Eibartik

Iaz hasitakoaren bidetik, aurten ere SACIN programan hartu dut parte, SEO elkarteak urtero antolatzen duen hegazti negutar arrunten jarraipenean.

Iaz azaldu nuen hobeto metodologia, baina labur-labur esateko, 10*10 km-ko kuadrikula bat aukeratu behar da (nire kasuan Eibarkoa, WN4080 laukia) eta bertako hegaztiak behatu/kontatu behar dira, horretarako 500 metroko 8 ibilbide zentsatuz. Nire kasuan, etxetik irten eta Kalamua tontorrera igotzen naiz, ia-ia zuzenean (beheko mapan, 8 transektuen kokapena).

Espezie batzuk gora-behera, iazko datuen antzekoak izan ditugu aurten ere, guztira 307 txori, 36 espezietakoak. Aurten ere txantxangorria izan da errege, aztertutako 16 ibilbideetatik ia-ia guztietan agertu delako. 

Honatx iazko eta aurtengo datuen laburpena:

Askotan, gaur egungo euskaldunok pentsatzen dugu dena gure sasoian asmatu dela: euskara batua, euskarazko prentsa, euskarazko dibulgazioa zientifikoa... Baina hara non, bapatean, orain dela 170 urte jaiotako abade baten idazkiak irakurtzen ditugun eta zapla!, konturatzen garen, gure aurretik ere izan dela, jakina, euskarazko aldizkaririk eta izan dela aldizkari horietan euskarazko dibulgazio zientifikoa oso modu egoki eta taxuzkoan egin duen idazlerik.

Horixe ekarri digu Kepa Altonagak atondutako antologia honek, Arnaut Abadiaren zoo ilogikoa (Pamiela, 2011) idazlanak.

Arnaut Abadiak (Bithiriña, 1843; apaiz, idazle eta irakasle, Larresoroko Seminarioko zuzendari) 700 artikulu baino gehiago idatzi zituen hogeitaka urtean zehar Eskualduna aldizkarian, nekazariei zuzendutako aholkuekin (baratzeaz, ongarri kimikoez, fauna eta floraz, gaixotasunen tratamentuez,...). Horien artetik, animalien ingurukoak batu zituen Altonagak (gehienak 1892-1895 bitartekoak), eta bilduma-lan honetan argitaratu, euskara batura nolabait samurtuta, eta Asisko Urmenetaren marrazkiekin.

Idazkiotan, nola ez ba, bada garai hartan oso hedatua zegoen pentsamoldea: animaliak gizakiaren mesederako daudela, badirela piztia amorragarriak, eta badirela animalia ongiegileak, gizakiarentzat mesedegarri direnak, azken batean. Hala ere, artikuluetako lerroen artean, natura ondo ezagutzen duen eta izugarri maite duen pertsona bat aurkituko dugu, hegazti, zomorro eta ugaztun txikien gora-beherak gertutik jarraitu eta aztertu dituen apaiz nekazariaren solasa. Guztia oso modu egokian izkiriatuta, hizkera bizi eta aberatsarekin, irakurlearentzat gozagarri.

Esan bezala, hori guztiori, orain dela 120 urte inguru. Gaurko blogari ziztrinontzat eredu.

Arnaut Abadiaren zoo ilogikoa (Altonaga eta Urmeneta; 2011)

Har ogi-bihijaleak (1892ko abuztuan)

Badira hirur har-mota ogi-bihitik bizi direnak, eta laborariari kalte handia egin ahal dezaketenak, baldin uzten baditu bere bihitegian sartzera eta emendatzera. Har horiek, bertze guztiak bezala, heldu dira ihizi hegadun batzuen arrautzetarik. Hona nolakotsuak diren errule horiek. Lehen mota, eta orotarik gaixtoena da, marmutxa beltx ttipi bat, zorri larri baten heinekoa. Bizkarra estalia du, hegoak bezala zabaltzen ohi diren bi kusku gogorrez. Baina, kusku haien azpian ez du egiazko hegorik; ezin daiteke beraz aira. Ordainez, zalu darabiltza zangoak. Badu ere moko luze bat, ogi-bihiaren xilatzeko aski azkarra. (...)

