Garagoittiko Orakulua

Soviet garaiko grafismuan oso zalia naiz, eta egunotan Ukrainako gerrian kontura ale politt hau jaso dot https://esperanto.masto.host/@jsv lagun errusiarran eskutik. Zurrunbillo guztian erdixan, sare sozialak guztiz polarizauta dabiz, ukrainiarren edo errusiarren alde, baiña nik oiñ arte topau doten irizpide burutsuena Carlos Taiboren ahotik entzun dot. Tripekin barik, garunakin jokatzeko ordua da, bestela III Mundu Gerria dator.

EGUNERAKETA 2022-III-5: hamen kartel bilduma osua. Txundigarrixa, eta poliki-poliki begiratzekua.

Aman liburutegixan sorpresak sorpresen atzetik hartzen nabil. Banekixan liburu hau 1990 hamarkadako best seller bat izan zala eta, horrenbestian, ez nekan esperantza haundirik: Corin Tellado sofistikatu bat, edo. Baiña hara! Ni neu be halakuen "targeta" izango naiz kontizu, eze, andra nagusi honen bakarrizketiak zihero engantxau nau, hasieratik amaieraraiñok (ez da liburu luzia) tentsiñua mantenduta. Loiba-alaba konfliktibuak, guraso eta bikotiak... protagonistia haiziak darabixan txirikillan modura dabil batetik bestera, bizitzian zihar. Mezua zera baiño sinpliagua da, eta -hori gero jakin dot- autorian ezaugarri dan tufillo ekumeniko new age moduko batekin lurrunduta. Amaieria etxata asko gustau, esango neuke historia honek amama-loibian arteko liskarra zeozelan ixtia eskatuko leukiala, hillobixan onduan bada be, eta ez dago halakorik. Baiña horraiñok, guay.

Kritikuak behin eta barriro aittatzen dabe liburu honen berezittasun bat: protagonistiak gauzak kontatzeko formia. Halaxe da bai, eta esango neuke hori dala liburuak izaten diharduan arrakasta haundixan sekretua.

Baldek ahoz kontatzeko formulak erabiltzen dittu, Arzalluzek idazkeran errespetau dittuazenak. Honek tradiziño oral zaharran kutsu erakargarrixa emoten detsa, gaurkotasun haundiko kontakizunari:

• Esan nion aita hil zela eta amarengana joan nahi nuela herrixkara, baina erantzun zidan ez zeukala dirurik. "Oke" esan nion, eta etxera itzuli nintzen.

Bestalde, europar pentsatzeko forma kanonikuetatik kanpo dagozen burutaziñuak eten bakuak dira. Ipoin afrikarretan, erakargarrixen egitten jatazen gauzetako bat horixe da:

• Lana goizeko seietan hasten zen eta ez zen sekula bukatzen. Etxe batzuk teilaturaino handitzen zirenean ondoan beste batzuk jaiotzen ziren, eta zimenta gehiago zegoen nahasteko.

• "Timiauinen lana bide bazter batean egoten da", esan zidan, "guk hara joan behar dugu, eta han egon, mugitu gabe, lanaren zain". "Oke". "Lana berehala etorriko da, ikusiko duzu".

• Hiru hilabete pasatu nituen Ghardaian. Nik hiru, eta Ismail txikiak bi, bien artean bost. Bost hilabete zimenta nahasten.

Pasarte hunkigarri asko dagoz, jakiña: ezer euki ez arren dana partekatzeko prest dagozen pertsonen elkartasuna; anaiari gertatutakua bera salbu danak dakixenian, eta lagun batek kontatzen detsanekua (zelako delikadeziaz)... Jarraixan sekulan irakorri doten shock emozionan deskribapen zirraragarrixena (eskolarik bako pertsona batek be primerako komunikaziño gaittasuna izan leikiala berresten dabena).

Bizitzan balixo dramatikua. Bizirautia lege dan lekuan, heroe gitxi:

• Tarteka beste norbait ikusten genuen, hondarretan, gorpu, postura arraroan. Aurpegian egarria, egarri handia. Basamortua hola da. (...) Maliarrak ezin zuen gehiago, eta bide ertzean geratu zen. Guk aurrera egin genuen, zer egingo genuen bestela?

