Eibartik

Joxe Arantzabali granuak urten detsa betazpixan. Erretratua be ipini dau Flickrren. Amorratuta dabil garaua dala eta ez dala. Eta alderdi linguistikora be jo dau.

Hamentxe, ba, ohar edo apunte txiki batzuk bekatxo, erlakizten, pikor eta abarren inguruan, pasmuak pasmo.

• pikor: granoa. Sin. pikorta, bixiki.
• zaldar / txuldar: larruazal azpiko pikor zorneduna. Gazt.: forúnculo, divieso. Eibarren txuldar, txulder, txundar.
• erlakizten: larruazal azpiko zelulak zoltzean sortzen den pikorra. Gazt.: forúnculo, divieso. Hiztegi Batuak erlakizten dakar; Elhuyarrek eta Harluxet hiztegiek, aldiz, erlakaizten. Eibarren denetik, erlakizten, erlakaizten, erlakezten... RAE: divieso (Del lat. diversus, separado). Tumor inflamatorio, pequeño, puntiagudo y doloroso, que se forma en el espesor de la dermis y termina por supuración.
• begitxindor: begi azpian irteten den pikorra. Gazt.: orzuelo. Sin. bekatxo, beltxor, mimor, betor. RAE: orzuelo (Del lat. hordeŏlus). Divieso pequeño que nace en el borde de uno de los párpados.
• zarakar / arraunka: Gazt.: costra, postilla. Eibarren arraunka, arronka... Azalpen gehiago hemen. 
• pasmo / zorne: zolduta dauden zaurietan eratzen den likido lodi hori-zurixka, mikroorganismoen eta leukozitoen hondakinez osatua. Gazt.: pus. Eibarren eta mendebalean pasmo da nagusi. Gipuzkoan zorne. Ekialderago ez dakit. Eta Eibarko pasmo-bedarra, zorne-belar da giputzen herrian
• zoldu / zornatu: zauri bat gaizkotu, infektatu eta zornea sortu. Hemen ere, mendebala/ekialdea daukagu.

Eibarko Udala eta UEU 2001. urtean hasi ziren ikerketa-beka hau kaleratzen, Eibarko seme kuttun den Juan San Martin gogora ekartzeko eta ikerlariei euren lanak egiteko bideak zabaltzeko asmoz. Aurtengoa IX. edizioa da eta artea izango da aurtengo ikerketa gaia (ikerketa gaia urtero aldatzen da, Juan San Martinek jorratu zituen esparruak landuz).

Eskaerak eta gainerako agiriak Eibarko udalean aurkezteko epea 2009ko irailaren 1etik urriaren 11ra bitartean izango da. Eskabide-orria Pegoran dago eskuragai (Herritarren Zerbitzurako bulegoan). Eskaera-orriarekin batera, espediente akademikoa, kurrikuluna, eta abarrak aurkeztu behar dira. Dokumentu horiekin batera, gainera, gaiaren azalpena eta proiektua ere aurkeztu behar dira. Hona hemen oinarriak.

Hauxe da orain arteko aurreko 8 ekitaldietako beka-gaien eta irabazleen zerrenda.

• 2001, Antropologia eta Filologia: Patxi Salaberri Zaraitegi. Euskal deiturategia: patronimia. (2002an argitaratuta).
• 2002, Artearen historia eta Historia: Gotzon Iparragirre Burgoa. Liberalismoa Eibarren XIX. mendean. (2008an argitaratuta).
• 2003, Botanika eta Mendizaletasuna: Aitor Gerenabarrena Osa, Asier Arregi Hernandez eta Imanol Manterola Agirrezabala. Debabarreneko landaredia ibilaldien bitartez.
• 2004, Kazetaritza eta Literatura: Idurre Alonso Amezua. Euskal literatur sistema eta hierarkizazio prozesuak irakaskuntzan.
• 2005, Zuzenbidea eta Filosofia: Joxe Azurmendi Otaegi. Humboldt: hizkuntza eta pentsamendua. (2006an argitaratuta).
• 2006, Linguistika eta toponimia: Maia Duguine Haristoy. Argumentu isilen tipologiatik orotariko teoriara.
• 2007, Antropologia eta Arkeologia: Aitzol Loiola Idiakez. Gaztedia Eibar herriaren giza eraikuntza-eraldakuntzan.
• 2008, Artea eta Mendizaletasuna: (hutsik geratu zen).

Interneten gerrako irudien bila nenbilela, Eibarko zezen plazaren argazki zahar hau aurkitu dut. Ez nuen ezagutzen. Polita iruditu zait; perspektiba berria. 1910-1920 urte ingurukoa dela esango nuke. Erdi-erdian plaza. Inguruan Eibarko putetxe ezagunak (Petra eta Maria ezagunena, besteak beste). Atzerago Isasiko konbentua eta bere lur-sail handiak, irudiaren ezkerretara, Isasitik Ipuruaraino (gaur egungo Santa Ines kaleraino zabaltzen ziren).