Xoriak harjale (1892ko irailean)

Xorien artean badira anitz mota, har, euli eta jainko-oilorik baizik jaten ez dutenik. Ezagutzeko zein diren harjale horiek, aski diezue mokora behatzea. Mokoa mehe eta luxe duten guztiak harjale dira, eta geroztik laborarien aldeko. Izenak berak dio holakoetarik dela euli-xoria, begi ernea, eta xoko-ikertzaile xorrotxa. Orobat da ildo-xoria, lur itzultzen ari zarelarik ildoz ildo jarraikitzen zaizuna, alegerarik kantuz, bere buztan luzea beti goiti eta beheiti darabilela, eta noiznahi mokoaz biltzen duela non har bat, non xixare bat, haratxago arrautza bat. Nola ez aipa sagar-xoria, bere buru beltx, bizkar eta hego urdin, papo eta sabelpe horiekin? Xori ttipia, baina kume-egile handia, hogeietaraino dituenez geroz aldian, ardurenik sagarrondo zahar zenbaiten barnean, nondik heldu baitzaio izena. (...)

(gau)Enarak (1892ko irailean)

Mintzo gara xori edo hegadunez, zeren gauenara, nahiz den hegaduna, ez baita xoria. Ez du mokorik, baina saguak bezalako aho bat, hortzekin; luma ordez, ilez du gorputza estalia; hegoak aldiz, ez lumarik, ez ilerik gabe, larru huts. Ez du arrautzarik erruten, baina bere iduriko kumeak sortzen ditu; kume horiek ez ditu ahotik ahora bazkatzen, baina bai bere esneaz hazten. (...)

Nola bizi jan gabe? (1892ko urrian)

- Erran dizut sagarroiak, gauenarak eta bertze ihizi batzuek, lo daramatela negu guztia, batere jan gabe. Baina, ez dakit sinetsi nauzunez.

- Bai sinetsi, ez sinetsi; ote dakit nihaurek zertan naizen?

- Banuen holako zerbaiten beldurra. Erran dizut, bizkitartean, ehun eta ehun aldiz ikusia izan dela gauza hori.

- Egia diozu; baina, hitz eman ere duzu erranen zenuela nola ote ahal daudekeen ihizi horiek negu osoa, jan gabe. Hori jakin beha nago, zure erranaren osoki sinesteko.

- Oroit baitzinen, beraz, horretaz? Ez dukezu ere ahantzi, hitz hori ematearekin, erran nizula ez nekiela hainbat nola obratuko ahal ote nuen. Ez zela gauza bat erraxa.(...) Gaitezen, beraz, has. Baina, hotz ari da. Jar gaitezen lehenik supazterrean, han eginen dugu solas. Nik hartzen dut xokoa. Zu, nagusia zaren bezala, eman zaitez hor erdi-erdian. (...) Ederkiago zara hor. Sua dugu hitz. Nik xoko honetarik ematen dizkiot bi egur, zuk erditik emaiozu haize. (...) Badakizu ere gorputzak nahi duela izan hein bat bero: hotzak hil dezake gizona, goseak bezala, eta lasterrago. Gorputzak behar duen bero hura heldu zaio janariak eta hatsak haren barnean egiten duten sutik. Ezen, soinekoek ez ohi dute berorik ematen, baina, bai barnetikako beroa kanpoko hotzetik begiratzen. Eta nola suari behar baitzazkio berritu egurra eta airea, orobat gorputzak behar du noizetik noizera jan, eta ardura hatsa hartu, beroaren eta indarraren berritzeko. Bertzenaz, alhagiarik gabeko sua bezala, ahulduz lihoake gizona, hil ere liteke, ez balitz ordu delarik artatua. (...)

"Burbunak eta etsayak" dokumentala ikusita, garbi geratzen da batzuetan ez dela behar diru kopuru izugarririk lan bikainak egiteko. Askoz lanabes egokiagoak direla zaletasuna, bihotza eta gai interesgarriak transmititzeko bokazioa.