Aktualidadeko gai nagusixari helduta, pertsonen trafikuan detalle interesgarri/iraingarri asko datoz liburuan: jopuen errealidade gaurkotua (esklabutzia XVIII gizaldixan abolidu zala? Kar kar kar); pertsona-ehizia; "programak", edo paterak erosi eta bezeroz betetzetik bizi dirazen enpresak; biaje bat hartzeko zain dagozen jende "stockak"; eurak kontzentratzeko erabiltzen dirazen "trankilo"ak; tokixan tokiko gobernuen presiñua, Europako herrixei dirua eskatuta mugak itxitta (edo) mantentzian truke...

Halakuak benetan bizi izandako pertsona baten kontakizunan aurrian, lekutan geratzen da fikziñozko literaturia. Balde moduko pertsonak, kontatzeko dakenakin, telebistako plato baten dirua irabazten egon biharko litzakez, ama eta arrebei bialtzeko. Baiña publikuak nahixago izaten dittuz toreruen ex-neskalagunak eta halakuak...

Gurasuen etxeko liburu bat, bizitza osuan apalian ikusi dotena, eta azaleko irudi enigmatikuangaittik (Untzaga zineko irudixen estilokua) atentziñua deittu eta atzeraka eragitten zestana. Azkenian allegau jako txandia honi be. Momentu onian gaiñera, ez da gaztiendako literaturia eta: negozio gizonak, polizia/parapolizia, abogauak... behiñ mundu horretan kakaztu danari baiño etxakoz interesatzen, eta neri interesantia egin jata. Bere garaian "El Padrino" Administraziñuakin tratuan lagundu zestan moduan, "Arlequin" honek diru kontuen gaiñeko ikuspegi interesgarri bat emon destala uste dot.

Gustora irakorri dot; baiña ezagun da sasoi hartako "best sellerrak" eta gaurkuak kodigo ezberdiñian dabizena: liburu honetan gerra hotza, petroleo arabiarran gorakadia, II Mundu Gerrako zaurixak (alemanak eta japoniarrak orduko zamekin ondiok)... Sistema informatikuen hedapenan sasoia be ba zan -ondiok konpañia haundixetan bakarrik- eta horren onerako eta txarrerako potentziala be erakutsi nahi dau liburuak; liburuan azaleko txartel zulatuak hori irudikatzen dabe.

Esandako moduan, diru eta negozio mobidillen kodiguak -hain ezezagunak neretako- pixkat usaintzia ondo etorri jata. Ez naiz OPA hostilak eta burtsa kontuetan hasiko, bistan da, baiña une eta leku honetan, gauzei beste hoztasun batekin heltzeko lagunduko destalakuan nago...

Gauza bat etxata gustau: liburu amaieran, protagonistak gaiztua ez hiltzeko erabiltzen dittuezen pajeo moral/metafisikuak. Arraro xamar gelditzen da gaiñera, liburu osuan zihar jentia akabatzeko ezelako eskrupulorik barik jokatu eta gero... Hasieran bere garaiko ajia izango zala pentsau dot, baiña gero idazliari buruzko informaziñua billau dotenian, bere konstante bat dala jakin dot; katolikuen gauzak kontizu.

Gustau jatak liburua. Gure umiak asko irakortzen juek, eta batzutan euren liburuak harrapau eta bistazo bat botatzen jetset. Oinguan, gaixa eta idazkeria gustau eta osorik irakorri juat. Ez nok harritzen 17garren ediziñua etara izanak: Osorok gai nagusixak ondo tratatzen jittuk (nerabezaroko noraeza, giza harreman korapillotsuak) baiña didaktikokerixan jauzi barik, eta nerabiei gehixen ardura detsen gaixak (lagunak, lige kontuak, parrandak...) nobelian eskeleto dirala. Desentonatzen daben gauza bakarra amaierako happy end erreza dok (baiña imajinatzen juat ezin jakola beste amaierarik emon, zeiñi zuzenduta dagon kontuan hartuta). Beraz, orokorrian oso ondo, eta gazte nerabiak etxian dakazen jentiandako oso interesgarrixa (bai eurak bideratzeko, baitta gu eurak ulertzeko be).

