Eibartik

Interneten gerrako irudien bila nenbilela, Eibarko zezen plazaren argazki zahar hau aurkitu dut. Ez nuen ezagutzen. Polita iruditu zait; perspektiba berria. 1910-1920 urte ingurukoa dela esango nuke. Erdi-erdian plaza. Inguruan Eibarko putetxe ezagunak (Petra eta Maria ezagunena, besteak beste). Atzerago Isasiko konbentua eta bere lur-sail handiak, irudiaren ezkerretara, Isasitik Ipuruaraino (gaur egungo Santa Ines kaleraino zabaltzen ziren).

Eibarko zezen-plaza 1903ko San Juan egunean ireki zen, Cocherito de Bilbao ezagunaren korrida batekin. Gerra ostean eraberritu eta handitu egin zen (1959. urtean) gaur egun daukagun zezen-plaza eraikitzeko. 1940-1960 hamarkadetan izen handia izan zuen zezenzale eta toreroen artean. Garaiko figura handienak etorri ziren Eibarrera: Manolete, Antoñete, Bienvenida, Curro Romero,...

Zezenen inguruko zaletasuna zaharragoa da, hala ere. Eibarko historiako lehenengo aipamena (XIII. gizaldikoa) zezenketa baten ingurukoa da (Iruren egindakoa). XIX. gizaldian ere ezagunak ziren Eibarko zezenketak, ondorengo argazki ezagun honetan ikusten den moduan. Untzaga plaza da, zezenketarako itxita, parean Untzagako dorretxe zaharra ikusten dela (gaur egun Txokoko etxeak).

El Bulli, Ferran Adria sukaldari ospetsuak Roseseko Cala Montjoin daukan jatetxea. Horixe aurkitu nuen astearte gauean telebistan zapping egiten ari nintzela. Momentuan harrapatu ninduen. Koloreak, irudiak, muntaia... eta Adriá bera.

Gustora baino gustorago ikusi nuen.

Gero jakin dut, ez dela dokumental bakarra, hiru ataletako serie bat baizik. Munduko jatetxe onenaren historia kontatzen du dokumentalak, 1962. urtean hasi eta gaur egun arte (Wikipedian eta euren webgunean ere badago informazio apur bat; hemen beste pixkat).

ETB3 estrainatu zutenean ikusi nuen beste dokumental bat gogorarazi dit, Hilario Arbelaitzen inguruko dokumentala (EITB.com webgunean ikusgai, 1 eta 2).

El Bulli, munduko jatetxerik onena azken 5 urteotan (baita 2002. urtean ere). Dokumentalaren lehenengo atala (1960-1995) martitzenean eman zuten; horixe ikusi nuen. Bigarrena (1996-2008) asteazkenean eman omen zuten; ni Barçaren partidua ikusten, visca. Hirugarrena bihar izango da, larunbata, eta jatetxearen eguneroko jarduna erakutsiko du: nolakoa den El Bulliko lana barrutik egun normal batean.

Bigarrena galdu egin nuen eta biharkoa ere ez dut ikusiko. Ez behintzat zuzenean. Horrexetarako dago Internet. Televisión Españolaren webgunean daude orain arteko bi saioak, Televisión a la carta atalean. 

• Lehenengo atala
• Bigarrengo atala

Horra hor gomendio txiki bat. Ni neu, behintzat, oraintxe bertan noa ikustera.

Hiru urteko semiak zelan ikusten nauan. Hauxe ekarri desta ikastolatik:

"Nere aita Asier da. Pizkat txikixa da. Nerekin jolasten dau puzleetara eta telebista ikusten dau. Bazkarixa prestatzen dau. Babak jatea gustatzen jako. Animalixen frakak janzten dittu. Kobazulora joaten gara jolastera."