Natura, ondarea, euskara, herri identitatea, transmisioa,... gai
potolo eta interesgarri asko aipatzen dira, oso modu egokian kontatuta, arin, kalitate teknikoz, soinu eta irudi onarekin, eta animalia-landareen irudiekin hornituta. Ez da ezer falta! ;)

Lan bikaina egin dute, beraz, proiektu honetako arduradunek, Eñaut Agirrek eta Iñaki Sanz-Azkuek. Filologoa da lehenengoa, Dobera Euskara Elkartean  aritutakoa; biologo eta irakasle bigarrena, Aranzadiko kide. Bien arteko harremanak egoki funtzionatu du ondare naturala eta kulturala uztartzen dituen proiektu honetan. Dobera Euskara Elkartea eta Aranzadi Zientzia Elkartea izan dira bultzatzaile, Hernaniko Udalaren eta Ereñotzuko Auzo Udalaren babesarekin. Irudi-grabazioan eta post-produkzioan, berriz, Joxan Ruiz (Truk HD) eta Jon Mari Beasain. 

Ikusentzunezkoa DVD formatuan dago salgai (5 euroan, Doberan eta Aranzadin), eta hainbat tokitan ere aurkeztu(ko) da. Hemen duzue trailerra:

Herritarren artean harrera bikaina izan du proiektuak. Ereñotzun aurkeztu zen lehenengo, eta bete egin zen aretoa. Gero Hernanin eta Durangoko azokan ere aurkeztu zen. Dokumentala beste herri batzuetan zabaltzeko asmotan ere badabiltza (interesatzen bazaizu, jarri harremanetan eurekin!), eta azpitituluak ere badituzte, euskara batuan, gaztelaniaz eta ingelesez. 

Proiektua hedatzeko asmoz, berba batzuk eskatu zizkidaten, eta hauxe bialdu nien. Uste dot ondo laburbiltzen duela zer eragin didan Iñakiren eta Eñauten lanak: "Natura, ondarea, hizkuntza, herri identitatea, transmisioa,... zenbat gai interesgarri, eta zelako egoki kontatuta, arin eta artez. Beste askorentzat eredu izango dugu 'Burbunak eta etsaiak'. Bejondeizuela!"

Ezagun da: zerrendazale naiz. Azken egunotan argitaratu ditudan aurreko bi zerrenden ostean (2015ean ikusitako hegaztiena eta igotako mendiena), postrerako, azken 12 hilabeteetan irakurritako liburuena (aurreko urteetakoak: 2010, 2011, 2012, 2013, 2014).

Aurtengoa urte flojotxoagoa izan da liburuei dagokienez, kalitatez zein kantitatez (beste zaletasunentzat denbora hartu dut, sorbalda-bizkarreko kontuek ere ez didate lagatzen eroso irakurtzen...). Baina, hala eta guztiz ere, tira, une gozo batzuk eman dizkit literaturak, eta idazle/liburu on-on batzuk ere igaro dira nire eskuetatik (komikiak azpimarratuko nituzke, beharbada).

Hemen zerrenda, urteko artxiborako:

