Eibartik

Oier Gorosabelek Eibartarrak zerrendan egindako galdera baten ostian, berba horren inguruko mezu trukia euki genduan posta-zerrenda horretan bertan.

Etzin esaten da Eibarren? ala etzan? eta etzun?

Ba, Eibarren hirurak esaten dira. Etzin da formarik arruntena, seguru asko. Toribio Etxebarriak horixe darabil (horixe bakarrik), eta gaur egun be, seguru asko, gehixen horixe entzungo da.

Etzan be normala da. Inguruko herrixetan be erabiltzen da, Debabarrena osuan, esate baterako, (Soraluze, Elgoibar, Mendaro, Mutriku...) eta Eibarren be asko erabiltzen da, bai aditz moduan, bai beste izen batzuk sortzeko (etzangarrixa, etzanaldixa...).

Eta etzun gitxiago erabiltzen dan arren, basarrittarren inguruan eta gehixenbat Agiñaga inguruan erabiltzen da. Mogelek be horixe darabil.

Horretara, hiru aldaerak erabiltzen dira Eibarren: etzin, etzan eta etzun.

Seguru asko hiru aldaeren erabilera-esparruen erdixan dagolako Eibar. Debagoienan etzin darabixe, Debabarrenan etzan, eta Bizkai alderutz etzun.

Hamentxe Oierren lehenengo mezua
Nere lehenengo komentarixua
Amatiñoren mezu bat
Eta azkenengo mezua

Urtero moduan, aurten be habixia ipini desku bigotedun txinbuak leihopian. Hamar urte izango dira honezkero. Pentsatzen dot ez dala urtero bikote bardiña izango, baiña urtero-urtero, maiatza inguruan hantxe agertzen dira gure etxostian dagon basora. Hantxe ibiltzen dira, gora-ta-behera, parian dabizen euli, eltxo eta mitxeleta guztien atzetik.

Goiko erretratua orain dala pare bat urtekua da. Orduan 3 kuma etara zittuen; aurtenguan be, 3 bai gitxienez. Hantxe dabiz gaur be kurriska batian; bigotedun txinbuak ixiltzia ez da erreza gero!

Izen zientifikua Muscicapa striata; euskera baturako eulitxori grisa aukeratu da. Baina Eibarko izena polittagua begittantzen jata: bigotedun txinbua. Moko azpixan dakazen lumatxo fin batzuengaittik ipinittako izena.

Eibarko agiri zaharrak begiratzen, sarrittan topauko dogu eguno berbia. Euno, heuno, eguno... bizpahiru formatan agertzen da agiri zaharretan. Garixa ereintzeko erabiltzen ziran herri-lurrak ziran. Erdi-aroko kontu ezezaguna dirudi, baina berbiak bizirik dirau toponimo moduan. Santa Kurutz eta Itturrua basarrixen arteko zelaixeri, oindiokan be, egunuak esaten jakue, garixa oin dala 40 urte inguru kendu eta zelai bihurtuta. Berba berezixa, Eibarko agirixetan bakarrik agertzen dana; ez hiztegixetan, ez beste iñungo agirixetan.

Oin dala urtebete jaixo zan Maddi, eta harrezkero neretzat ezezaguna zan ume-berbetia ikasten hasi naiz. Nere ama irakasle ona da. Apa, popo, kiki, koko, txitxi, txutxu eta antzerako berbak sartu dira nere bizitzan.

Beste guraso batzuen artian egotia be egokittu jata, eta konturatu naiz zelan gustatzen jakun danori txikigarrixekin berba eittia: yogurtxo bat jan, patxo bat emon... dana da ttikittua eta kuttuna umiekin berba egin bihar dogunian.

Eta zein da gaur egungo modia? Ba, erderazko berbak eta txikigarrixa erabiltzia: besito bat emon, ikusi gatito maittia, ai nere kariñito politta.

Horrek bihotzerria emoten desta. Aitortzen dot, EusTaliban hutsa izango naiz, baina holan da. Eta oindiokan hotzikara haundixaguak sartzen jataz euskerazko berbak erabiltzen diranian: Emon patxito amatxori!, Ai, bihotzito!. Nun dago amatxito?

