e-gorblog

Gaztetan mendian eta Pirinioetan asko ibiltzen den edozeinek bezala, nik ere beti izan dut jomugan noizbait GR-11 oinezko zeharkaldia egitea, hau da, Pirinioak itsasotik itsasora zeharkatzea, Cap de Creusetik Hondarribira edo alderantziz. Baina gutxienez 40 egunekoa eta fisikoki exijentea izanik (20-30 kilometro eta 1000-2000 metroko desnibeleko etapak), eguneroko bizitzako kontu garrantzitsuagoen artean horri tokia egin ezinik urteak pasatzen joan ahala, aukera hori gero eta ezinezkoagoa ikusten joan naiz, 50 urteetara hurbiltzean errealitatea begien aurrean ikusi eta inoiz egingo ez dudala onartu arte...

Aldi berean, badira hogei bat urte Arrasate jaioterritik Errenteriara bizitzera etorri nintzela, eta hemendik askotan joan ohi gara Iparraldera mendian ibiltzera, eta Ipar Euskal Herriko Pirinioak aurkikuntza itzela izan dira, zein paraje ederrak! Hegoaldeko gehienontzako ezezagunak dira, zenbat pisatzen duen "muga"k gure buruetan... Eta mendi-ibilaldi horietan askotan ikusten nuen karteletan aipatuta GR-10, eta azkenean apur bat informatuta jakin nuen zer den: hau ere Pirinioak itsasotik itsasora zeharkatzen dituen mendi-ibilaldia da, baina kasu honetan ipar isurialdetik egiten duena, Hendaiatik Banyulsera edo alderantziz. Hau ere ezezaguna, "muga" berriz...

Eta poliki-poliki, asmo bat indarra hartzen joan zen nire gogoan: GR-11 edo GR-10 zeharkaldi osoa ezingo nuen egin, baina zergatik ez bien Euskal Herriko zatiak? Bakoitza 10 bat egunetan egiten da. Gero eta gogo handiagoa nuen, baina urteak ere aurrera zihoazen zirt edo zart egin gabe... Eta azkenean iazko udan, jada 50 urteak beteta, GR-10aren Euskal Herriko partea egin nuen, Hendaiatik Belagoara.

Hendaiako kartela

Zeharkaldia egiteko moduak

GR-10 zeharkaldiaren Euskal Herriko zatia egun gutxiago izan arren eta Pirinioak zati horretan hain garaiak ez izan arren, badu bere exijentzia-maila eta gogortasuna. Baina gogorragoa edo egingarriagoa izan daiteke egiteko moduaren arabera.

Hiru modutara (behintzat) egin daiteke zeharkaldia:

• Laguntzako ibilgailu eta jendearekin: Norbait autoarekin ibilbidean zehar laguntzeko prest egonez gero, guk zeharkaldia menditik egin bitartean fardelak edota motxila autoan joango dira errepidez etaparen amaieraraino. Hala, guk motxila arin bat besterik ez dugu eraman beharko, egunerako janari, edari, aldatzeko arropa eta trasteekin (mapa, GPS edo telefonoa, pilak edo kargagailua...). Eta etaparen amaieran kotxeak nahi dugun ostatura eraman gaitzake, ez du izan beharrik herri horretan ere. Modalitate honetan ia edozeinentzat egingarria da, mendian apur bat ibiliz gero. Taldean joanez gero, laguntzako autoa eramatearena txandaka egin daiteke. Agentziak ere badaude lan hori egiteko: ostatu batzuetan kointziditu nuen jendearekin afaltzeko dotore-dotore jantzita zeudenak, goizean maletak (maletak!) bertan uzten zituztenak agentzia batek hurrengo etapako ostatura eraman zitzan eta mendira ur-motxila pegatu horietako batekin besterik ez zihoazenak...
• Etapa amaieratan ostatu hartuta: Laguntzako autorik gabe, zeharkaldia egin dezakegu etapa amaiera bakoitzean egoten den aterpetxe, kanpin edo ostatuetan jan eta lo egiteko tokia hartuta. Honela egiteko, motxila handi eta pisutsu samarra eraman beharko dugu, gauza askorekin: egun guztietarako eta eguraldi ezberdinetarako arropa eta oinetakoak, ostatuan aldatzeko arropa eta oinetakoak, mendirako trasteak, nezeserra, botikina, lo egiteko zakua, argia, bainujantzia eta toalla... Eta egunerako janaria -aterpetxean prestatua edo erosia- eta edaria. Afaltzen eta gosaltzen ostatu hartu dugun lekuan emango digute.
• Dena gure kontura: Etapa amaierak herri edo aterpetxeetan egin gabe, mendian egin daitezke kanpin dendarekin. Kasu honetan pisu oso handia eramango dugu gainean, aurreko atalean aipatutako gauza guztiez gain eraman beharko baitugu kanpin denda, su txikia eta ordezko bonbonak, sukaldeko tresneria, afaltzeko eta gosaltzekoak...

Nire kasuan, lehenengo bi modalitateak tartekatuz egin nuen. Iazko iraila hasieran zenbait jai egun zeudela aprobetxatuta, opor egun batzuk baliatuta 10 egun hartu nituen zeharkaldia egiteko. Baina jai ziren egunetan, neska-laguna etortzen zen kotxearekin laguntzera, ibilbidearen hasierako zati bat egiten zuen, autora bueltatu, etapa amaierara joan eta han enkontrura atera. Hala, egunen erdia laguntzarekin oso arin egin nuen, egun horretarako beharrezkoekin soilik, eta beste erdia bigarren moduko gauza guztiekin, 55-65 litro eta 15 kiloko motxilarekin (badaezpada gauza asko hartzekoa naiz ni, txikiagoa izan daiteke). Oro har oso ongi moldatu nintzen arin zein pisuarekin joan nintzen egunetan. Baina bidean gurutzatzen nituen edo ibilaldiaren zati bat eta hizketalditxoa partekatzen nituen dena beraien kontura egiten ari ziren batzuekin, eta motxila erraldoi karratu batzuk zituzten, 100 litrokoak-edo izango zirenak eta ez dakit nik zenbat kilokoak... Ez dakit gaur dudan adinean horrela egiteko gai izango ote nintzen.