• ***The Brooklyn Follies, Paul Auster (Faber, 2005). 'I was looking for a quiet place to die. Someone recommended Brooklyn, and so the next morning I traveled down there from Westchester to scope out the terrain...'.
• ***Sargori, Pello Lizarralde (Pamiela, 1994). Berrirakurria; aspaldi blogean (gor)aipatuta.
• Apirila, Iñigo Aranbarri (Susa, 2014).
• Fikzioaren izterrak, Ur Apalategi (Susa, 2010).
• ***La maravillosa vida breve de Óscar Wao, Junot Diaz (Mondadori, 2008). Familia dominikar baten gora-beherak, 3 belaunaldiz, República Dominicana eta New Jersey artean. Txioa.
• Un novio para mamá y otros cuentos, Gerall Durrell (Espaebook, 1994).
• Estrella distante, Roberto Bolaño (Anagrama, 1996). Txioa.
• La pista de hielo, Roberto Bolaño (Anagrama, 1993).
• ***El hombre en su castillo, Philip K. Dick. (1966). Txioa.
• Una muerte solitaria, Craig Johnson (Siruela, 2013). Polizia eleberria, Wyomingeko negu latzean girotua, euskaldunak eta cheyeneak protagonista.
• Goza daiteke gehiago: euskaldun baten hizkuntza-bidaia, Karmelo Ayesta (Utriusque Vasconiae, 2014).
• Las alas de la esfinge, Andrea Camilleri (Salamandra, 2009). Montalbano inoiz baino txakurrago, krisi existentzialean, bikotekidearekin muturtuta eta adin-krisian. Liburua, aldiz, irribarre batekin irakurtzen da, ironiaz beteta baitago.
• Back to leizarraga, Kepa Altonaga (Pamiela, 2015). Blogean.
• Dumitru, Koldo Izagirre (Erein, 2014). Blogean.
• ***Zimurrak, Paco Roca (Astiberri, 2014). Txioa eta blogean.
• Atlas of Bird Migration: Tracing the Great Journeys of the World's Birds. 2011, Jonathan Elphick (Editor).
• ***Zapatos italianos, Mankell (Tusquets 2007). Txioa.
• Black is beltza, Muguruza, Cano, Alderete (Talka, 2014).
• Orube abandonatuak, Garazi Kamio (Elkar, 2014). Blogean.
• Zesarren papiroa, Ferri eta Conrad (Bruño, 2015).
• Isaac el pirata (1). Las Américas. C. Blain (Norma, 2003).
• Hilen logika ezkutua. Jabier Muguruza (Erein, 2014). Txioa.
• ***¿Para qué sirven las aves?, Antonio Sandoval (Tundra, 2013). Blogean.
• Ancho mar de los sargazos, Jean Rhys (1966). Txioa.
• Ibilbide ornitologikoak Gipuzkoan zehar, Jose Riofrío (GFA, 2012).
• Gabriel Aresti BioGrafikoa, Adur Larrea (Erroa, 2015). Txioa.
• Cleveland. Harvey Pekar (Gallo Nero, 2013). Txioa.
• Corto maltés: bajo el sol de medianoche, Canales  eta  Pellejero (Norma, 2015). Txioa.
• Antropologo bat Marten, Oliver Sacks (EHU, 2003; 1995 jatorrizkoa).  Oliver Sacks neurologoak zazpi kasu klinikoren bitartez aztertzen ditu neurologian izan daitezkeen hainbat paradoxa.
• El aragonés en el siglo XXI, José Ignacio López Susín (coord.) (Fundación Gaspar Torrente, 2013). Blogean.

Urtean zehar irakurritako liburuen jarraipena egiteko, oharrak gordetzeko eta irakurketak beste irakurle batzuekin partekatzeko, Goodreads erabiltzen dut. Euskaldunontzat ez da bereziki egokia, euskarazko liburu batzuk ez direlako bere datu-basean agertzen, baina tira, bere zera dauka. Urtea amaitzean laburpen bat ere egiten dizu, infografia xinple baina adierazgarri honen bidez (goiko irudia ere bertatik atera dut).

Historia ezaguna da, baina ez horregatik interesbakoa, are gehiago autodeterminazioaren marra gorriak hizpide direnean, bai gaur eta bai bihar, hedabide guztietan.

1976. urtea, otsailaren 15a (laster 40 urte). Eibarko Astelena Frontoia. PSOE legeztatu berri, hauxe du bere lehenengo mitina 40 urtean. Kalean giroa bero, baita liskartsu ere. Barruan beroago, jendez lepo, gainezka, 4 hizlarien berbak entzuteko zain, Internazionala eta Eusko Gudariak abesten dituzten bitartean. Benigno Baskaran dago oholtzaren erdian, Eibarko sozialisten burua eta erreferentzi historiko ezinbestekoa. Bere alboan bi gazte sutsu, hurrengo urteetan zeresanik emango dutenak: Alfonso Guerra eta Felipe Gonzalez.

Azken hori ahots barik dago, baina hartu du mikrofonoa. Sutsu ekin dio: "Herri hau izan da diktadurak gogorren zapaldu duena; herri hau izan da diktaduraren aurka gehien borrokatu duena. (...) Gora Euskadi! Gora Euskadi askatuta!".

40 urte joan dira; beste hainbat gauza ere joan direla ematen du.

Hemen hitzaldiaren zati bat entzungai, Eibarko Udaleko Egoibarra Batzordeak online jarritakoa (goiko argazkia ere bertatik atera dut).

