"Denok ditugu dolu txikiak"

Ikerren suizidioak bizitza birplanteatzera eraman du Leire. Osasun mentala, galeraren dolua eta nola jarraitu dira Sandra Garayoa ilustratzailearen eta Bertol Arrieta idazlearen opera primaren gai nagusiak. Txalapartak argitaratu du euskaraz, eta Frantzian eta Espainian ere argitaratu dute frantsesez eta gaztelaniaz.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Zer da Hodeien gaineko aldean?

Bertol: Annapurnaren madarikazioari buruz irakurri nuen artikulu batetik jaio zen. Han kontatzen zen Annapurna dela hamalau zortzimilakoetatik hilgarriena. Hainbat abentura kontatzen zituen, besteak beste, Kataluniako eskalatzaile batena, gaur egun mitikoa den igoera egin zuena lagun batekin. Motxila txiki batekin Pirinioetara igotzen denak bezala egin zuten, ezer ez balitz bezala. Hogeita hamar urte geroago, alpinista horrek bere buruaz beste egin zuen. Bere figura ikertzen hasi nintzen eta Ipar Polo geografikora iristeko bidaia epiko bat ere egin zuela ikusi nuen. Deigarria zen, gizon hura, zero azpitik berrogei gradutara egon zena, bakarrik ia urtebetez, zakurren laguntzarik gabe, mugitzeko erraketak erabiliz, hain muturreko egoeretatik bizirik atera zena, nola hil zuen bere burua, hogeita hamar urte geroago izan arren?

Ideia horretatik abiatuta, Leireren bidaia planteatu genuen, bi ideiak elkartzeko eta suizidioaz hitz egiteko, eta, batez ere, maite den pertsona batengatiko doluaz hitz egiteko.

Liburua bere egileen opera prima da

Ez zuk, ez Sandrak, ez zenuten komikirik egin lehenago, eta mediora hurbildu zarete zailtasun handiko nobela grafiko batekin. Nola sortu zen obra?

Sandra: Bikoteka-n ezagutu genuen elkar 2020an. Bikoteka Galtzagorrik Etxepare lehiaketara begira album ilustratua egiteko antolatzen duen ilustratzaile eta idazleen topaketa da. Urte horretan Aitziber Alonsok eta Yolanda Arrietak eman zuten. Elkarrekin lan egiteko gogoz geratu ginen, eta Bertolek urtebetera proposamen pare batekin idatzi zidan, eta gehien erakarri ninduena gaur egun Hodeien gaineko aldean dena izan zen. Komikia izateak errespetua eman zidan, baina beste hizkuntza bat aztertu nahi nuen. Denak enkajatu zidan eta aurrera egin genuen.

Bertol Arrieta: "Marrazkilariek lan izugarria egiten dute, eta atzean laguntza ekonomikorik ez badago, ezinezkoa da horri aurre egitea"

Komikian Leire ezagutuko dugu. Bere bikotekideak, Ikerrek, bere buruaz beste egin du, eta Leire zergatia ulertzen saiatzen da. Zerk motibatu zintuzteten hain gai konplexu batera hurbiltzera?

Bertol: Ez dakit. Ez dugu hurbileko kasurik izan. Aipatutako artikuluak eragin zuen. Psikologikoki hain indartsua den pertsona batek bere buruaz beste egin ahal izateak dolua ikertzera eraman ninduen, eta konturatu nintzen gutako edozein irits daitekeela suizidatzera.

Bere bikotekideak bere buruaz beste egiteak Leire, protagonista, bere bizitzari buruz hausnartzera darama

Protagonistak galdera hau egiten dio bere buruari: "Zertan huts egin nuen nik, zergatik iruditu ote zitzaizun tentagarriagoa ni gabe hiltzea nirekin bizitzea baino".