Zelaiburuko lepoa

Etapak

GR-10 zeharkaldiak etapa ofizial-edo batzuk ditu, baina zenbait tokitan aldaerak ere badaude, etapa luzeagoak edo motzagoak eginda. Esan bezala, nik Euskal Herriko zatia egin nuen, eta hauek dira horko etaparik ohikoenak:

• 1. etapa, Hendaia-Oleta: 21,5 km, 900 m-ko desnibel positiboa eta 800 m-ko negatiboa. Xoldoko Gaina, Ibardin eta Intzolatik.
• 2. etapa, Oleta-Ainhoa: 20,5 km, 700 m-ko desnibel positiboa eta 700 m-ko negatiboa. Larrun eta Saratik.
• 3. etapa, Ainhoa-Bidarrai: 21 km, 950 m-ko desnibel positiboa eta 900m-ko negatiboa. Esteben Borda, Mehatzeko lepoa, Itsusiko haitzak, Artzamendi, Harpeko Saindua eta Infernuko Zubitik.
• 4. etapa, Bidarrai-Baigorri: 17 km, 1250 m-ko desnibel positiboa eta 1250 m-ko negatiboa. Iparla eta Buztanzelaitik.
• 5. etapa, Baigorri-Donibane Garazi: 18,5 km, 950 m-ko desnibel positiboa eta 950 m-ko negatiboa. Oilarandoi, Munhoa eta Lasatik.
• 6. etapa, Donibane Garazi-Ezterenzubi: 11,5 km, 500 m-ko desnibel positiboa eta 450 m-ko negatiboa. Zaro eta Gatarretik.
• 7. etapa, Ezterenzubi-Iratiko txaletak: 24 km, 1800m-ko desnibel positiboa eta 700 m-ko negatiboa. Iturranburu, Okabe eta Chalet Pedrotik.
• 8. etapa, Iratiko txaletak-Lojibar: 16 km, 500 m-ko desnibel positiboa eta 1450 m-ko desnibel negatiboa. Escaliers eta Belozkarretik.
• 9. etapa, Lojibar-Santa Grazi: 25,5 km, 1600 m-ko desnibel positiboa eta 1400 m-ko negatiboa. Holtzarteko zubia, Olhadibi, Anhauko Kürütxe eta Kakuetatik.
• 10. etapa, Santa Grazi-Belagoa: 9,5 km, 1000 m-ko desnibel positiboa eta 200 m-ko negatiboa. Ehüjarreko arroila eta Erraitzeko lepotik.

GR-10 ibilbidearen Euskal Herriko zatiaren mapa

Ibilbide ohikoena hori da, baina badaude alternatibak edo aldaerak:

• Lehenengo hiru etapak (Hendaia-Oleta, Oleta-Ainhoa eta Ainhoa Bidarrai, bakoitza 20 km ingurukoa) bitan egiten dituzte batzuek (Hendaia-Sara eta Sara-Bidarrai, bakoitza 30 km ingurukoa). Aukeran luzetxo dira, beraz egunak izanez gero hobe hirutan egitea. Hori bai, Ainhoako aterpetxea itxita dago orain, beraz ostatatzea arazo izan liteke.
• Ainhoako ostaturik eza konpontzeko beste modu bat izan daiteke 2. eta 3. etapak hirutan banatzea Saran eta Esteben Bordan (mendian) lo eginda: Oleta-Sara (10 km inguru), Sara-Esteben Borda (20 km inguru) eta Esteben Borda-Bidarrai (10 km inguru). Edo aurreko biak konbinatuta, lehenengo egunean 30 km egin Hendaiatik Sarara eta gero 20 km Saratik Esteben Bordara eta 10km Esteben Bordatik Bidarraira.
• 6. etapa (Donibane Garazi-Ezterenzubi) erraza eta laburra da (12 km) eta 7.a (Ezterenzubi-Iratiko txaletak) gogorra eta luzea (24 km). Badago modua horiek orekatzeko, Ezterenzubin beharrean Kaskoletan lo eginda, mendian, Ezterenzubitik 4 km-ra, eta horrela bi etapa horiek 16 eta 20 km-koak bihurtu. Izan ere, baliteke hori izatea ohikoagoa. Baina nik egin nuenean Kaskoleta itxi egin zuten irailean, konponketetarako, eta beraiek aipatu zidaten Ezterenzubiko Karrikaburu ostatuaren aukera eta telefonoa eman, eta egia esan primeran dago.
• Azken etapa, Santa Grazi-Belagoa, ez da GR-10 ibilaldikoa, egia esan. Hori egin nuen hurrengo batean GR-11-ren Euskal Herriko zatia egin nahi nuelako, eta horrekin lotzeko (beno, eta Ehüjarreko arroila ederra ezagutzeko aitzakia ederra zelako).

Errozate

Hobeto informatu eta planifikatzeko

Artikulu hau idaztean nire helburua izan da zeharkaldia ezagutarazi eta informazio apur bat emango zuen atalen bat egotea sarean euskaraz, nik ez baitut ezer aurkitu gure hizkuntzan. Baina egiteko asmoa baduzue, hobeto informatzeko eta planifikatzeko badaude nik baino informazio osoagoa eta hobea dauzkaten bi webgune:

• http://www.gr10.fr/ (frantsesez, nik hau erabili nuen batez ere)
• https://travesiapirenaica.com/gr10/gr10.php (gaztelaniaz)

Aholku eta informazio piloa dago bertan: etapak, ostatuak, aterpetxeak, bordak eta kanpin-denda jartzeko tokiak, eramateko arropa eta materiala...

Holtzarteko zubia

Ostatatzea

Esan bezala, kotxea izanez gero mugituta aukera asko izan dezakegu ostatatzeko, eta kanpin denda izanez gero toki asko daude lo egiteko egokiak herrietan zein mendian. Baina ez badugu kotxerik eta ez badugu kanpin dendarik eraman nahi, etapa amaieretan dauden ostatu eta aterpetxeetan lo egin beharko dugu, eta horietan erreserbak egitea komeni da, zenbait tokitan ez baitago hainbesteko aukerarik eta toki gabe gera gaitezke. Herri edo etapa amaiera gehienetan ostatu aukera bakarra edo pare bat daude, ni leku batzuetan tokirik gabe geratu nintzen, eta hori irailean, uztail edo abuztuan askoz okerragoa da. Donibane Garazin aukera askoz handiagoa dago hor Santiago Bidearekin gurutzatzen delako, baina justu horregatik hor da tokia aurkitzen zailena... Aterpetxeetan lo egin daiteke 15-30 eurotan, pentsio-erdian 35-65 eurotan, batzuetan hurrengo eguneko jatekoa ere prestatzen dute oso merke. Herri batzuetan badaude zeharkaldiko aterpetxeez aparte hotelak eta bestelakoak ere, baina hauek askoz garestiagoak izan ohi dira.