2001 urtian herrixan antolatutako jardunaldixetako hitzaldixen bilduma honek, Azkuek egindako biharran ikuspegi orokorra hartzeko balixo dau. Interesgarrixa da hori neretako (nik aurretik egin barik nekan). Izan be, euskal kulturan interesa dakan edozeiñek, une batian ez bada bestian, Azkuekin tope egitten dau. Eta gizon honek arlo bakotxa sakon landu zebanez, bati buruz irakortzen hasitta bestien gaiñeko ikuspegixa galtzen da. Horretara, laburpen panoramiko honekin hobeto jabetu naiz Azkuen erraldoi izaeriakin, bai horixe.

Interesa, atal guztiak dake. Ez nekixan gauza asko ikasi dittudaz. Baiña danen artian deigarrixena, Itziar Lakan artikulua egin jata ( "Azkue gramatikalari"). Azkuek bere bizitza luzian garbizaletasunetik herrikoittasunera egindako bidia egin zeban. Hain zuzen be, Sabino Arana eta bere ingurukuak Azkuen lanetan oiñarrittu ziran euren "txukuneria" (Don Resuk hala esaten ei zetsan) bultzatzeko; Azkuek berak bide hori arbuiatu eta gero be. Bestalde, oso deigarrixa egin jata Mitxelenak "hiperbizkaiera" izendatutako horren historixia: Azkuen lehelengo urtietako biharretan oiñarrittu zan joera hori be, eta bere ezaugarri nagusixa beste euskalkixetatik gehixen aldentzen ziran formak lehenestia, edo barrixak asmatzia izan zan. Gaur egungo "bizkaiera batuan" oiñarrixan be badago, hiperbizkaiera hori. Esate baterako: "gintzazan", dauz", "dautse", "ebazan" formak asmautakuak diraz (tradizionalki Bizkaian erabilli izan dirazen "ginian", "dittuz", "deutse", "zittuzan" modukuen ordezkatzeko sortutakuak).

Azkenik, ez naiz garai honetako musika zalia. Baiña Natalie Morel, Angel Ugarteburu eta Mertxe Garcia Perezen artikuluak irakorritta, Azkuek ze hizkuntza musikal zerabixan entzutzeko kuriosidadia sartu jata. Eingot hori be.

EGUNERAKETA 20250801: etxeko argitalpen zaharrak arakatzen, hara nun jakin doten, 1982xan zeiñek eta, Eusebio Erkiagak be (!) izen aldaketian desegokittasuna seiñalau zebala. Hamen jasota geratu dadilla!

Lekitton, bertako jentian artian ondo ezaguna da Beaskokalea izena. Esango neuke, gaur egunian be, bizi-bizi dagon toponimua dala: bai forma "osuan" (Beaskokalea), baitta herri-hizkera informalaguan be, "Bixkokalia" kontrakziñoian.

Berto-bertoko toponimua da ganera: euskeraz, "goiko" eta "beheko" kontzeptuak adierazteko modu asko dagoz, eskualdien arabera aldatuten dirazenak. Esate baterako, beste leku batzuetan izen bereko basarrijak bereizteko, "guena", "aurtena" eta "barrena"moduko partikulak (Arandoguena / Arandoaurtena / Arandobarrena) erabiltzen dirazen modura, Lekitto inguruko herrijetan "gojeasko" eta "beasko" izan dira historikoki hori adiarazoteko formak.

Horrek partikulok forma ezbardiñak hartu leikie. Kasu honetan, "gojeasko / goxeasko / goixku", alde batetik, eta "beasko / bixko" beste aldetik izango geunkez. Inguruko toponimo askotan ikusi geinkez, forma zaharrian (Gabikagojeaskoa abizenian adibidez), zein ahozko kontrakziñoiagaz (Gizaburuko Lariz Goixku eta Lariz Bixko basarrijen izenetan, esate baterako).