Bertol: Oso gogorra da esaldi hori. Egoera horretatik igaro den jendearekin hitz egiteko aukera izan dugu, eta sentitzen dutena errua da. Hala sentitzen dute, bidezkoa ez bada ere. Dolu-prozesu hori landu duten pertsona horiek, gainditzean, oso indartsu egiten dira, eta haiekin hitz egin dugunean barne-indar izugarria dute gainditu duten guztiarengatik.

Sandra Garayoa: "Pertsonen istorioek fantasiak baino gehiago ukitzen gaituzte"

Leireren inguruan pertsonaiak sortzen hasten dira. Guztiak in itinere daude, zeozeren bidean. Leire gasolindegi batean geratzen da, eta inguruan pertsonaiak agertzen hasten dira, norbera bere doluei aurre eginez.

Bertol: Ramon, zaharra, doluz dago. Zerbitzariak ere badu bere dolu txikia... Bizitza da. Denok ditugu dolu txikiak. Leire gasolindegi batera, hau da, ez-leku batera, eramatearen eta han ezezagunekin topo egin zezan arrazoia zen dolu-prozesu horri aurre egiten jartzea han, senideengandik eta lagunengandik urrun.

Obra bidaia baten istorioa da

Bera hain gaizki dago ezin baitu ezer egin, eguneroko bizitzak min egiten dio, baina honek aurrera jarraitzen du bere inguruan. Bizitzaren trena hartu behar du, eta polita iruditzen zitzaigun ezezagun horiekin eta hain leku desegokian egin behar izatea.

Sandra: Arimarik gabeko tokia, bera sentitzen den bezalakoa. Era berean, Artikoko paisaiaren eta gasolindegiko paisaia faltaren arteko kontrastea, horrek dakarren guztiarekin, grafikoki erakusteko aukera ematen zigun.

Sandra Garayoa: "Komikia izateak errespetua eman zidan, baina beste hizkuntza bat aztertu nahi nuen"

Japoniako artearen esaldiak tartekatzen dituzue kapitulu gisa. Hala, Kintsugi-az hitz egiten duzue, buztinezko pieza hautsiak urrearekin edo zilarrarekin konpontzearen arteaz. "Emaitza –agerian ditu zauriak– jatorrizkoa baino ederragoa da".

Sandra: Japoniako hitzak, hasiera batean, ez ziren kapituluak. Istorioaren beste zati bat dira, baina hainbesteko intentsitatez atseden hartzeko balio dute. Kintsugi-aren ideiarekin, guztiz pitzatutako artikoaren irudi bat kontrajartzea bururatu zitzaidan. Zeramika bat gogorarazten duen orrialde bikoitza da.

Bizitza pitzaduraz osatzen da, Bertolek lehen esan bezala.

Kintsugi-ak orbainak ohoratzen ditu

Zure kasuan, Bertol, literaturatik eta ikus-entzunezkotik zatoz. Zurean, Sandra, ilustraziotik zatoz. Kontatzen duzuen istorioak eskatzen du liburuaren giroa batez ere narrazioaren bidez transmititzea, marrazkiaren bidez baino gehiago. Nola izan da kontakizun hain intimistan lan egitea?

Sandra: Pazientzia eta beldur handiz. Oso prozesu bizia izan da. Lehenengo medioaz ikertu behar izan dut. Ahal dudan bezala egin dut, ez naizelako ohituraz komiki-irakurlea izan. Medioa ez ezagutzean, beste aldetik dakardanarekin konpentsatzen saiatu naiz. Agian ez da teknikoki eraikuntzarik onena, baina baliteke ohikoak ez diren beste irudi edo teknika batzuk izatea.

Proiektuaren dimentsioa izan da zailena. Handi samar geratu zait. Luzatu egin da, eta batzuetan iruditzen zitzaidan denbora guztian gauza bera egiten nuela, ez nuela aurrera egiten. Baina emaitza oso ona izan da, eta orain ez dut gogoratzen zein gaizki pasatu dudan. Onarekin gelditzen naiz. Oso pozik.