Santa Grazi

GPS track-ak

Goian aipatu ditudan webguneetan badaude GPS track-ak jaisteko, eta Wikiloc-en ere asko aurki daitezke. Nik ere erabili nituen horrelakoak, telefonoan eta OruxMaps-en kargatuta, orain ez dut gogoan nondik hartu nituen track-ak zehazki. Baina erabili nituenak behintzat oker zeuden hainbat tokitan, zaharrak ziren agian, zati batzuetan gauzak eraikita zeuden eta bidea moztuta zegoen, beste batzuetan bide markatua beste toki batetik zihoan... Nik markatutako bidea eta seinaleak jarraitu nituen beti eta track-ak grabatu nituen, eta noizbait nahita edo nahi gabe desbideratu banintzen ondoren editatu egin nituen track-ak. Eta Wikiloc-era jada gauza gutxi igotzen badut ere (gauza antzeko gehiegi dago eta nahasgarria izan daiteke), kasu honetan nire track-ak igo ditut, informazio zuzena eta eguneratua egon zedin Euskal Herriko zatiaz eta euskaraz. Hemen daude:

• 1. etapa, Hendaia-Oleta
• 2. etapa, Oleta-Ainhoa
• 3. etapa, Ainhoa-Bidarrai
• 4. etapa, Bidarrai-Baigorri
• 5. etapa, Baigorri-Donibane Garazi
• 6. etapa, Donibane Garazi-Ezterenzubi
• 7. etapa, Ezterenzubi-Iratiko txaletak
• 8. etapa, Iratiko txaletak-Lojibar
• 9. etapa, Lojibar-Santa Grazi
• 10. etapa, Santa Grazi-Belagoa

Iparla

Esperientzia zoragarria

Orain, aspektu eta zehaztasun praktikoak alde batera utzi eta balorazio subjektiboa egingo dut. Egun batzuetako mendi-zeharkaldi bat egitea, gaztetan egiten genuen gisara, esperientzia zoragarria izan zen eta ikaragarri gozatu nuen. Egun batzuk bakarrik egin nituen, beste batzuk semeak edo zati batzuetan neska-lagunak lagunduta, jendea ere ezagutu nuen bidean... eta beti ongi. Menditik ibiltzea, erreketan bainatzea... Zer gehiago behar du pertsonak? Herri eta ostatuetan aurkitutako jende euskalduna ere oso jatorra da, eta toki askotan dakite euskaraz, gure aurreiritziengatik pentsatzen duguna baino askoz gehiago. Beti plazera da iparraldeko jendearekin hitz egitea, mugez gaindi elkar ezagutzea... eta euskaraz arituta tratua ere berezia da, toki batzuetan detaile ikaragarriak izan zituzten.

Gainera, lehenago esan dudan bezala, paraje ezin ederragoa dira Ipar Euskal Herriko Pirinioak. Zeharkaldian bertan ez badago ere, kotxea genuen egun batean arratsaldean Arpeara joan ginen, eta harako errepidetik ikusten den Errozate menditik behera doan bailara beharbada inoiz ikusi dudan mendi-paisaiarik ederrena izango da (eta ez ditut gutxi ikusi!), guztiz zirraragarria izan zen.

Iazko udako hori eta gero, lehenbailehen horrelako beste bat egiteko gogoz geratu nintzen... Bada, uda honetan laster egingo dut GR-11-ren Euskal Herriko zatia, aurrekoa utzi nuen tokitik, hau da, Belagoatik, Hondarribiraino! Kontatuko dizuet!

Bilboko Astiberri argitaletxeak haurrentzako komikiak euskaratzen darrai horretarako sortutako Txikiberri zigilupean, eta aurten 3 atera ditu jada, bi aurretik hasita zeuden sailen jarraipenak dira eta beste bat berria.

Batetik, Romain Pujol eta Vincent Caut-en Biga (Benetan Identifikatu Gabeko Animalia) saileko 5. liburua dago, Bat eta bakarra. Bestetik, Martin Romeroren Uxío sailaren bigarrena atera du, Uxío eta lagunak. Eta, azkenik, Josephine Mark-en Txangoan txiripaz dago. Haurrentzat soilik ez baizik eta helduentzat ere baden komiki honek gaixo dagoen untxi baten eta otso baten abenturak kontatzen ditu modu barregarri eta aldi berean hunkigarrian, hainbeste non zenbait sari irabazi duen.

Etxeko txikienek komikiez euskaraz gozatzeko aukera gehiago!

Hau dunk marka, hau! Urte asko behar izan ziren lehenbizikoz manga bat euskaraz argitaratua ikusteko, baina geroztik benetako zaparrada ikusten ari gara. Bi argitaletxeri zor diegu hori: Ooso-ri eta, bereziki, Harriet-i. Azken honek Kabe zigilua sortu du euskaraz manga ateratzeko, eta aurten hamar bat manga ateratzeko asmoa azaldu du. Eta, izan ere, asmo hori betez, urtearen erdira oraindik iritsi ez garenean, 5 atera ditu.

Batetik, Tomomi Usuiren Cube Arts sailaren bigarrena eta hirugarrena dauzkagu, non Takuto gazteak eta bere lagunek barruan harrapatu dituen Cube Arts bideo-jokoaren (blokez osatutako mundu bat irudikatzen duen eta Minecraft asko gogorarazten duen jokoa) barruan bizitzen ari diren abenturen jarraipena eta amaiera ezagutuko ditugun.

Bestetik, Tabasa Ioriren Heroines game sailaren lehenengo eta bigarren zenbakiak daude. Bertan Txanogorritxo bezalako ipuinetako pertsonaiak agertzen diren baso batean sartzen da Alice, baina ikusiko dituen istorioak ez dira ipuinetakoak bezalakoak, pertsonaiok elkar hiltzen baitute beldurrezko komiki honetan.

Azkenik, Itaru Kinoshitaren Dinosaurs Sanctuary sailaren lehenengoa daukagu, Suzume zaintzailearen dinosauroz betetako irla eta parke bateko bizipenak dakarzkiguna.

Manga guztiak Iker Alvarezek ekartzen ditu euskarara zuzenean japonieratik.

Erabat berri pozgarria, manga edo komiki japoniarra gazteen artean ikaragarri arrakastatsua baita eta, beraz, euskaraz izatea lehentasunezkoa eta estrategikoa da. Bejondeizuela, Harriet eta Kabe!

Harriet argitaletxearen aurtengo nobedade esanguratsuenetako bat dugu Anker. Duela ia lau urte Lotsa eta ahaztea egin zuen talde berak egina da: Gregorio Muro Harriet komiki-gidoilari mitikoaren testua, Alex Machoren marrazkiak eta Ekaitz Agirre Garluk-en koloreak. Eta hura bezala, aurrez Frantziako merkatu exigentean argitaratu da bi albumen forman, eta orain euskaraz eta gaztelaniaz Harriet argitaletxearekin biak edizio integral batean.