Ganera, Beaskokalea ondo dokumentatako izena da: plano, dokumentu administratibo, artikulu eta bestelako argitalpen askotan dator. Pixkat arakatzia baiño ez dago, tradiziño sendua daukon izena dala egiaztateko (kasu honetan "Beaskokalea" forma zaharrian). Halan be, azken urtietan "Beheko Kalea" izenan erabilpena goraka doia; gaur egungo kale-errotulaziñoian be izen horixe dago.

2014 urtian, bertan fisioterapia kontsulta bat ipiñi bihar nebanez, sobriak, txartelak eta bestelako materialak prestau bihar izan nebazan: horretarako, kakanahaste horretan izen ofiziala zein zan jakin nahi izan neban, hankarik ez sartzeko. Horretarako, Udalera jo neban.

Maite Garamendi artxibozainak argittu eustan ez eguala izen edo irizpide ofizialik: Francoren diktadura ostian kale izendegija eguneratu zanian, lehengo errejimenakin lotutako izenak kendu eta barrijak ipiñi zirian. Bixkokalian kasuan (frankismo osuan bere izenari eutsi eta gero!) itxuraz noonorek izena "ondo idaztia" pentsa eban; eta halaxen itzuli zan batuerara, beste barik (ezelako erabagi ofizialik hartu barik). Asmo onez egingo zan, seguraski; baiña argi dago ez zala erabagi zuzena izan. Ordutik ija 50 urte pasa diranian, iñok ez dau akats hori zuzentzeko ekimenik bultzatu. Eta on arte erreza zan konponketia (errotulaziñoia aldatu, eta listo) azken urtietan korapillatzen dabil: interneteko kartografian erabilpena (OpenStreetMaps, GoogleMaps...) gero eta zabalduago dago, eta bertan izen hori azaltzen danez, mapok erabiltzen dabezen enpresen erreferentziazko izena (garraiolarijak, banatzailliak, erakunde ofizialak, eta edozein) Beheko Kalea bihurtu da. Aste honetan bertan gertatu da: Beaskokalera nere izenian zuzendutako karta bat hortik bueltaka ibilli da, eta azkenian neure etxeko buzoian sartu dabe... Atea kalian!

Honenbestian, iñork ez badau ezer egitten izen hori aldatzeko, Lekittok bere kale izen zaharrenetako bat galduko dau urte gitxittan. Dagoeneko mapa ofizialetatik desagertu da; eta ez da denpora asko pasako ahozko erabilleran be gauza bera gertatzeko.

PD: ni neu ez naiz lekittarra, beraz hau argitaratu aurretik kontua "pata negrako" herrikide batzuekin kontsulta dot. Poztu naiz, funtsean pentsamentu honetan bat datozelako. Ganera, ñabardura garrantzitsuak egin deustez, hamentxe kopijako dodazenak:

(Iñaki Madariaga)

"Beaskokalea" izena 1510etik dokumentata dago, forma ezbardiñetan: Veaxcocallea (1615, Velilla), Viezcocalea / Vearcocalea (1735-1740, Descripción anónima), Beascocalea (1824, 1857-1875, 1910-1927), Veascocalea (1824, Valle de Lersundi eta Censos de Población), Beasco calea (1857, Munibe), Beascocalea 1894 (Larrazabal). 1979ra arte hauxe izan zen izen ofiziala.

Iturriak:

• DEL VALLE DE LERSUNDI, Joaquín. 1977. La primitiva villa de Lequeitio. BRSVAP 33:147-177. Donostia.

• VELILLA IRIONDO, Jaione. 1996. Arquitectura y urbanismo en Lekeitio. Siglos XIV al XVIII. EHU, Bilbo.

(Sabiño)

"(...)1979an gehienok giñan analfabeto euskaran, eta zeozer alfabetatu egoana batuan egoan alfabetatuta. Herrian gehienok esaten genuen Bixkokalia eta Bekokalia, Beasko hori gaztelania begitanduten jakun. Ez genekien Gizaburuko Bixko eta Goixko horiek Beasko eta Gogeasko zirela jatorriz; ez genekien zergatik batean kotxea, bestean kotxia, hurrengoan kotxie eta Ondarroan kotxi esaten genuen. Batuan, ez ziguten kontatu zertan zan euskal fonetismoa eta askok oraindik ere ez dakite zertan dan.