Ez dot soportatzen.

Nor-Nori-Nork aditzak sortzeko orduan, nion-dizkiot-nizkion... itxurakuak erabiltzen dira euskera batuan. Horrek formok erdikaldeko euskalki eta hizkeretan erabiltzen dira. Mendebaldeko formak, berriz, eutsi aditzaren bittartez sortzen dira, eta hortik datoz deutsat (diot), neutsazen (nizkion), gentsan (genion), eta abarrak. Gure inguruan dotsat, notsan itxurakuak erabiltzen dira. Eibarren, baiña, ez bata eta ez bestia.

Mendebaldeko berbeten ezaugarri orokorra da Nor-Nori-Nork aditzaren paradigmak sortzeko eutsi aditza erabiltzia. Halandabe, lekuan lekuko aldaerak dagoz: Bizkaiko erdikaldian eta sartaldian -eu- da errua (deutsat); sortaldian (gure inguruko herri eta eskualdietan), ostera, -o- bokaldun formak sortzen dira:

• deutsaraz -- dotsaraz (dizkiot)
• geuntsan -- gontsan (genion)
• zeutsazun -- zotsazun (zenion)

Holaxen eitten dabe Eibar inguruko herri guztietan: Lea-Artibai inguruan, Durangaldeko toki batzuetan, Debagoienan...

Eibar, baina, berezixa da, eta -e- bokaldun formak erabiltzen dira gehixenetan: detsat, gentsan, baletsa...

Oso ezaugarri berezixa da, gure modoko berbetia dauken Soraluzen eta Ermuan be dotsat-notsan itxurako formak erabiltzen dittuelako.

Eibarren be, basarrittarren artian, eta gehixenbat Agiñagan, entzutzen dira -o-dun formak, baina salbuespena dira.

Azken urtiotan, eta nik asmau ezin doten errezoiren batengaittik, gaztien artian gero eta gehixago dagoz zabaltzen horrek formok. Jatorriz Ermua, Soraluze edo Debagoienakuak diran aldaerak.

Mandua: Telebisiñuana? Astuan parekua? Bai, baiña beste zeozer be bai. -mando atzizkixak beste esangura bat dauka gure artian: haundixa, garaua, normala baiño gehixago dana... Holaxe usamandua (paloma torcaz), erlamandua (abejorro), eta eulimandua (moscardón). Ez nahastau mandaeulixa (mosca borriquera), eta etxian be ikusiko dogun eulimandua.

Zibili-zabulua, zinbili-zaublia, ziburi-zaburua, zabulua... Hamaika aldaera daukaz berba honek gure herrixan. Jende nagusixak ondo ezagutzen dau, eta baitta natural-natural erabili be. Sasoi batian normalak ziran zibili-zabuluak basarri ataixetan; gaur egun ugarixak edozein parketan. Kolunpixua esaten dozula? Ba, bada ordua euskerazko berbia erabiltzen hasteko, ez dozu uste?

Eibarren gaztelerazko "pato" esateko hiru berba darabiguz: bilixa, paittia eta aratia. Euren artian, baina, badago alderik. Basarrikuak bilixak dira; pasekuak aratak, eta paittak... ba, danetik piskat. Arata /aratia:
Euskal Herri osoko berbia. Ekialderutz juanda, ate edo ahate entzungo dogu; gure inguruan eta Bizkaixan ahata edo antzeko formaren bat. Eibarren beti amaierako -a horrekin, baina hiru aldaera daukaz: ahata, arata eta agata. Esango neuke bigarren formia dala normalena. Hirugarrena Soraluze aldekua da gehixago.

Ahatak, normalian, errekakuak dira, edo pasian datozenak. Basarrikuak normalian, bilixak.

Paitta / paittia:
Berba hau Mendebalde guztian erabiltzen da (paitta, paitu, pato, patta...). Eibarren ez da larregi erabiltzen, eta gehixenbat basarriko ahatak izendatzeko erabiltzen da.