Istorioa Siberiako taigan gertatzen da, zehazki, Primorski kraiean, Errusiako errepublika autonomoetatik hego-ekialderen dagoena, Txinarekin muga egiten duena eta hiriburua Vladivostok duena. Udege etnia bizi da han, 1500 kide eskas dituena, hizkuntza propioarekin eta basoaren eta animalien izpirituetan sinesten duena. Hango deforestazioa Amazoniarenaren bikoitza izaten ari da, mafia errusiar-txinatarrengatik. Tigre siberiarra bizi da han, desagertze arriskuan dagoen espezie bat, baina ezkutuko ehiza jasaten duena. Talde bat tigreari eta ezkutuko ehiza horri buruzko dokumentala filmatzera joan da, baina mafia egurgileek ez dituzte ahaztu urte batzuk lehenago taldeak euren ekintzak salatuz egindako dokumental batek ekarri zizkien ondorioak. Gatazka horren erdian, tigre haserretu anker bat ere badago... Osagai hauek denak nahasten dira etenik gabeko akziozko thriller odoltsu batean, azpian indigenismoaren eta ekologismoaren aldeko aldarri eta mezu sakona duena. Fikziozko istorioa da, baina benetako zenbait gertakaritan oinarritutakoa.

Marrazkiei buruz zer esan... Zoragarriak dira, Alexengan ohikoak diren bezala. Basoaren inmentsitatea, tigrea... eta makinak: elurretako 4x4 ibilgailuak, motorrak, egurgintzako makinak eta kamioiak... Dokumentazio lan ikaragarria dago horren atzean. Koloreari dagokionez, irudikatu kokapena eta garaia, testuinguru geografiko eta tenporala: Siberiako taiga, neguan, dena elurra; eta basoak, neguan, hostorik gabeko zuhaitzak. Ematen du dena zuri eta marroia izango dela, monotono samarra. Eta hala da behar denean, efektu itogarri edo inmentsitatezko hori bilatu nahi denean, baina bestela oso koloretsu eta bizia ere bada. Marrazkilari ere bada Garluk, baina azken urteotan koloreztatzaile lana egiten aritu da lan esanguratsu askotan, eta nabari da oso zaildua dagoela langintza horretan.

Emaitza osoa, irakurri beharreko komikia, jada Frantzian Buc-eko Komiki-Azokako album onenaren saria irabazi duena. Komikiari buruzko informazio zehatzago eta sakonagoa egileen eskutik, Koldo Mitxelenan egin genuen aurkezpenaren bideoan.

Ikerren suizidioak bizitza birplanteatzera eraman du Leire. Osasun mentala, galeraren dolua eta nola jarraitu dira Sandra Garayoa ilustratzailearen eta Bertol Arrieta idazlearen opera primaren gai nagusiak. Txalapartak argitaratu du euskaraz, eta Frantzian eta Espainian ere argitaratu dute frantsesez eta gaztelaniaz.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Zer da Hodeien gaineko aldean?

Bertol: Annapurnaren madarikazioari buruz irakurri nuen artikulu batetik jaio zen. Han kontatzen zen Annapurna dela hamalau zortzimilakoetatik hilgarriena. Hainbat abentura kontatzen zituen, besteak beste, Kataluniako eskalatzaile batena, gaur egun mitikoa den igoera egin zuena lagun batekin. Motxila txiki batekin Pirinioetara igotzen denak bezala egin zuten, ezer ez balitz bezala. Hogeita hamar urte geroago, alpinista horrek bere buruaz beste egin zuen. Bere figura ikertzen hasi nintzen eta Ipar Polo geografikora iristeko bidaia epiko bat ere egin zuela ikusi nuen. Deigarria zen, gizon hura, zero azpitik berrogei gradutara egon zena, bakarrik ia urtebetez, zakurren laguntzarik gabe, mugitzeko erraketak erabiliz, hain muturreko egoeretatik bizirik atera zena, nola hil zuen bere burua, hogeita hamar urte geroago izan arren?

Ideia horretatik abiatuta, Leireren bidaia planteatu genuen, bi ideiak elkartzeko eta suizidioaz hitz egiteko, eta, batez ere, maite den pertsona batengatiko doluaz hitz egiteko.

Liburua bere egileen opera prima da

Ez zuk, ez Sandrak, ez zenuten komikirik egin lehenago, eta mediora hurbildu zarete zailtasun handiko nobela grafiko batekin. Nola sortu zen obra?

Sandra: Bikoteka-n ezagutu genuen elkar 2020an. Bikoteka Galtzagorrik Etxepare lehiaketara begira album ilustratua egiteko antolatzen duen ilustratzaile eta idazleen topaketa da. Urte horretan Aitziber Alonsok eta Yolanda Arrietak eman zuten. Elkarrekin lan egiteko gogoz geratu ginen, eta Bertolek urtebetera proposamen pare batekin idatzi zidan, eta gehien erakarri ninduena gaur egun Hodeien gaineko aldean dena izan zen. Komikia izateak errespetua eman zidan, baina beste hizkuntza bat aztertu nahi nuen. Denak enkajatu zidan eta aurrera egin genuen.

Bertol Arrieta: "Marrazkilariek lan izugarria egiten dute, eta atzean laguntza ekonomikorik ez badago, ezinezkoa da horri aurre egitea"

Komikian Leire ezagutuko dugu. Bere bikotekideak, Ikerrek, bere buruaz beste egin du, eta Leire zergatia ulertzen saiatzen da. Zerk motibatu zintuzteten hain gai konplexu batera hurbiltzera?

Bertol: Ez dakit. Ez dugu hurbileko kasurik izan. Aipatutako artikuluak eragin zuen. Psikologikoki hain indartsua den pertsona batek bere buruaz beste egin ahal izateak dolua ikertzera eraman ninduen, eta konturatu nintzen gutako edozein irits daitekeela suizidatzera.

Bere bikotekideak bere buruaz beste egiteak Leire, protagonista, bere bizitzari buruz hausnartzera darama

Protagonistak galdera hau egiten dio bere buruari: "Zertan huts egin nuen nik, zergatik iruditu ote zitzaizun tentagarriagoa ni gabe hiltzea nirekin bizitzea baino".

Bertol: Oso gogorra da esaldi hori. Egoera horretatik igaro den jendearekin hitz egiteko aukera izan dugu, eta sentitzen dutena errua da. Hala sentitzen dute, bidezkoa ez bada ere. Dolu-prozesu hori landu duten pertsona horiek, gainditzean, oso indartsu egiten dira, eta haiekin hitz egin dugunean barne-indar izugarria dute gainditu duten guztiarengatik.