1979an Batalla de Otranto, calle general Franco eta Plaza de España desagertu ziran, Tenderia Dendari bihurtu eta, tartean, Beaskokalea galdu genuen. Eskatu daigun berreskuratzea (...)"

Hmmm. Ariketa literario interesgarrixa, duda barik (Peruko hizkeria, testuan adabaki-egitturia, narratzaillien etenbako aldaketia...). Historixia be ondo dago, eta kuadrilla aberats baten gizarte ingurua ezagutzia kuriosua da -Peruri buruz ez dakitt ixa ezer-. Baiña. 120 orrialdetako liburuak 50 orrialdetako (!!) hitzaurria daka, eta oin-oharrak be sendo (orrialde guztietan dagoz lau edo bost, eta batzutan testua bera baiño luziaguak). Idazliak horrenbeste espero ete zeban, halako estilo-ariketa batetik? Lata haundiegixa halako esparragorako.

Irakortzeko pendiente nekan liburua; une hoberik ez berau harrapatzeko, Zubeldiana irakorri eta gero! Bertako planuan esploratzaillien nundik norakuak hobeto jarraittu ahal izan dittudaz (bestela nekan plano bakarra, 1955ekua zan eta). Aranzadikuen linean, argitalpen txukuna eta didaktikua: eskertzen da espezialistak publiko orokorrak ulertzeko moduko errejistruan idazteko ahalegiña. Liburua, berez, "liburu erdixa" baiño ez da (euskeraz eta gazteleraz dagolako), eta egixa esan, erderazko testuari tiratu detsat pare bat aldiz: Arsuagan testu orijinala irakortziarren, eta Arrikrutzeko turismuan gaiñekuan, euskerazko itzulpena kaskar xamarra begittandu jatalako. Argitalpen elebidunen arazuak!

Esan bihar dot liburu honekin sorpresa oso atsegiña hartu dotela. Zer kontatzen daben aldez aurretik jakinda, ez neban gauza haundirik espero. Gehixago esango dot: "190 orrialde lehoian aurkikuntzia kontatzeko??" pentsatzen neban, 20 bat pajina nahikua eta sobran izango zittuala iritzitta. Baiña ez dot kontuan hartu Zubeldiaren etorrixa, horrek esploraziño -eta arazo- espeleologikuen kontakizunari gehitzen detsan plusakin. Gure Martin Ibarrolan kasuan legez, espeleologuak eta idazliak bat egitten dabenian, majia berezi bat sortzen da.

Gehixen gustau jatana, lurpeko trabesixei darixon ikuspegi emozionala: edertasunen aurrian bai, baiña batez be arazuen aurrian. Etsipena oso ondo islatzen dau, irakorlia protagonistak bezain galduta sentitzeraiñok, eta bardin erreskatian aurrian sortutako pozan aurrian, edo geroko sentimentu kontraesankorrekin, sektore barrixan esploraziñuan eta Jaturabeko sarrera barrixan desobstrukziñuakin (ezagutzen neban, baiña ez nekixan eurak zabaldutakua zanik)...

Kontakizunan zihar, lagungarrixa da Arrikrutzeko topografixia eskura izatia, esploratzaillien nundik-norakuak hobeto segitzeko (AMETekuak 2010ian egindakua adibidez, Aranzadikuen monografiko honetan agertzen dana). Nere kasuan, gaiñera, Arkautek egindako hainbeste argazki kokatzeko (Pisako dorre famosuana barne, harek artaburuak apurtu aurretik!) balixo izan desta.

Esploraziñuen eta aurkikuntzen ostian (horixe da liburuan muiña) hiruzpalau apendize eta epilogo txiki be badatoz, danak oso ondo ekarrittakuak. Zubeldian prosia hur-hurrekua da, ariña eta jatorra, eta irakorketia errez-errez (baiña errezkerixa barik) doia liburu osuan zihar.

PD: izenburu hau idatzi eta gero, automatikoki etorri jata gogora, Marcel Prousti bezala, FUEkuak asmautako lurrin miña. ;-)