azken asteotan sartutako orduak eta orduak.

Aurkezpena ondo egon da. Instituzionalegia, beharbada (udaleko 4 ordezkari mahaian) baina jende dexente etorri da (lekuko, senide, herritar...) eta gehienak pozik zeuden. Lekukoetako bi egon dira mahaian (Ixabel Olano eta Joxe Inazio Lasa) eta eurek eman diote bizitasun handiena aurkezpenari. Zoragarri egon dira, Beasaingo euskararen inguruko hainbat azalpen eta anekdota kontatuz; 80 urterekin arin eta zorrotz egon daitekeela erakutsiz.

Argazki batzuk laga ditut Flickerren.

Argitalpen nagusia liburua izan da, baina interesgarriagoak izan daitezke, ziurrenik, proiektuan grabatutako 55 orduak, garai bateko Beasaingo historia, bizimodua eta hizkera biltzen duten zintak. Udaletxean egongo dira, interesa daukan edonorentzat. Grabazioen aukeraketa txiki bat, gainera, DVDan kaleratu da, liburuarekin batera.

Eta bihar, osteguna, Zarautzera goaz. Hango lana ere orain dela urtebete inguru amaitu genuen eta, kasualitatez, "Zarautz hizketan" liburua eta webgunea, www.hizketan.org, bihar aurkeztuko ditugu Antoniano ikastetxean. Hiru urtez lanean Zarautzen eta Beasainen, eta lan biak aste berean aurkeztu behar! Tira, horren berri bihar.