Sandra Garayoa: "Pertsonen istorioek fantasiak baino gehiago ukitzen gaituzte"

Leireren inguruan pertsonaiak sortzen hasten dira. Guztiak in itinere daude, zeozeren bidean. Leire gasolindegi batean geratzen da, eta inguruan pertsonaiak agertzen hasten dira, norbera bere doluei aurre eginez.

Bertol: Ramon, zaharra, doluz dago. Zerbitzariak ere badu bere dolu txikia... Bizitza da. Denok ditugu dolu txikiak. Leire gasolindegi batera, hau da, ez-leku batera, eramatearen eta han ezezagunekin topo egin zezan arrazoia zen dolu-prozesu horri aurre egiten jartzea han, senideengandik eta lagunengandik urrun.

Obra bidaia baten istorioa da

Bera hain gaizki dago ezin baitu ezer egin, eguneroko bizitzak min egiten dio, baina honek aurrera jarraitzen du bere inguruan. Bizitzaren trena hartu behar du, eta polita iruditzen zitzaigun ezezagun horiekin eta hain leku desegokian egin behar izatea.

Sandra: Arimarik gabeko tokia, bera sentitzen den bezalakoa. Era berean, Artikoko paisaiaren eta gasolindegiko paisaia faltaren arteko kontrastea, horrek dakarren guztiarekin, grafikoki erakusteko aukera ematen zigun.

Sandra Garayoa: "Komikia izateak errespetua eman zidan, baina beste hizkuntza bat aztertu nahi nuen"

Japoniako artearen esaldiak tartekatzen dituzue kapitulu gisa. Hala, Kintsugi-az hitz egiten duzue, buztinezko pieza hautsiak urrearekin edo zilarrarekin konpontzearen arteaz. "Emaitza –agerian ditu zauriak– jatorrizkoa baino ederragoa da".

Sandra: Japoniako hitzak, hasiera batean, ez ziren kapituluak. Istorioaren beste zati bat dira, baina hainbesteko intentsitatez atseden hartzeko balio dute. Kintsugi-aren ideiarekin, guztiz pitzatutako artikoaren irudi bat kontrajartzea bururatu zitzaidan. Zeramika bat gogorarazten duen orrialde bikoitza da.

Bizitza pitzaduraz osatzen da, Bertolek lehen esan bezala.

Kintsugi-ak orbainak ohoratzen ditu

Zure kasuan, Bertol, literaturatik eta ikus-entzunezkotik zatoz. Zurean, Sandra, ilustraziotik zatoz. Kontatzen duzuen istorioak eskatzen du liburuaren giroa batez ere narrazioaren bidez transmititzea, marrazkiaren bidez baino gehiago. Nola izan da kontakizun hain intimistan lan egitea?

Sandra: Pazientzia eta beldur handiz. Oso prozesu bizia izan da. Lehenengo medioaz ikertu behar izan dut. Ahal dudan bezala egin dut, ez naizelako ohituraz komiki-irakurlea izan. Medioa ez ezagutzean, beste aldetik dakardanarekin konpentsatzen saiatu naiz. Agian ez da teknikoki eraikuntzarik onena, baina baliteke ohikoak ez diren beste irudi edo teknika batzuk izatea.

Proiektuaren dimentsioa izan da zailena. Handi samar geratu zait. Luzatu egin da, eta batzuetan iruditzen zitzaidan denbora guztian gauza bera egiten nuela, ez nuela aurrera egiten. Baina emaitza oso ona izan da, eta orain ez dut gogoratzen zein gaizki pasatu dudan. Onarekin gelditzen naiz. Oso pozik.

Monotoniaz eta isiltasunaz hitz egiten du liburuak. Rusen bidaia [Artikoko abenturazalearena] orri bikoitzez beteta dago, non hedapen grafiko handiagoa egin dezakezun. Leireren gasolindegiko istorioak narrazio-tempo jarraitua eskatzen du, errepikapenez betea, ateratzea zaila den erretikulu batean. Grafikoki uko egitea ere badakarren murriztapena.

Bertol: Narrazio estiloa ondo zetorren kontatu nahi genuenarekin.

Sandra: Errepikapen horiek nahita egin dira. Obra denbora guztian leku berean gertatzen da eta horrek zapuztu egiten ninduen nolabait. Beti marrazki bera egiten ari nintzela sentitzen zuen, baina uste dut funtsezkoa dela istorioaren erritmoa islatzeko.

Bertol Arrieta: "Dolu-prozesu hori landu duten pertsona horiek, gainditzean, oso indartsu egiten dira"

Bertol: Sandraren marrazkiek kutsu minimalista dute eta monotonia hori Leirek bizi duena islatzeko nahita bilatuta dago. Bere egunerokoa eternitate bat bezalakoa da. Sandraren marrazkiek asko esaten dute gutxirekin, eta oso zaila iruditzen zait hori lortzea. Berak dena eskuz egiten du, eta hori nabaritzen da emaitzan.

Sandra: Pertsonen istorioek fantasiak baino gehiago ukitzen gaituzte. Ez zait gustatzen informazio gehiegirekin betetzea. Beti jartzen dut kamera oso hurbileko ikuspuntuan, plano-aldaketa handirik gabe.

Zure ilustrazio-lana, Sandra, koloreagatik nabarmendu ohi da. Kolore bizi horri uko egin behar izan diozu istorioaren tonua erreproduzitzeko, ohituta zaudena baino askoz paleta lasaiagoa eskatzen baitzuen.

Sandra: Kolorea beti da garrantzitsua niretzat. Oso modu intuitiboan egiten dut, eta hasieratik banekien paleta hotza behar nuela, kontraste handirik gabe. Geroago pistatxo-fosforito berdea, fuksia eta beltza sartu nituen intentsitate handiagoa emateko eta espazioak eta binetak eraikitzeko. Ez nuen nahi dena pastel kutsuarekin izatea.

Beltzak oinaze eta itoaldi une horientzat guztientzat balio zuen. Koloreak ez ezik, testura desberdinak lortzeko teknika desberdinak erabiltzea ere. Asko gozatu dut. Bizitza errazteko eta koherentziari eusteko ere mugatu dut paleta. Ez dakit nabaritzen den, baina lehenengo marrazkietatik azkenekoetara aldaketak ikusten ditut nik. Banekien bidean zehar hartuko nituen elementu berriak aurkitu eta hasierakoak baztertuko nituela, baina entrega-datak zeudenez, ezin izan ditut hasierakoak berregin. Bestela lanak ez lukeelako amaierarik izango ere bai.

Marrazkigilea Tabakaleran lanean

Zer tresna erabili duzu marrazteko?