Bili / Bilixa:
Eibarren basarriko edo etxeko ahatak bilixak dira. Inguruko herrixetan (Soraluzen eta Ermuan) ezagutzen dabe berbia, baina ez dabe erabiltzen: "eibartarren berbia dok hori".

Ume-berbetan be erabiltzen da: "nun dago bili-bili?". Eta basarrixetan, bilixak erakartzeko (jaten emoteko, esate baterako), orduan be bili-bili-bili... esaten jakue. Oillueri purra-purra-purra... esaten jakuen moduan, bilixeri bili-bili-bili...

Eibartik kanpo ez dot sekula entzun. Entzunda dakat Bizkaiko kostaldian antzarkumeri bilidxo esaten detsela, baina bertan galdetu eta ez dot erantzunik jaso.

Arando Agiñaballian dago, Agiñagako elixatik gora igota. Usartza ingurutik pare-parian ikusten da, Urko magalian. Arando urrin egon da beti. Agiñatik aparte, eta Eibartik... zeresanik ez. Gaur egun be, porlanezko biderik ez dakan auzune bakarra da Eibarren.

Antxiñakua da Arando basarrixa; XV. gizaldirako tente zeguan. Gaur egun 5 basarriko auzunia da: Arandoguena, Arandoaurtena, Arandobarrena, Arando Etxebarri eta Arando Itturralde. Izenetan be berezixa da Arando. Azken gizaldixetan, izen bereko basarrixak bereizteko orduan, gaiñekua-azpikua, goikua-behekua, hametikua-handikua... erabili izan dira. Arandoko basarrixetan, baina, bizirik dago lehenagoko izendapena: Guena, Aurtena eta Barrena.

Inguru politta da. Tokirik gehixenetan moduan, han be gero eta piñu gehixago, baina oindiokan leku ederra eta lasaixa. Bertara heltzeko, Agiñagara juan, eta handik gora jarraittu. Autoz igo leike, baiña oinez hobeto. 10 minutu besterik ez dira.

Horixe da euskeraz diptongorik ugarixena, -au-. Makiña bat berbatan topauko dogu: arraunka, laurogei, aharrausi, simaur... Halandabe, normala da monoptongatzia; hainbat euskalki eta hizkeratan bilauko doguz horren adibidiak. Eibarren be horixe gertatzen da, eta -au- diptongodun berba gehixenetan, diptongo hori desagertu eitten da. Normalian errezago gertatzen da laburdura edo monoptongaziño hori hasierako silaban: berba hasieran monoptongatutako formak ziharo lexikalizatu dira:

aurpegi --- arpegi
laurogei --- larogei
laurden --- laren
auntzume --- antxume
jaungoiko --- jangoiko

Diptongua berba erdixan edo amaieran bada, forma bixak (diptongodun formia zein monoptongatutakua) entzutzen dira Eibarren:

arraunka --- arronka
umau --- umotu
arpauso --- arposo
arrausin(ka) --- arrosin(ka)
intxaur --- intxor
simaur --- simor
siraun --- siron

Diptongua berba amaieran dauken berbetan, forma osua gehixago entzutzen dala esango neuke. Berba batzuetan, gaiñera, eta beste herri batzuetako jokerian kontra, ez dago monoptongaziñorik, esate baterako: zamau, bakillau...

Monoptongaziñorako jokera hori, lexikuan ez eze, forma gramatikalizatuetan be arrunta da. Mitxelenari kaso eitten badetsagu, "mucho más a menudo en formas gramaticalizadas, no sólo a causa de la frecuencia de su empleo, sino también por la debilidad del acento" (Fonética histórica vasca, 1990).

Eibarren adizki multzo bittan topauko dogu sinplifikatze hori. Gehixenbat, eduki aditzan orain aldiko formetan (daukat=dakat; jaukat=jakat; dauk(at)e=dake...). Bestetik, nor-nori-nork serieko orainaldiko forma gitxi batzuetan (nauzu / nazu, nozu).