Monotoniaz eta isiltasunaz hitz egiten du liburuak. Rusen bidaia [Artikoko abenturazalearena] orri bikoitzez beteta dago, non hedapen grafiko handiagoa egin dezakezun. Leireren gasolindegiko istorioak narrazio-tempo jarraitua eskatzen du, errepikapenez betea, ateratzea zaila den erretikulu batean. Grafikoki uko egitea ere badakarren murriztapena.

Bertol: Narrazio estiloa ondo zetorren kontatu nahi genuenarekin.

Sandra: Errepikapen horiek nahita egin dira. Obra denbora guztian leku berean gertatzen da eta horrek zapuztu egiten ninduen nolabait. Beti marrazki bera egiten ari nintzela sentitzen zuen, baina uste dut funtsezkoa dela istorioaren erritmoa islatzeko.

Bertol Arrieta: "Dolu-prozesu hori landu duten pertsona horiek, gainditzean, oso indartsu egiten dira"

Bertol: Sandraren marrazkiek kutsu minimalista dute eta monotonia hori Leirek bizi duena islatzeko nahita bilatuta dago. Bere egunerokoa eternitate bat bezalakoa da. Sandraren marrazkiek asko esaten dute gutxirekin, eta oso zaila iruditzen zait hori lortzea. Berak dena eskuz egiten du, eta hori nabaritzen da emaitzan.

Sandra: Pertsonen istorioek fantasiak baino gehiago ukitzen gaituzte. Ez zait gustatzen informazio gehiegirekin betetzea. Beti jartzen dut kamera oso hurbileko ikuspuntuan, plano-aldaketa handirik gabe.

Zure ilustrazio-lana, Sandra, koloreagatik nabarmendu ohi da. Kolore bizi horri uko egin behar izan diozu istorioaren tonua erreproduzitzeko, ohituta zaudena baino askoz paleta lasaiagoa eskatzen baitzuen.

Sandra: Kolorea beti da garrantzitsua niretzat. Oso modu intuitiboan egiten dut, eta hasieratik banekien paleta hotza behar nuela, kontraste handirik gabe. Geroago pistatxo-fosforito berdea, fuksia eta beltza sartu nituen intentsitate handiagoa emateko eta espazioak eta binetak eraikitzeko. Ez nuen nahi dena pastel kutsuarekin izatea.

Beltzak oinaze eta itoaldi une horientzat guztientzat balio zuen. Koloreak ez ezik, testura desberdinak lortzeko teknika desberdinak erabiltzea ere. Asko gozatu dut. Bizitza errazteko eta koherentziari eusteko ere mugatu dut paleta. Ez dakit nabaritzen den, baina lehenengo marrazkietatik azkenekoetara aldaketak ikusten ditut nik. Banekien bidean zehar hartuko nituen elementu berriak aurkitu eta hasierakoak baztertuko nituela, baina entrega-datak zeudenez, ezin izan ditut hasierakoak berregin. Bestela lanak ez lukeelako amaierarik izango ere bai.

Marrazkigilea Tabakaleran lanean

Zer tresna erabili duzu marrazteko?

Sandra: Pastelak, olioa eta koloretako arkatzak. Eromena izan da. Uneren batean gaizki pasatu dut. Pozik nago hain ondo atera delako. Euskaraz, gaztelaniaz eta frantsesez argitaratu da. Horretarako biok bekak izan ditugu, Tabakaleran lan egiten utzi digute... Alde horretatik ondo egin dugula uste dut.

Sandra Garayoa: "Proiektuaren dimentsioa izan da zailena"

Orri bikoitz bat dago antzara-joko batekin, ilargi-faseak ikusten direna, aipatu dugun egitura hausten duena, ingurunearen aukerekin jolasten duena.

Sandra: Zati horretan inflexio-puntu bat egon behar zen. Leire bere minaren alderdirik sakonenean zegoen, eta baliabide bat behar genuen bineta laukidunetatik ateratzeko, eta orrialde bikoitzek eta kiribilek funtzionatzen zuten oinaze hori erakusteko.