Sandra: Pastelak, olioa eta koloretako arkatzak. Eromena izan da. Uneren batean gaizki pasatu dut. Pozik nago hain ondo atera delako. Euskaraz, gaztelaniaz eta frantsesez argitaratu da. Horretarako biok bekak izan ditugu, Tabakaleran lan egiten utzi digute... Alde horretatik ondo egin dugula uste dut.

Sandra Garayoa: "Proiektuaren dimentsioa izan da zailena"

Orri bikoitz bat dago antzara-joko batekin, ilargi-faseak ikusten direna, aipatu dugun egitura hausten duena, ingurunearen aukerekin jolasten duena.

Sandra: Zati horretan inflexio-puntu bat egon behar zen. Leire bere minaren alderdirik sakonenean zegoen, eta baliabide bat behar genuen bineta laukidunetatik ateratzeko, eta orrialde bikoitzek eta kiribilek funtzionatzen zuten oinaze hori erakusteko.

Bertol: Prozesu hori igaro zuen pertsona batek bere mina kiribilean zihoala esan zigun, gero eta handiagoa. Irudi horrek in crescendo-ko min hori adierazteko balio zuen. Gure erronka hura kontatzea zen, eta motzegi gelditzeko beldur ginen. Ezin genuen ehun orrialde erabili horretarako. Komikiak elipsi narratiborako gaitasun handia du, eta horrelako jokoak ahalbidetzen zizkigun.

Ilargiaren faseak

Elkarrizketen bidez adierazten diren pertsonaien obra bat da.

Bertol: Hasieratik ikusi genuen Leirek dolu hori gasolindegiko ezezagunekin eraman behar zuela. Zerbitzaria, hotelekoa eta egunero gurutzegramak egitera doan zaharra zeuden. Hiru pertsonaia izan behar ziren, bi oso gutxi direlako eta lau gehiegi. Horietako bakoitzaren garapena asmatzen hasi ginen. Harrerako mutilarekin maitemintze moduko bat dago, zerbitzariarekin adiskidetasun-istorio bat dago, eta Ramonekin istorio paternalago bat dago. Hiru harreman horiek nolabait aurrera egitea behar genuen. Ez dira pertsonaiak Leireri laguntzen diotenak, baizik eta berak laguntzen die pertsonaiei, eta hori da Leirek bizitzari lotzeko duen modua, lehenik ezezagun horien laguntza jasoz eta ondoren laguntza hori itzuliz.

Sandra: Bertolek Leireren pertsonaia eraiki du inguruko pertsonaiak oinarri hartuta. Neska hain lur jota dago non ezin baitu bere nortasuna garatu, eta inguruan dituen pertsonekin eraikitzen da.

Planotik kanpo gertatzen direla dirudien isiluneen istorio bat da.

Bertol: Bai, erritmo motela, elipsia eta isiluneak dira komikiaren hiru ardatzak.

Oso lan zinematografikoa da, eta Loreak bezalako filmen antzeko erritmoa du. Badaude komiki batzuk, adibidez Yurre Ugarte eta Joseba Larratxeren Joana Maiz edo Koldo Almandoz eta Aritz Truebaren Natasha, inoiz izan ez diren filmak direnak. Badirudi Hodeien gaineko aldean horrelako beste kasu bat izan daitekeela.

Bertol: Guri film bat egiteko abiapuntua izatea gustatuko litzaiguke. Idazten dudanean oso bisuala izaten naiz eta, liburua egin ahala, film baten script-a izan zitekeela pentsatzen genuen. Ez genuen horrela planteatu ez baitugu baliabiderik film bat egiteko, baina izugarri gustatuko litzaiguke.

Sandra Garayoa: "Jende asko hunkitu da, eta horrek esan nahi du zerbait ondo egin dugula"

Hugo Pratt-ek zioen komikia pobreen zinema dela.

Bertol: Hala da. Zinemak ahalegin pertsonal eta ekonomikoa behar du, eta hori lortzea zaila iruditzen zait.

Gero eta zeharkakotasun handiagoa dago medioen artean.

Bertol: Ideia izan nuenean oso bisuala zela ikusi nuen, eta horregatik pentsatu nuen komikian ipuin edo nobela batean baino gehiago. Oso indartsuak iruditzen zitzaizkidan Artikoko irudiak eta gasolindegiko irudiekiko kontrastea. Horregatik proposatu nion Sandrari istorio hau egitea.

Sandra: Eta isiluneengatik.

Bertol: Eta istorioaren minimalismoagatik. Komikiak gutxirekin asko konta zezakeela pentsatu nuen.

Gero eta ilustratzaile gehiago ari dira komikiaren mundura hurbiltzen.

Sandra: Normala iruditzen zait. Nire kasuan, euskarri eta teknika desberdinekin esperimentatu nahi dudan bezala, ilustrazioko beste eremu batzuk ere esploratzen hasten naiz, modu naturalean, nire jakin-minagatik.

Zenbait kristal elkartzen direnean, sortu egiten dira

Jatorrian komikia euskaraz eginda dago. Gero eta euskarazko komiki gehiago daude.

Sandra: Nire ustez, zenbat eta gehiago egin, orduan eta erreferente gehiago daude eta egiteko gogo handiagoa. Aurrekaria sortzen da.

Bertol: Laguntzak ere badaude. Gero eta gehiago dago, eta horrek lana errazten du. Marrazkilariek lan izugarria egiten dute, eta atzean laguntza ekonomikorik ez badago, ezinezkoa da horri aurre egitea. Laguntzak funtsezkoak dira.

Sandra: Nire kasuan, Eusko Jaurlaritzaren sormen beka lortu nuen. Urtero 15.000 euroko lau laguntza ematen dira komiki-proiektuetarako eta hiru album ilustraturen proiektuetarako. Laguntza hori gabe nik ezin izango nukeen proiektu hau egin, ez behintzat erritmo honetan. Denboran askoz gehiago luzatuko zatekeen, hobeto ordaindutako beste lan batzuei lehentasuna emango nielako.

Bertol: Komiki-proiektuak egiteko arazoak izan ditut; izan ere, proiektua saltzen ez bada, marrazkilariek, autonomoak izanik, ezin diote aurre egin. Irteerarik izango duen jakin gabe urtebeteko lana egitea bideraezina da. Kasu honetan laguntzak ezinbestekoak dira.

Tiradak txikiak dira, eta nahikoa irakurlerik ez badago, ez da jasangarria.

Bertol: Eta hori, proiektua argitaletxe bati saltzea lortzen baduzu. Saltzeko, proiektua egin behar duzu: sinopsia, pertsonaiak... Laguntzak eskuratzeko, argitalpen-kontratua izan behar duzu, bestela ezin duzu aurkeztu.

Sandra: Laguntzarik gabe, suizida samarra da komikiak egitea. Proiektu txiki batek urte erdia behar du. Zer pentsatua ematen du.