Pasarte horren transkripzioa:

Que duda cabe que este pueblo ha sido el pueblo más oprimido por la dictadura. ¡Quién puede dudar eso! Quién puede dudar que es el pueblo que más ha luchado por zafarse del yugo de esa dictadura.
Nadie puede dudarlo y todo el mundo rendimos homenaje a esa lucha.

Pero no olviden que la dictadura es la dictadura de todo el estado; no es una dictadura para Euskadi. Es también una dictadura para Andalucia, es también una dictadura para Cataluña, es también una dictadura para Galicia. Es también una dictadura para los mineros de Asturias.

Compañeros: imposibilitado de seguir utilizando la garganta, sólo puedo decir: ¡Gora Euskadi!  ¡Gora Euskadi!  ¡Gora Euskadi askatuta!

Euskadi será socialista o no será libre. Sólo el socialismo traerá la libertad a Euskadi y al resto de los pueblos. ¡Viva el socialismo!

..............

Esan bezala, audioa eta argazkiak Egoibarra.eus webgunean daude ikusgai (ez dut aurkitu kreditu gehiagorik bertan).

Sartu gara negu erdixan, eta badatoz laster Aratustiak. Eibarko koko-marruak be hasi dira honezkero aurtengo koko-dantzak gertatzen; umiak be badabiz kaldereruetako kantu eta dantzak ensaiatzen.

Girua berotzeko, hementxe iazko koko-dantzen erretratuak (betiko moduan, ni pixkat atzeratuta, aste honetan antolatu eta sareratu dittut 2015eko koko-dantzen argazkixak). Kasualidadez, Kezka dantza-taldiak be atzo bertan sareratu zeban iazko dantzen bideua, dron baten bittartez jasotako irudixekin.

Polittak dira koko-dantzak. Lan ona egin dau Kezka dantza-taldiak "tradiziñua sortzen" ;)

Eta hementxe Kezkalarixen bideua (leku beretsuan grabauta). Ederra!

Irudixak: Jose Antonio Roige. Ediziñua: Eire Vila.

Antza denez, 1915. urte inguruan antolatu zuten zenbait mendizalek lehenengo mendi-lehiaketa Euskal Herrian. Urte betean 15 mendi ezberdin igotzeko erronka jarri zioten euren buruei. Tontorretan ohiko diren postontzietako lehena ere orduan ipini zuten, Anboton, mendizaleen igoerak nolabait ofizialdu edo neurtzeko asmoz. Handik gutxira, Bilboko eta Eibarko mendizaleek bultzatuta, 100 mendien lehiaketa jaio zen. Eta mende bat geroago ekin diogu guk erronkari, amaitu berri den 2015ean.

Ehun mendien araudia oso erraza da, 100 urtean aldatu ere egin ez dena (hemen 1930ekoa, PDFan). Garrantzitsuena:

• 100 mendi ezberdin igo behar dira, 5-10 urte bitarteko epean.
• Egunean bakarra igo daiteke asko jota; eta urtean 20 gehienez.
• Mendi-tontorrera heltzean, zure klubeko txartela laga behar duzu gailurreko postontzian, zure datuekin.
• Federatuta egon behar zara.

Allerru tontorrean (Jaizkibel, 545 m), Deporreko txartela betetzen, postontzian lagatzeko.

Lehiaketa deitzen zaio, baina gutxi du ohiko lehiatik. Izan ere, ez duzu beste inoren aurka lehiatzen, ez dago saririk, ezta benetako epailerik ere. Nork bere buruari jarritako erronka besterik ez da, helburu bakarrarekin: mendizaletasuna eta naturzaletasuna bultzatzea, eta Euskal Herriko txoko eta bazterrak ezagutzea. Behin 100 mendiak igota, gainditutako erronkaren poza da lortzen duzun gauzarik garrantzitsuena.

Puntuagarriak diren mendien katalogo bat dago: Euskal Herriko 600 mendi-kaxko (gehientsuenak), eta inguruko lurraldeetako beste dozenaka batzuk, batez ere Pirinioetakoak. Horietako zeintzuk, noiz eta zelan igotzen dituzun, hori ez dizu inork zehaztuko; zure esku dago.

Hernio (1.070 m) tontorrean, barrenean Errezil.