Bertol: Prozesu hori igaro zuen pertsona batek bere mina kiribilean zihoala esan zigun, gero eta handiagoa. Irudi horrek in crescendo-ko min hori adierazteko balio zuen. Gure erronka hura kontatzea zen, eta motzegi gelditzeko beldur ginen. Ezin genuen ehun orrialde erabili horretarako. Komikiak elipsi narratiborako gaitasun handia du, eta horrelako jokoak ahalbidetzen zizkigun.

Ilargiaren faseak

Elkarrizketen bidez adierazten diren pertsonaien obra bat da.

Bertol: Hasieratik ikusi genuen Leirek dolu hori gasolindegiko ezezagunekin eraman behar zuela. Zerbitzaria, hotelekoa eta egunero gurutzegramak egitera doan zaharra zeuden. Hiru pertsonaia izan behar ziren, bi oso gutxi direlako eta lau gehiegi. Horietako bakoitzaren garapena asmatzen hasi ginen. Harrerako mutilarekin maitemintze moduko bat dago, zerbitzariarekin adiskidetasun-istorio bat dago, eta Ramonekin istorio paternalago bat dago. Hiru harreman horiek nolabait aurrera egitea behar genuen. Ez dira pertsonaiak Leireri laguntzen diotenak, baizik eta berak laguntzen die pertsonaiei, eta hori da Leirek bizitzari lotzeko duen modua, lehenik ezezagun horien laguntza jasoz eta ondoren laguntza hori itzuliz.

Sandra: Bertolek Leireren pertsonaia eraiki du inguruko pertsonaiak oinarri hartuta. Neska hain lur jota dago non ezin baitu bere nortasuna garatu, eta inguruan dituen pertsonekin eraikitzen da.

Planotik kanpo gertatzen direla dirudien isiluneen istorio bat da.

Bertol: Bai, erritmo motela, elipsia eta isiluneak dira komikiaren hiru ardatzak.

Oso lan zinematografikoa da, eta Loreak bezalako filmen antzeko erritmoa du. Badaude komiki batzuk, adibidez Yurre Ugarte eta Joseba Larratxeren Joana Maiz edo Koldo Almandoz eta Aritz Truebaren Natasha, inoiz izan ez diren filmak direnak. Badirudi Hodeien gaineko aldean horrelako beste kasu bat izan daitekeela.

Bertol: Guri film bat egiteko abiapuntua izatea gustatuko litzaiguke. Idazten dudanean oso bisuala izaten naiz eta, liburua egin ahala, film baten script-a izan zitekeela pentsatzen genuen. Ez genuen horrela planteatu ez baitugu baliabiderik film bat egiteko, baina izugarri gustatuko litzaiguke.

Sandra Garayoa: "Jende asko hunkitu da, eta horrek esan nahi du zerbait ondo egin dugula"

Hugo Pratt-ek zioen komikia pobreen zinema dela.

Bertol: Hala da. Zinemak ahalegin pertsonal eta ekonomikoa behar du, eta hori lortzea zaila iruditzen zait.

Gero eta zeharkakotasun handiagoa dago medioen artean.

Bertol: Ideia izan nuenean oso bisuala zela ikusi nuen, eta horregatik pentsatu nuen komikian ipuin edo nobela batean baino gehiago. Oso indartsuak iruditzen zitzaizkidan Artikoko irudiak eta gasolindegiko irudiekiko kontrastea. Horregatik proposatu nion Sandrari istorio hau egitea.

Sandra: Eta isiluneengatik.

Bertol: Eta istorioaren minimalismoagatik. Komikiak gutxirekin asko konta zezakeela pentsatu nuen.

Gero eta ilustratzaile gehiago ari dira komikiaren mundura hurbiltzen.