Hala ere, esperientzia errepikatzeko gogoa duzue?

Bertol: Nire kasuan bai. Ni helduentzako kontakizunak egiten hasi naiz, eta batzuk kontatu nahi dituzu eta beste batzuk ikusi nahi dituzu. Zaila dela pentsatzen dut, baina saiatuko naiz.

Sandra: Nik ere berriro egingo nuke. Esperimentatzea gustatuko litzaidakeen atea zabaldu dit.

Zer erantzun ari da jasotzen komikia?

Bertol: Salmentei dagokienez, oraindik ez dakigu. Jendearen erantzunari dagokionez, gaiagatik oso identifikatuta sentitu diren pertsonen erantzunak jaso ditugu. Ez genion liburuari heldu suizidioari buruz hitz egiteko soilik; izatez, guretzat garrantzitsuena istorio on bat kontatzea zen. Komikian paraleloan planteatzen ditugun bi istorioek erakartzen gintuzten. Eta, gainera, uste dut nahiko ikuspegi argitsua eman diogula, gaia berez iluna den arren.

Sandra: Nire kasuan feedback-a oso positiboa izan da. Jende asko hunkitu da, eta horrek esan nahi du zerbait ondo egin dugula.

Proiektuak?

Bertol: Ipuin-liburu bat amaitzen ari naiz, eta antzerkiaren munduan sartu naiz, falta nuen zerbait dena, eta mugitzen has dadin gogoa dut; eta azken fasean dagoen dokumental batekin ere ari naiz.

Sandra: Nire kasuan, Hodeien goiko aldean-en prozesuari eta zirrikituei buruzko erakusketa bat prestatzen ari naiz, Gildan. Gainera, album ilustratu bat egin nahi dut bakarka. Eta beti daude eguneroko gauza txikiak.

2022a, aurreko artikuluan esan nuen bezala, inoizkorik oparoena izan da euskarazko komikigintzan, aurreko urteetako kopurua ia bikoizteraino. Hainbeste non, azken urteotan jada nahikoa zaila egiten bazitzaidan blog honetan nobedade guztien berri ematea, iaz guztiz ezinezkoa egin zitzaidan. Otsaila amaiera bitarte aritu izan naiz ahal nuen neurrian nobedade esanguratsuenen berri artikulu baten bidez ematen, eta oraindik 20ren bat geratzen zitzaizkidan. Eta ez du zentzurik astean behin edo birritan iazkoen berri ematen jarraitzeak, hilabete asko beharko bainituzke oraindik eta aurtengoak pilatzen joango litzaizkidakeelako... Baina beste horien guztien berri ez ematerik ere ez nuen nahi, beraz gutxienez artikulu batean eta labur-labur komentatzea pentsatu dut. Hona:

• Berriro jaio (Mugarik Gabe). Gidoia: Elizabeth Casillas. Marrazkiak: Josune Urrutia.
• Superpatata: Nahaspila kosmikoa 1 - Bare erregearen itzulera (Bang Ediciones / Mamut Comics). Gidoia eta marrazkiak: Artur Laperla.
• Bat gehiago gara (Txalaparta). Gidoia eta marrazkiak: Leire Salaberria Urdanpilleta.
• Amaiur 1522 (Gaztelu Elkartea/ Herrima / Gure Berriak / Erroa). Gidoia eta marrazkiak: Asisko.
• Biga 4 - Biga endreda-makila (Astiberri, Txikiberri bilduma). Gidoia: Romain Pujol. Marrazkiak: Vincent Caut.
• Holakoak dira gure hilekoak (Txalaparta). Gidoia eta marrazkiak: Carolina de Prada EsCarolota.
• Irri egin (Astiberri, Txikiberri bilduma). Gidoia eta marrazkiak: Raina Telgemeier.
• Zuhaitzen balioa (Sauré). Gidoia: Susana Domínguez Lerena. Marrazkiak: Daniel Rodríguez Redondo.
• 100 urte musika egiten (Bilboko Orkestra Sinfonikoa). Gidoia: Kike Infame (Luis Javier Pérezen testuetan oinarrituta). Marrazkiak: Kike Infame.
• Desberdinen Kluba (Ttarttalo). Gidoia eta marrazkiak: Cati Baur.
• Ongi etorri Kokoloara (Ttarttalo). Gidoia: Pauline Pinson / Ivan Rabbiosi / Dewi Noiry. Marrazkiak: Dewi Noiry.
• Guruyi, Yogaren inguruan abentura bat (Denon Artean Cenlit). Gidoia: Jon Lorente. Marrazkiak: Maite Rosende.
• Memet (A fin de cuentos). Gidoia: Isabella Cieli. Marrazkiak: Noémí Marsily.
• Aurpegrafiak (Zortziko). Gidoia eta marrazkiak: Iñaki Martiarena Mattin.
• Garena Gara - LBT emakumeen eta pertsona ez bitarren komiki transozeanikoak (Gehitu / Mugen Gainetik). Gidoia eta marrazkiak: Teresa Castro / Leslie Xamara / Andrea Conde Elkano / Dani CyC / Chris G. Represa / Mamen Moreu Bibibián / ReyRey / Eider Santos / Lola Verónica Vasquez.
• Zure esku ere badago (Gasteizko Udala, digitalean). Gidoia: EMAIZE Sexologia Zentroa. Marrazkiak: Angel Mª Remírez de Ganuza.
• Irabazi arte (EITB, app-ean). Gidoia: Nerea Loiola. Marrazkiak: Aitziber Alonso.
• Artxipelagoa (EITB, app-ean). Gidoia: Xabier Etxeberria Garro eta Martin Etxeberria Garro. Marrazkiak: Alex Sanvi.
• Txakomic, txakolinaren inguruko 7 komiki labur (Bizkaiko Txakolinak / Mendibile Jauregia / Jata-Ondo Landa Garapenerako Elkartea, digitalean). Gidoia: Mikel Begoña. Marrazkiak: Higinia Garay / Pedro J. Colombo / Aintzane Landa / Iñaket / Adur Larrea / Asier Iturralde / Josune Urrutia Asua / Raquel Alzate.

Bi hitzetan: I-KARAGARRIA!!! 2022 urtea izan da Komikipediak erregistroa gordetzen duenetik (hau da, 2000tik) euskarazko komikigintzan izan den urterik onena, baina ausartuko naiz esatera 80ko hamarkadako urrezko urteetan ere ez zela iazkoa bezalakorik izan.