Ez galdetu animalixen fraken inguruan :-)

Gaztelaniaren mailegu zuzen-zuzenak diren berba asko dago Eibarko lexikoan, duda barik, baina Leitzan baino erdarazko lexiko gehiago? Zegaman baino gehiago? Ez dut uste. Neurketaren batekin demostratzen didaten arte, ez dut sinetsiko.

Eibartarron erdarakadena gogoratzen digun pelma bakoitza betiko termino horiekin etortzen zaigu: kaballua, bentania... Bai, eta zer? Ez ote dago bere herrian tamaina horretako eta kalitate bertsuko lexiko multzoa? Delako akusatzailea giputza bada, behintzat, prest izaten dut erantzuna eskura: Aizu, Gipuzkoako Beterriko taberna jator batean jan daiteke menu hau, bainak, kostilla eta letxefrita. Eibarren halakorik? Mesedez! Lekak, saiheskixa eta pellak.

*Luistxok posturia galdu, eta artikulu bat zor zestan blog honetan. Hementxe zorra kenduta :-)

Gerra zibila hasi eta gutxira, 1936ko irailean, frontea Eibarren egonkortu zen: Gipuzkoa osoa nazionalen esku geratu zen, Eibar eta Elgeta izan ezik. Sei hilabetez iraun zuen egoera horrek, 1937ko apirilean erasoak hasi arte. Apirilaren 24tik 26ra erasotu zuten Eibar eta 26an jausi zen nazionalen esku.

"Liberazioaren" unean jasotako irudiak dira ondorengoak, edo horrela dirudi. Eibar oraindik sutan ikusten da. Irudi izugarriak, orain dela 70 urtekoak izateaz gainera, gerrako gordintasuna erakusten digutelako.

Lehenengo honetan Bidebarrietan gora egiten du irudigileak. Atzeko aldean Aldatzeko jauregia eta Mekola ingurua ere somatzen dira. Errebal kalea ikusten da, erabat erreta (Bidebarrietatik ikusita). Eliza ingurua ere nabari da (eta parean zegoen Mallea jauregia).

Bigarren honetan erdikaldea ikusten da, batez ere. Eliza, Barrenkalea, Elgetakalea (jendea gora-ta-behera), Iparkalea (tuneltxoa duena), Untzaga... Zubi bat ere agertzen da, eraitsita; beharbada, Maltzagakoa.

Datu gehiago? Eskertuko nituzke!

Udabarrixa heldu da; ezagun da. Igartzen da, bai. Igartzen da zuhaitzetan eta mendixan, eta igartzen da txori kontuetan. Neguko anatida gehixenak juan dira, baina udabarriko txori txikixak hasi dira agertzen eta honezkero hasi dira ugaltzeko lehenengo zirrixak eitten.

Atzo ikusittakuak:

• Paittak
• Kopetazurixak
• Antzarrak
• Miru baltza
• Miru gorri taldia goi-goixan, hegan, hegoalderutz
  
• Arranuak (saiak, Gypz fulvus), ugari, Orkatzategi inguruan
• Abendua (zapelaitza, Buteo buteo)
• Gabillara txikixa (belatz gorria, Falco tinnunculus)
• Okila, kantuan eta zuhaitz-zulatzen
• Ernarak be hamentxe dagoz honezkero
• Buztanikarak
• Arabazozua
• Bela-taldia be bai, Larrinon
• Belatxingak Orkatzategi azpixan
• Txoribaltza (tuntuna, Prunella modularis)
• Txepetxak
• Txirixuak (txioak, Phylloscopus sp.)
• Txinbo karkarrak (pitxartxarrak, Saxicola torquata)
• Txantxagorrixak, zozuak eta birigarruak (danak be, kantuan jo-ta-sua)
• Txinbo burubaltzak (kaskabeltza, Parus major)
• Parandak (txonta, Fringilla coelebs)
• Txirriskillia
  
• Kardantxillo kuadrillia (karnaba, Carduelis carduelis)

Datorren astian gehixago.