Eibarko zezen-plaza 1903ko San Juan egunean ireki zen, Cocherito de Bilbao ezagunaren korrida batekin. Gerra ostean eraberritu eta handitu egin zen (1959. urtean) gaur egun daukagun zezen-plaza eraikitzeko. 1940-1960 hamarkadetan izen handia izan zuen zezenzale eta toreroen artean. Garaiko figura handienak etorri ziren Eibarrera: Manolete, Antoñete, Bienvenida, Curro Romero,...

Zezenen inguruko zaletasuna zaharragoa da, hala ere. Eibarko historiako lehenengo aipamena (XIII. gizaldikoa) zezenketa baten ingurukoa da (Iruren egindakoa). XIX. gizaldian ere ezagunak ziren Eibarko zezenketak, ondorengo argazki ezagun honetan ikusten den moduan. Untzaga plaza da, zezenketarako itxita, parean Untzagako dorretxe zaharra ikusten dela (gaur egun Txokoko etxeak).

El Bulli, Ferran Adria sukaldari ospetsuak Roseseko Cala Montjoin daukan jatetxea. Horixe aurkitu nuen astearte gauean telebistan zapping egiten ari nintzela. Momentuan harrapatu ninduen. Koloreak, irudiak, muntaia... eta Adriá bera.

Gustora baino gustorago ikusi nuen.

Gero jakin dut, ez dela dokumental bakarra, hiru ataletako serie bat baizik. Munduko jatetxe onenaren historia kontatzen du dokumentalak, 1962. urtean hasi eta gaur egun arte (Wikipedian eta euren webgunean ere badago informazio apur bat; hemen beste pixkat).

ETB3 estrainatu zutenean ikusi nuen beste dokumental bat gogorarazi dit, Hilario Arbelaitzen inguruko dokumentala (EITB.com webgunean ikusgai, 1 eta 2).

El Bulli, munduko jatetxerik onena azken 5 urteotan (baita 2002. urtean ere). Dokumentalaren lehenengo atala (1960-1995) martitzenean eman zuten; horixe ikusi nuen. Bigarrena (1996-2008) asteazkenean eman omen zuten; ni Barçaren partidua ikusten, visca. Hirugarrena bihar izango da, larunbata, eta jatetxearen eguneroko jarduna erakutsiko du: nolakoa den El Bulliko lana barrutik egun normal batean.

Bigarrena galdu egin nuen eta biharkoa ere ez dut ikusiko. Ez behintzat zuzenean. Horrexetarako dago Internet. Televisión Españolaren webgunean daude orain arteko bi saioak, Televisión a la carta atalean. 

• Lehenengo atala
• Bigarrengo atala

Horra hor gomendio txiki bat. Ni neu, behintzat, oraintxe bertan noa ikustera.

Hiru urteko semiak zelan ikusten nauan. Hauxe ekarri desta ikastolatik:

"Nere aita Asier da. Pizkat txikixa da. Nerekin jolasten dau puzleetara eta telebista ikusten dau. Bazkarixa prestatzen dau. Babak jatea gustatzen jako. Animalixen frakak janzten dittu. Kobazulora joaten gara jolastera."

Ez galdetu animalixen fraken inguruan :-)

Gaztelaniaren mailegu zuzen-zuzenak diren berba asko dago Eibarko lexikoan, duda barik, baina Leitzan baino erdarazko lexiko gehiago? Zegaman baino gehiago? Ez dut uste. Neurketaren batekin demostratzen didaten arte, ez dut sinetsiko.

Eibartarron erdarakadena gogoratzen digun pelma bakoitza betiko termino horiekin etortzen zaigu: kaballua, bentania... Bai, eta zer? Ez ote dago bere herrian tamaina horretako eta kalitate bertsuko lexiko multzoa? Delako akusatzailea giputza bada, behintzat, prest izaten dut erantzuna eskura: Aizu, Gipuzkoako Beterriko taberna jator batean jan daiteke menu hau, bainak, kostilla eta letxefrita. Eibarren halakorik? Mesedez! Lekak, saiheskixa eta pellak.

*Luistxok posturia galdu, eta artikulu bat zor zestan blog honetan. Hementxe zorra kenduta :-)

Gerra zibila hasi eta gutxira, 1936ko irailean, frontea Eibarren egonkortu zen: Gipuzkoa osoa nazionalen esku geratu zen, Eibar eta Elgeta izan ezik. Sei hilabetez iraun zuen egoera horrek, 1937ko apirilean erasoak hasi arte. Apirilaren 24tik 26ra erasotu zuten Eibar eta 26an jausi zen nazionalen esku.

