Eibartik

Asko idatzi izan da /f/ kontsonanteak euskaraz izan duen jatorriaz eta bilakaeraz. Badirudi ez dela jatorriz euskararen soinu-artxiboko fonema (Michelena, 1990). Horrek ez du esan nahi, baina, beste hainbatetan adierazi den moduan, euskaldunek ezinezko izan dutela soinu hori ahoskatzea. Hementxe Eibarren non eta noiz erabiltzen den, eta izan dituen bilakaerak.

F-ren ordez p erabiltzea, batez ere Gipuzkoa inguruko berrikuntza dirudi gehiago. Iturainek (1995) eta Frailek (1996) hainbat adibide ematen dizkigute Oriorako eta Oiartzunerako, askotan gaztelerazkoak ere bai. Berrikuntza hori, neurri batean Eibarrera ere iritsi zen, eta lekuko batzuek herskaria /p/ darabilte igurzkariaren ordez: apesiño, palta, Pelipe, pamelixa, paillo... Hala ere, normalean ez dago frikaria esateko zailtasunik eta f-dun formak arruntak dira, bai hitz hasieran (ferixa, frontoi, fiña, fenomenua...), zein hitz barruan (afaldu, afisiñua...). Hori bai, badira p-z bakarrik entzungo ditugun zenbait forma: alper, alperriko, alpapa, Naparrua, Pantxika, perratokixa...

Eibarren, gainera, inguruko beste hizkera batzuetan moduan, f-ren aldeko joera beste ingurune batzuetan ere aurkituko dugu:

p/f txandakatzea

Eibarko euskaran jatorriz /f/-dun formak gorde ez ezik, jatorriz /p/-dunak diren batzuk ere /f/-dun bilakatzen dira, eta alderantziz. Txandakatzea hitz askotxotan aurkituko dugu.

Adibide batzuk ipintze aldera:

ipini / ifini
arpan / arfan
prejidu / frejidu
ipar / ifar
pandero / fandero
plater / flater
pabonau / fabonau
prixku / frixku
prakak / frakak
priztixa / fristixa

Oro har, Eibarren gehiago entzuten dira /p/-dun formak, baina /f/-dunak ere maiz entzuten dira hiztun nagusienen ahotan. Frakak, frixkua eta fristixa kasuetan arruntagoak ere badira, agian /pr/ multzoa ahoskatzeko zailtasuna handiagoa delako.

Eibarren auzo batetik bestera alde gutxi dagoen arren, aipagarria da f-dun formak askoz ugariagoak direla Otaola-Kiñarraga auzoko hiztunetan. Bertatik igarotzen zen Eibar-Elgeta-Bergara-Arrasate errepide zaharra, eta Debagoienarekin hartu-eman handiagoa izan dute inguruko baserritarrek; inguru horietako baserritarrekin ezkontzak ere arruntak izan dira, eta horrek eragin txiki bat sortu du hizkeran. Fan, fuen (joan) formak ere inguru horretan entzuten dira gehienbat. Hala ere, Ermuan ere jaso dugu horren aztarrenen bat.

Oier Gorosabelek berba batzuen jatorrixaz galdetu, eta Amatiñok erantzun. Eibartarrak zerrendan izan da. Hamentxe laburpena:

ANTZINA

Latinezko "ante"tik omen dator: Italieraz, anzi; frantses zaharrez, ainz; okzitanoz eta katalanez, ans; galegoz eta portugaleraz, anciao; eta euskeraz, aintzin. Espainerazko "anciano" ere hortik dator, oso aspaldidanik.

EDO - ETA

EDO (O) eta ETA (Y), biak datoz latinetik. Lehenengoaren jatorria AUT da, eta bigarrenarena ET. Frantsesez oraindik ere ET da eta, gezurra dirudien arren, gaztelaniazko itxuraldaketa: ET-EI-I.

ERREKA

Hainbat dira latinetik datozen hitzak, erabat euskaldunak ematen duten arren. Esate baterako, nik uste nuen ERREKA guztiz euskalduna zela baina REGAR (ERREGAR) eta REGATAren senide da.

BEGIRATU

Eta, harrigarriagoa dena, Koldo Mitxelenari noizbait irakurri izan diodanez (orain ez dakit baina behar izatekotan aurkituko nuke, gai honetaz bere bizpahiru liburu baino ez baitaukat) BEGIRATU latinetik omen dator. Edonor esango luke begi bistakoa dela euskal jatorria, BEGI-RA-TU, euskara hutsa alegia. Ba ez, latinezko VIGILAREtik omen dator. Hau da BEILA-TU (gau beila) eta BEGIRATU jatorri berekoak dira.