Lehengo egunian lagun bati entzun netsan: aterik aiña maratilla dakazuz!

Ba, horixe:

 >> aterik aiña maratilla euki ·
tener respuesta para todo, saberse todos los trucos

(Eibarko esakeren liburutik hartuta):

Ezin laike jardun zuregaz, aterik aiña maratilla dittuzu eta.

Bergarako hiztegixan be badago, eta baitta Intza bilduman (Euskal lokuzioak sarean).

Pare bat aldaera txiki be badagoz:

• aterik adina maratila eduki
  
• ate(ak) adina maratila eduki
• aterik adina maratila eduki eta bat gehiago (eta bat sobran)
  

Barixako arratsaldian Elgetako Espaloian egon giñan. Elgetako Ahotsak proiektuan aurkezpena egin genduan. Azkenengo 3-4 urtietan makiñatxo bat elgetarren ahotsa jaso dogu, bertako euskeria eta ahozko ondaria jasotzeko. Sasoi bateko bizimodua, ohitturak, siniskerak... Guztira 40 ordu inguru grabau doguz eta materixal mordua jaso. Oso hiztun onak topau doguz Elgetan, gaiñera. Hamentxe dagoz ixa danak:

Barixakuan aurkezpena egin genduan eta, gehixenbat, eskerrak emon nahi izan gentsezen proiektuan lagun izan doguzen elgetar guztieri. Ixa 30 elgetar elkarrizketatu doguz, auzo guztietakuak. Ahotsak-en zerrendia eta datu gehixago. Eta informaziño gehixago:

• Laburpen txiki bat Iban Arantzabalek bere blogian
• Goiena.net-en be aittatu dabe kontua
• Argazkixak Badiharduguk Flickr-en

Adibide moduan, hementxe dakazue Miren Arantzeta beran gaztetako ibilerak kontatzen:

Oso giro politta euki genduan Espaloian. Gustora guztiok: antolatzaile, hizlari, senide eta danok. Eskerrak emon nahiko netsekez udaletxeko ordezkarixeri, proiektuari babesa emotiarren eta ekitaldixa antolatziarren. Politto egon zan. Eta baitta proiektuan lagundu dabe guztieri, gehixenbat Itziar, Josu, Aintzane eta Aitziberri. Eskerrik asko.

Hileak izango dira Facebooken berri izan nuenetik. Lankideek aipatu zidaten eta laneko proba moduan egin nuen bisitatxo bat; lanak behartuta, hortaz.

Ez nion interes berezirik ikusi; sare sozial bat, lagunak egiteko tresna bat. Ez zidan ezer esaten. Bestela ere nire ingurukoak ondo fitxatuta ditutu; badakit zeintzuk diren euren blogak eta euren Flickr kontuak, e-postaz eta posta-zerrenda bitartez komunikatzen naiz eurekin, eta abar. Ez dut Facebookik behar horretarako. Gainera, badakit nola engantxatzen naizen horrelako asmakizunetara eta nahikoa daukat nire beste seme-alabekin: benetakoekin eta teknologikoekin (bloga, flickr kontua, bideokamera, eta abar). Lehendik ere astirik ez ezertarako, eta bakarrik falta zait Facebook-en ere egunero beste ordubete igarotzea.

Azken asteotan, baina, izena eman dut eta hantxe nabil, saltseatzen. Oraindik ere ikasten. Lehengo akats berbera ikusten diot: ez dit larregirako balio eta denbora kenduko dit. Beste akats larriago bat ere ikusten diot: zelako nabigazio nahasgarria daukan! Ez dauka URL garbirik (ez dago www.facebook.com/asarasua/photos bezalakorik) eta hainbat orrialde oso-oso antzekoak dira. Zer alde dago orrialde hauen artean? 1, 2, 3 eta 4? Hutsa! Ondo pentsatuta izango dute, jakina, baina nahasgarria da, oso.