"Liberazioaren" unean jasotako irudiak dira ondorengoak, edo horrela dirudi. Eibar oraindik sutan ikusten da. Irudi izugarriak, orain dela 70 urtekoak izateaz gainera, gerrako gordintasuna erakusten digutelako.

Lehenengo honetan Bidebarrietan gora egiten du irudigileak. Atzeko aldean Aldatzeko jauregia eta Mekola ingurua ere somatzen dira. Errebal kalea ikusten da, erabat erreta (Bidebarrietatik ikusita). Eliza ingurua ere nabari da (eta parean zegoen Mallea jauregia).

Bigarren honetan erdikaldea ikusten da, batez ere. Eliza, Barrenkalea, Elgetakalea (jendea gora-ta-behera), Iparkalea (tuneltxoa duena), Untzaga... Zubi bat ere agertzen da, eraitsita; beharbada, Maltzagakoa.

Datu gehiago? Eskertuko nituzke!

Udabarrixa heldu da; ezagun da. Igartzen da, bai. Igartzen da zuhaitzetan eta mendixan, eta igartzen da txori kontuetan. Neguko anatida gehixenak juan dira, baina udabarriko txori txikixak hasi dira agertzen eta honezkero hasi dira ugaltzeko lehenengo zirrixak eitten.

Atzo ikusittakuak:

• Paittak
• Kopetazurixak
• Antzarrak
• Miru baltza
• Miru gorri taldia goi-goixan, hegan, hegoalderutz
  
• Arranuak (saiak, Gypz fulvus), ugari, Orkatzategi inguruan
• Abendua (zapelaitza, Buteo buteo)
• Gabillara txikixa (belatz gorria, Falco tinnunculus)
• Okila, kantuan eta zuhaitz-zulatzen
• Ernarak be hamentxe dagoz honezkero
• Buztanikarak
• Arabazozua
• Bela-taldia be bai, Larrinon
• Belatxingak Orkatzategi azpixan
• Txoribaltza (tuntuna, Prunella modularis)
• Txepetxak
• Txirixuak (txioak, Phylloscopus sp.)
• Txinbo karkarrak (pitxartxarrak, Saxicola torquata)
• Txantxagorrixak, zozuak eta birigarruak (danak be, kantuan jo-ta-sua)
• Txinbo burubaltzak (kaskabeltza, Parus major)
• Parandak (txonta, Fringilla coelebs)
• Txirriskillia
  
• Kardantxillo kuadrillia (karnaba, Carduelis carduelis)

Datorren astian gehixago.

Lehengo egunian lagun bati entzun netsan: aterik aiña maratilla dakazuz!

Ba, horixe:

 >> aterik aiña maratilla euki ·
tener respuesta para todo, saberse todos los trucos

(Eibarko esakeren liburutik hartuta):

Ezin laike jardun zuregaz, aterik aiña maratilla dittuzu eta.

Bergarako hiztegixan be badago, eta baitta Intza bilduman (Euskal lokuzioak sarean).

Pare bat aldaera txiki be badagoz:

• aterik adina maratila eduki
  
• ate(ak) adina maratila eduki
• aterik adina maratila eduki eta bat gehiago (eta bat sobran)
  

Barixako arratsaldian Elgetako Espaloian egon giñan. Elgetako Ahotsak proiektuan aurkezpena egin genduan. Azkenengo 3-4 urtietan makiñatxo bat elgetarren ahotsa jaso dogu, bertako euskeria eta ahozko ondaria jasotzeko. Sasoi bateko bizimodua, ohitturak, siniskerak... Guztira 40 ordu inguru grabau doguz eta materixal mordua jaso. Oso hiztun onak topau doguz Elgetan, gaiñera. Hamentxe dagoz ixa danak:

Barixakuan aurkezpena egin genduan eta, gehixenbat, eskerrak emon nahi izan gentsezen proiektuan lagun izan doguzen elgetar guztieri. Ixa 30 elgetar elkarrizketatu doguz, auzo guztietakuak. Ahotsak-en zerrendia eta datu gehixago. Eta informaziño gehixago:

• Laburpen txiki bat Iban Arantzabalek bere blogian
• Goiena.net-en be aittatu dabe kontua
• Argazkixak Badiharduguk Flickr-en

Adibide moduan, hementxe dakazue Miren Arantzeta beran gaztetako ibilerak kontatzen:

Oso giro politta euki genduan Espaloian. Gustora guztiok: antolatzaile, hizlari, senide eta danok. Eskerrak emon nahiko netsekez udaletxeko ordezkarixeri, proiektuari babesa emotiarren eta ekitaldixa antolatziarren. Politto egon zan. Eta baitta proiektuan lagundu dabe guztieri, gehixenbat Itziar, Josu, Aintzane eta Aitziberri. Eskerrik asko.