Esan bezala, 2015eko urtarrilean ekin genion erronkari, asmo eta kopuruak garbiegi izan barik, proba modura, osasunak eta sasoiak zer aukera emango ziguten jakin barik,... Baina oso esperientzia polita izan da lehenengo urteko hau. Asko disfrutatu dut (edo dugu, gehienetan familiarekin joan naizelako), mendi/eskualde berriak ezagutzeko aukera eman digu, eta 20 tontor zapaltzera heldu gara. Hauexek:

• Akondia, 749 (Eibar)
• Egoarbitza, 751
• Lekanda, 1302 (Gorbeia)
• Hernio, 1070
• Arrayuelas, 1128 (Peña Gobea)
• Zabalaitz, 1254 (Urbia-Aizkorri)
• Erlo, 1026 (Izarraitz)
• Cabezo del Fraile, 565 (Bardeak)
• Astxiki, 791 (Urkiola-Anboto)
• Kanpazar, 629 (Arno)
• Adarra, 811
• Txindoki, 1341
• Mugarra, 964
• Costabona, 2465 (Girona)
• Andutz, 610
• Murumendi, 864
• Kalamua, 767
• Urregarai, 704 (Santa Eufemia)
• Allerru, 547 (Jaizkibel)
• Kolitza, 879 (Ordunte)

Osasuna lagun, hasi berri den 2016 honetan beste 20 igotzeko asmoa daukagu. Ea lortzen dugun!

Zabalaitzetik (Aizkorri, 1.254 m) beherantz, Arantzazurantz, Gorostiaranen barrena.

Ehun mendien lehiaketa

Euskaldunok mendiei lotuta bizi izan gara historian zehar, baina mendizaletasuna nahiko moda berria da, XX. mende hasieran sortua, baserri giroan baino hirietan. Bilbo eta Eibarko mendi taldeak izan ziren aitzindarietako batzuk, esate baterako; industria indartsu zegoen eremuetako klubak.

Hiriak handitu eta industrializatu ahala, kirola egiteko ohitura ere hedatu zen euskaldunen artean. Industria-giro goibeletik ihes egin eta aire librean ariketa fisikoa egiteko premia. XX. mende hasieran sortu zen, eta gutxinaka zabaldu zen gizarte osora, gehienbat lan-baldintzak hobetu ahala (lan-ordu murritzagoak, "zapatu ingelesa", lehenengo oporrak,... hau da, langileek aisialdirako astia "lortu" ahala).

Mendietako postontzien kontua ere garai beretsukoa da; aurrenekoa Anboton ipini zuten, 1915ean, mendi-lehiaketak sustatu eta jendea mendira animatzeko. Gorago esan dudan moduan, 15 mendiko lehiaketa antolatu zuten orain dela mende bat, eta laster Ehun Mendien Lehiaketa izatera pasatu zen, 1918. urtean (10, 20 eta 50 mendien lehiaketak ere sortu zituzten 1915-1930 bitartean).

Mendizaletasunaren lehen urte haietako aitzindarien artean, eibartarrok ere izan genuen gure lekutxoa, Eibarko Klub Deportiboaren eskutik eta, gehienbat, Indalezio Ojanguren "Kajoitxo" handiarengatik. Bera izan zen 100 mendien lehiaketa burutzea lortu zuen lehen gipuzkoarra 1926an (aurreko guztiak Bilboko mendi taldeetakoak izan ziren), eta ondoren beste 6 aldiz ere borobildu zuen ehunekoa.

100 urte geroago, hementxe gaude gu ere, helburu eta asmo berdinekin, mendian gora-ta-behera. Indalezio! Argi ibili, hire errekorra gaindittu bihar juagu eta!

Indalezio Ojanguren Kajoitxo, Astxiki tontorrean. Atzean Alluitz. Argazkia: guregipuzkoa.net.

Uste dut 1992an hasi nintzela ikusitako hegaztien zerrendak apuntatzen. Horixe da gordeta daukadan koadernorik zaharrena, behintzat. Blok txiki horitu horiek euren xarma daukate, zalantzarik ez,.... baina teknologia berriek milaka abantaila. Iaz ebird ezagutu nuen eta hantxe hasi nintzen nire behaketak apuntatzen. Harrezkero, eBird bilakatu da nire landa-koaderno, eta eBirdek ematen dizkit ikusitako espezie eta hegaztien zerrenda eta laburpenak (non, zer, noiz, zenbat,...).