Hori guztiori holan izanik ere, aditzen dut bere arrakasta eta horrenbeste jende engantxatzea. Hango eta hemengo jendea aurkitzea, bere berri jakitea, senide urrunak aurkitzea, besteen argazkiak ikustea... kuxkuxeatzea, azken batean. Horretarako primerako tresna da. Ondo-ondo pentsatutakoa.

Eta engantxatu egingo nau. Zer egingo diogu. Bizio teknologiko guztiek harrapatzen naute. Kauen! 

Euskaraz adizki pluralak sortzeko hainbat partikula ditugu. Horien arteko bat da -te, adizki mordo batean aurkituko duguna, gutxienez euskara batuan: zarete, zineten, zaudete, zaitezte, zatozte, dute, dakite, diote, dituzte, didate, zituzten, daukate...

Euskalkiei dagokienez, Koldo Zuazoren arabera Euskal Herri erdiguneko ezaugarri zabalenetako bat da. Euskalki eta hizkera gehienetan erabili izan da (nahiz eta ez guztietan modu eta egoera berdinetan), eta bazterreko euskalkietan bakarrik falta dela esan daiteke: mendebalean (bizkaieran eta Sakanan) eta ekialdean (desagertutako erronkarieran eta zaraitzueran). Zubereraz ere ez da beti ageri.

Zuazok berak hiru gertakari bereizi azpimarratzen ditu -te pluralgilearen erabilerari dagokionez:

• Iragangaitzeko 2. pertsona pluraleko -te (zarete, zineten, zaudete, zaitezte, zatozte...). Hauxe da zabalena. Euskal Herriko erdigune guztian erabiltzen dira forma horiek, goian aipatutako salbuespenak izan ezik (mendebala eta ekialdea).
• 3. pertsona pluraleko -te (dute, dakite, diote, dituzte, zituzten, daukate...). Honen hedadura askoz txikiagoa da: Nafarroako, Lapurdiko eta Behenafarroako hizkera batzuetan aurkituko dugu, eta Donostia-Hernani-Irun bitartean.
• Azkenik, iragankorren orainaldiko 2. pertsona pluraleko -te (duzute, dakizute, daukazute...). Adizki horiek Donostia-Hernani-Irun inguruan eta Nafarroa iparraldeko hizkera gutxi batzuetan bakar-bakarrik erabiltzen dira. Ez beste inon. Ezta euskara batuan ere.
  

Mendebaleko euskalkietan (eta Eibarren) ez da erabiltzen, hortaz, -te atzizkirik adizki pluraletan. Ez kasu batzuetan eta ez besteetan.

Edo ez da erabili izan orain arte, azkenaldian adizki zoragarriak entzuten ditudalako gure herrian. Klase guztietakoak. Errezeta erraza da: etxeko transmisioa eten ezazu; kenduiozu euskalkia eta gerorako gorde; gehitu ezazu euskara batu pixkat, baina ez gehiegi, zure gustura; kale hizkeraren beharra sumatzen baduzu, hartu pittin bat telebistatik; amaitzeko, gehitu lehen gorde duzun euskalki hondar hori. Eta prest duzu zure gustuko adizki ederra.

Horrela agertu dira Eibarren:

• orain arte gure herrian erabiltzen ez ziren hainbat adizki: zittuzten (zittuen), ziñaten (ziñazien), dittuzte (dittue)...
• Oso eremu murritzekoak diren formak, euskara batuan ere erabiltzen ez direnak: dakizute (dakizue), daukazute (dakazue).
• Eta sekula santan inoiz inon inork erabili ez dituenak, esate baterako, destate (deste + didate) eta zestaten (zesten + zidaten).

Oraindik izango dugu beste sorpresaren bat. Agertuko dira, honezkero ez badira agertu, diñote (diñue + diote), dozute (dozue + duzute)... eta, zergatik ez, destete (destez + dizkidate).

Dana da posible euskararen mundu harrigarrian.