Sandra: Normala iruditzen zait. Nire kasuan, euskarri eta teknika desberdinekin esperimentatu nahi dudan bezala, ilustrazioko beste eremu batzuk ere esploratzen hasten naiz, modu naturalean, nire jakin-minagatik.

Zenbait kristal elkartzen direnean, sortu egiten dira

Jatorrian komikia euskaraz eginda dago. Gero eta euskarazko komiki gehiago daude.

Sandra: Nire ustez, zenbat eta gehiago egin, orduan eta erreferente gehiago daude eta egiteko gogo handiagoa. Aurrekaria sortzen da.

Bertol: Laguntzak ere badaude. Gero eta gehiago dago, eta horrek lana errazten du. Marrazkilariek lan izugarria egiten dute, eta atzean laguntza ekonomikorik ez badago, ezinezkoa da horri aurre egitea. Laguntzak funtsezkoak dira.

Sandra: Nire kasuan, Eusko Jaurlaritzaren sormen beka lortu nuen. Urtero 15.000 euroko lau laguntza ematen dira komiki-proiektuetarako eta hiru album ilustraturen proiektuetarako. Laguntza hori gabe nik ezin izango nukeen proiektu hau egin, ez behintzat erritmo honetan. Denboran askoz gehiago luzatuko zatekeen, hobeto ordaindutako beste lan batzuei lehentasuna emango nielako.

Bertol: Komiki-proiektuak egiteko arazoak izan ditut; izan ere, proiektua saltzen ez bada, marrazkilariek, autonomoak izanik, ezin diote aurre egin. Irteerarik izango duen jakin gabe urtebeteko lana egitea bideraezina da. Kasu honetan laguntzak ezinbestekoak dira.

Tiradak txikiak dira, eta nahikoa irakurlerik ez badago, ez da jasangarria.

Bertol: Eta hori, proiektua argitaletxe bati saltzea lortzen baduzu. Saltzeko, proiektua egin behar duzu: sinopsia, pertsonaiak... Laguntzak eskuratzeko, argitalpen-kontratua izan behar duzu, bestela ezin duzu aurkeztu.

Sandra: Laguntzarik gabe, suizida samarra da komikiak egitea. Proiektu txiki batek urte erdia behar du. Zer pentsatua ematen du.

Hala ere, esperientzia errepikatzeko gogoa duzue?

Bertol: Nire kasuan bai. Ni helduentzako kontakizunak egiten hasi naiz, eta batzuk kontatu nahi dituzu eta beste batzuk ikusi nahi dituzu. Zaila dela pentsatzen dut, baina saiatuko naiz.

Sandra: Nik ere berriro egingo nuke. Esperimentatzea gustatuko litzaidakeen atea zabaldu dit.

Zer erantzun ari da jasotzen komikia?

Bertol: Salmentei dagokienez, oraindik ez dakigu. Jendearen erantzunari dagokionez, gaiagatik oso identifikatuta sentitu diren pertsonen erantzunak jaso ditugu. Ez genion liburuari heldu suizidioari buruz hitz egiteko soilik; izatez, guretzat garrantzitsuena istorio on bat kontatzea zen. Komikian paraleloan planteatzen ditugun bi istorioek erakartzen gintuzten. Eta, gainera, uste dut nahiko ikuspegi argitsua eman diogula, gaia berez iluna den arren.

Sandra: Nire kasuan feedback-a oso positiboa izan da. Jende asko hunkitu da, eta horrek esan nahi du zerbait ondo egin dugula.

Proiektuak?

Bertol: Ipuin-liburu bat amaitzen ari naiz, eta antzerkiaren munduan sartu naiz, falta nuen zerbait dena, eta mugitzen has dadin gogoa dut; eta azken fasean dagoen dokumental batekin ere ari naiz.

Sandra: Nire kasuan, Hodeien goiko aldean-en prozesuari eta zirrikituei buruzko erakusketa bat prestatzen ari naiz, Gildan. Gainera, album ilustratu bat egin nahi dut bakarka. Eta beti daude eguneroko gauza txikiak.