Eta 2015eko laburpena ere eman dit, botoi bakarra sakatuta: 213 espezie ikusi ditut eta 25.200 hegazti apuntatu (ikusi dexente gehiago, ziurrenik); iazko antzera, gutxi gora-behera. Ez naiz heldu Noah Strycker-en kopuruetara (6000 espezietik gora ikusi ditu 2015ean zehar), baina ia-ia ;)

Espezierik gehienak Euskal Herrian bertan behatu ditut, nahiz eta oporraldietan Kataluniara (Delta de l'Ebre eta Aiguamolls de l'Empordá), Gaztelara (La Nava, Arlanza) zein Cantabriara (Santoña) egindako bisitek ere beste dozena batzuk gehitu dituzten zerrendetara.

Lehen begiratuan asko ematen du (200 espezie eta 25.000 hegazti), baina esango nuke 150 espezie ikusteko ez dela ezer berezirik egin behar, adi egoteaz aparte. Eta 200 espeziera heltzea ere, ez da hain zaila, pixkat gehiago mugituz gero (gehienbat kostaldera, edo inguruko lurralde/klimetara).

Hortik gora ikusteko bai; 250 edo 300 espezie ikusteko, gure lurraldean, txori-behaketa erronka moduan planteatu behar duzu; edo konpetizio moduan (gero eta modago dauden Big Year eta abarrak). Eta hori ez da nire kasua; ni mendira irteten naiz, batez ere, naturaz disfrutatzeko eta nolabaiteko bakea (zentzurik zabalenean) aurkitzeko. Txoriak ikustea 2. mailako erronka da, egunik gehienetan.

Ba, hortxe daukazue zuek ere 2016rako plana: oraindik egiten ez baduzue, irten mendira, gozatu naturaz, apuntatu ikusitako espezieak. Amen.

2015ean ikusitako hegaztien zerrenda

Honatx zerrenda (eBird-ek emandako izenak laga ditut, latinez eta gaztelaniaz).

• Espezieak: 213
• Zenbatutako hegaztiak: 25.279
• Euskal Herrian: 168 espezie
• Gipuzkoan 128;
• Araban 85;
• Nafarroan 84;
• Bizkaian 76;
• Zuberoan 38
• Katalunian (Tarragonan 88; Gironan 87)
• Espainian (Cantabrian 107; Burgosen 67; Palentzian 52)

Azken egunotan bisitari berezia daukagu sukaldeko leiho parean. Gure etxe inguruko zelaiak aukeratu ditu abendu batek (zapelatza, B. buteo), negua igarotzeko. Ale gazte bat izan daiteke, beharbada.

Kontua da, orain dela 3-4 astetik hona, ia egunero ikusten dugula etxe inguruan jira-bueltaka. Auzoan ditugun zuhaitz eta hesolak erabiltzen ditu ehizarako talaia moduan. Hantxe egoten da, zut-zut, ingurua zelatatzen.

Arraroa da hain toki urbanizatuan ikustea abenduak, baina egia da gure auzoa lasaia dela eta baduela zer jana. Izan ere, ahuntzen txabola bat daukagu parean, eta bere inguruan arruntak dira sagu eta arratoiak. Karraskari ugaritasun horrek erakartzen du harraparia gure auzora, nonbait. Eta tarteka, zart, hesolatik salto egin, eta hortxe harrapatzen du bere jana.

Abendua, zapelaitza, arraipardoa, buzoka,...

Abendua deitzen diogu Eibarren (eta inguruan), beste batzuek zapelatza deitzen dioten harrapari honi. Izen gehiago ere baditu, eskualdez eskualde, gaur egun Euskal Herriko harrapari arruntena den honek. Hemen batzuk, eta gutxi gora-beherako hedadura geografikoa:

• Abendu: Eibar eta inguruko herriak.
• Abenduarre: Lea-Artibai.
• Apobelatz: Zuberoa.
• Arraipardo: Debagoiena, Durangaldea, Araba,...
• Arranbeltz: Debabarrena, Urola, Goierri...
• Atxarrano (?): Uribe Kosta (bibliografian jasoa, ezin dut erabat ziurtatu)
• Buzoka: Lapurdi, Nafarroa Beherea.
• Gabillara handi, gabilloi nausi...: Lea-Artibai, Busturialdea...
• Kalfarro, kalforro: Ultzama, Sakana, Erroibar,... (Nafarroako hainbat eskualdetan).
• Saapardo, sarapardo, saipardo: Durangaldea.
• Saiarre, saierre, xaxar...: Durangaldea, Lea-Artibai, Busturialdea...
• Sapelats, Sapeluts: Oarsoaldea, Tolosaldea, Nafarroa iparraldea...
• Zapelaitz, Zapelatz, Xapelatx, Zapelatx: Goierri, Urolaldea, Baztan,...

Goiko zerrenda horretan ikusten denez, izenik gehienak konposatuak dira, erroan "sai", "belatz", "arrai" edo "arrano" daukatenak. Esate baterako: sai-belatz, arrai-pardo, atx-arrano, apo-belatz,... Horietaz gain, badira pare bat mailegu (buzoka, kalforroa, gabillara / buse, galfarro, gavilán), eta etimologia nabarreko abendua.

Izen espezifiko horiekin batera, eta harraparirik ugariena izanda, sarri askotan, izen generikoagoak ere hartzen ditu herritarren artean. Besteak beste, arrai (Debabarrenean), miru (Durangaldean, Arratian,...), gabilloi (nahiko hedatua Bizkaian eta Gipuzkoan) edo txitxalapur (Eibar inguruan).

Oharra: antzeko gaiaz, arrano eta putreen izenen inguruan, orain dela ia 10 urteko post bat.

Txiki-txikitatik liluratu izan naute gure inguruan bizi diren izaki txiki guztiek, euren itxurak, adaptazio naturalak, espezializazioak, fenologiak,... Betidanik gogoratzen ditut zoologiako liburuak nire apaletan, animalia espezieen fitxak mahai-gainean, Gerald Durrellen ibilerak gogoan, etxostean harrapatutako zizare, ugaratxo eta txirtxilak gelako leihoan.

Behin unibertsitatean ikasketak hasita, animalia arraro eta zirraragarriagoak ere hasi ziren agertzen apunteetan: sipunkulidoak, rotiferoak, priapulidoak, onikoforoak, pogonoforoak,... eta nire faboritoak: tardigradoak (tira, onikoforoekin ex aequo; onikoforoak ere potxolada bat dira).

Tardigradoak demasak dira. Nahiko arruntak naturan, esango nuke ezezagunak direla gutako gehienontzat. Ornogabe txiki batzuk dira, baina ez dira artropodoak (intsektu, ehunzango edo marasmak bezala); beste talde apartekoa osatzen dute, beste filum bat (animaliak sailkatzeko oinarrizko taldea).

Izaki igerilari eta mikroskopikoak dira (0,1 - 1,5 mm) eta igerilariak; gorputza segmentuz osatuta daukate eta 8 hanka dituzte. 1773an deskribatu zuten lehenengoa eta uretako hartz txiki goitizena jarri zioten, bere itxura dela eta. Izenak ibiltari geldoa esan nahi du, horrela mugitzen baitira uretan, geldo-geldo.

Munduko ia edozein lekutan bizi diren arren (tropikoetatik hasi, eta itsaso sakon, lurmutur edo Himalayako tontorretaraino), Tardigrado gehientsuenak landareen gainean sortzen den ur-geruzan bizi dira, eurentzat ozeano zabal diren garo eta odolkien (sic) gaineko ur-tantetan. 

Hala ere, esan bezala, ia edonon bizi daitezke, extremofiloak baitira. Presio ikaragarria jasan dezakete, edozein tenperaturatan bizi (-200ºC-tik 150ºCra), erradiazio izugarriak pairatu, eta deshidratazioa ere gainditzen dute (10 urte egon daitezke deshidratatuta, ezer jan barik, eta gero berpiztu). Pentsa zelako gogorrak diren, kanpo espazioan ere bizirik iraun dezaketela! (ez da beste animaliarik ezagutzen kanpo espazioko balditzak jasateko gai denik). Hau da, kopin itxura horren atzean, munduko animaliarik gogorrenak aurkituko ditugu.