Argitaratu diren euskarazko komikien kopuruari dagokionez, sarrera ilustratzen duen grafikoak dena adierazten du (klik egin daiteke handiago ikusteko). Mende honetan etengabekoa izan da goranzko joera: salbuespen puntual eta txikiekin, lehenengo hamarkadan 10 komikitik behera ateratzen ziren, bigarren hamarkadaren lehen erdian 10en kopurua gainditu eta azkenerako 20tik gorako kopuruan egonkortu zen, eta azken bost urteotan 30 baino gehiago izan dira. Bada, 2022an 67 komiki izan dira, aurreko urteko kopurua ia bikoiztuz! Gainera, sorkuntza propioaren eta kanpoko lanen itzulpenen banaketari dagokionez, biek egin dute gora maila berean, proportzioa praktikamente mantenduz.

Kopuruan izan den igoera hori, gainera, ez da inondik inora kalitatearen kaltetan izan, obra on eta oso onen proportzioa aurreko bera izan dela esan dezakegu, eta lan bikainak izan ditugu iaz ere: Amaiur! Libera State, Natasha, Orreagako kronikak 2 - Munjoie!, Utzi azalari, Lurbinttoko ohoinak, Ni ez naiz Mikel Laboa, Subnormala, Iratxo txikia eta shatranj partida, Inoiz ez 2 - E eguna, No sleep till Shengal, Maus... batzuk soilik aipatzearren.

Bestalde, mugarriak izan diren zenbait gauza gertatu dira. Horietako bat da Maus euskaraz atera izana. Mundu mailan zalantzarik gabe komikirik onenetako eta prestigiotsuenetakoa den hau, Pulitzer saria irabazitakoa, euskaraz izatea gauza handia da, beti aldarrikatu dugu jada klasikoak diren honen moduko komiki guztiak euskaratu beharko genituzkeela. Eta bestea: manga edo komiki japoniarra, gazteen artean horren arrakastatsua dena eta, beraz, euskaraz izatea lehentasunezkoa eta estrategikoa dena, azkenean eta lehenbizikoz euskaratu da. Eta ez da gauza puntuala izan, ez baita bakarra atera, hiru baizik, eta 2023an eskukada parea izango omen dugu gutxienez.

Aipatzekoa da baita ere emakumezko egileen igoera esanguratsua. Joera aurreko urteetatik bazetorren ere, aurten mantendu egin da eta beste koska bat egin du gora. Komikien egiletza osoa kontuan izanda (hau da, autore ezberdinen artean proportzionalki banatuta), 67 komiki horitako 19 egin dituzte emakumezkoek (% 28) eta 26tan izan dute parte hartzeren bat (% 39). Itzulpenak lagata bertako produkzioa soilik kontuan hartuta, zenbakiak are hobexeagoak dira, % 30 eta %44. Eta ez da gutxi proportzioa aurreko urteekin konparatuta mantendu ez ezik zerbait igotzea, kontuan izanik kopuruan izan den igoera handia.

Azkenik, ezin aipatu gabe utzi kanpoko argitaletxeen euskararako itzulpenek izan duten igoera. Beti izan da gauza oso puntuala, gero azken hamarkadan Asterixen urteroko bat edo bi ateratzen aritu da Salvat, eta 2019tik Tintinen bat edo bi urtean (Zephyrum/Trilita-ren eskutik) eta Superpatataren komikiak (Bang-en eskutik) izan ditugu. Bada, aurten 9 lan atera dituzte kanpoko etxeek. 2019an izan ziren hori baino gehiago, baina Superpatataren 9 zenbaki atera zirelako. Aurten 6 argitaletxe ezberdinek atera dituzte gauzak euskaraz, aipatutakoei Panini, Hachette eta Ooso batu zaiela. Zalantzarik ez dago kanpoko argitaletxe hauek euskarazko komikigintzako azken urteotako loraldiak bultzatuta animatu direla probatzera, ea jarraitzen duten!

Urtea gozamen hutsa izan da komikizaleontzat (ez hainbeste gure poltsikoentzat). Mantendu dadila, edo, eskatzen hasita, gorantz jarrai dezala, garrantzitsua baita euskararen normalizaziorako komikietan ere presentzia izatea.

Azken urteotan Ikaselkar argitaletxeak zientzialarien bizitzari buruzko komikiak argitaratzen ditu, denak Jordi Bayarrik eginak. Marie Curie, Newton, Galileo, Darwin, Aristoteles, Hipatia, Ada Lovelace eta Einstein-en ondoren, oraingoan Mary Anning-i buruzkoa egin dute, lehen emakume paleontologoari buruzkoa: Mary Anning - Herensuge-ehiztaria. Gaztetxoenek eta helduek ere zientziaren historia komikiak irakurriz eta gozatuz ikasten jarraitzeko bidean beste ale bat.

Beti da berri ona Euskal Herriaz kanpoko argitaletxeek komikiak euskaraz ere argitaratzen hasi izana eta, zorionez, azken aldian gero eta gehiago gertatzen ari da. Hachette erraldoia da horietako bat, iazko urtearen amaieran Ahizpak izeneko komiki saila, gaztelaniaz eta katalanez gain (ez galegoz, hala ere), euskaraz ere ateratzen hasi zena. Sail horretako lehen bi komikiak (Ahizpak 1 - Ezinbestean, ahizpak eta Ahizpak 2 - Gure estiloan) atera ditu euskaraz momentuz.

Christophe Cazenove-ren gidoia eta William-en irudiak dituen umorezko komiki-sail honek bi ahizpa, Wendy nerabea eta Marine neskatoa, ditu protagonista. Sail horretan oinarritutako marrazki bizidunetako seriea ETB3-n ematen dute, beraz, horren zaleentzat aukera bikaina da ahizpon abenturak komiki formatuan ere gozatzeko.

Komikigile ezaguna da Álvaro Ortiz, lan ezagun eta onen egilea (Cenizas, Murderabilia...) eta sari ugari irabazitakoa. Azken urteetan konfinamenduan zehar egin eta lehenbizikoz atalka sare sozialetan argitaratutako bi parodiek, El murciélago sale a por birras eta Prdro y Maili, sona eman diote komikizaleen mundutik harago.

Bada, berriki Astiberri etxearen haurrentzako Txikiberri zigiluaren barruan, txikienei zuzendutako Iratxo txikia eta Shatranj partida komikia egin du Ortizek. Baina ez erratu, komikia ez da haurrentzat soilik, edozeinek gozatu dezake sultanaren alaba Amina, merkatari txiro baten seme Ahmed eta iratxo txiki Ayuk Shatranj partida baten kontura sultana harri bihurtu ondoren sortutako nahaspila konpontzen biziko dituzten abenturekin. Istorio polita, gauza asko gertatzen direna, umorez kontatua, marrazki samurrez eta kolore alai goxoz hornitua, zer gehiago behar da?