LAGA

Sustraia LAXUS (laxo, nasai) da. Lehena aditza, latinez, LAXARE. Eta gaztelera zaharrean LEXAR, XIII menderarte. Handi aurrera DEXAR eta, azkenik, DEJAR. Okzitanoz LAISSAR, frantsesez LAISSER eta italieraz LASCIARE.

Abenduaren 28an, arratsaldeko 7,30etan, Portalean, Euskal Bizikletak Eibarko udalari 1996an eman eta Ego Ibarra Batzordeak aurten zaharberritu duen V. Bicicleta Eibarresa 16 mmko pelikula aurkeztuko da. Xabier Usabiaga kazetariak aurkeztuko du.

Pelikula 1956koa da, 34 minutu ditu eta urte hartako edizioko bost etapak daude jasota.

Sailkapen nagusia hauxe izan zen: irabazle nagusia eta mendiko sailkapenarena, Jesus Loroño; bigarrena, Jesus Galdeano, eta hirugarrena, Miguel Bover.

Laster kaleratuko da Toribio Etxebarriaren Viaje por el país de los recuerdos liburuaren 3. argitarapena. Orijinala 1968xan kaleratu zan Mexikon, Toribio hil eta gitxira; bigarrena Eibarko udalak kaleratu zeban 1990ian, Juan San Martinen hitzaurriakin.

Aurreko ediziño bixak agortuta dagoz, eta 2005. urte hasierarako kalian egongo da hirugarren ediziñua. Argitarapen barri horretarako hitzaurre labur bat egin dot: Toribioren bibliografixian bildumatxua, eta biografixa motza.

Orain dala 6-8 urte irakorriko neban liburu hori, eta harrezkero beste birrittan irakorri dot. Larregi esatia izango da, baina beti pentsau izan dot, liburu hori derrigor irakorri biharko zebela Eibarko bigarren hezkuntzako ikasliak. Liburu hori barriro liburudendetan egotia pozgarrixa da benetan. Etxebarria bere gaztaroko ipuin eta kontakizunak batzen ahalegindu zan, beste inongo helburu barik, baina 1890 eta 1940 bittarteko Eibarko historixia, bizimodua eta ohitturak ezagutzeko liburu aparta eskindu zeskuan. Anekdota hutsetik hasi, baina benetako historia lokala egin zeban idazliak.

Harañegun arratsaldian deittu zesten Correotik: "oye! el libro ese de Toribio Echevarría que vais a sacar... te queríamos sacar una foto... con la primera edición del libro...". Julio Calleja ahalegindu da, baina nerekin jai dauka; ezin danian ezin da, eta argazkixak, naturaltasuna eta ni neu, gatxa alkarrekin ondo konpontzia.

Gaur dakar notizia El Correo egunkarixak.

Diario Vascon be antzerako artikulua.

Urteroko osteratxua egin dot aurten be. Badagoz urtero-urtero bete biharreko rito sakratu batzuk: sanblasak ein, Arrate egunian sagardaua edan, sanandresetan talua jan... eta Durangoko azokan sartu-urten bat egin.

Aurtenguan inoiz baino lehenago egin dot: lehelengo egunian bertan. Gustora egoten zan. Jendetxua bai, giro politta, baina beste egun eta urte batzuetako bultzakada eta zoramenik ez.

Lehelengo Badihardugu euskara elkartearen mahaixan egon naiz. 13:00-15:30 bittartian. Txandarik errezena; suertia euki dot. Liburu batzuk saldu, eta gero erostera.

Durangoko generua

Aurten pozik etorri naiz. Gastautako dirua eta jasotako materixala ikusitta... erosketa ona. Abadiñoko lexikoaz Gaminde eta Saltarain, Urdazubi eta Zugarramurdiko euskara Estibalitz Montoya, Lino-beharrak eta Dimako emakumeak, Urdaibai, uretako hegaztien gidaliburua Hidalgo eta Villar, eta Euskaria show Antxon Narbaiza.

Bai, ez dira best-sellerrak, baina nik Durangon holako liburuak erosten dittut beti. Merkiak eta normalian liburutegixetan topatzen ez diranak. Literaturia urtian zihar erosten dot (erosten dotenian).

Itzalak, Iban Zaldua

Ustez erosketia amaittuta, eta kotxera bidian nindoiala, hantxe ikusi dot Iban Zalduaren azkenengo liburua: Itzalak. Gustau eitten jata Zalduak zelan idazten daben. Literaturarik ez dot erosten Durangon, baina atzeko azala irakortzen hasi naiz...

"Ohetik jaiki bezain pronto kontatu nahi izan zidan. Ba al dakizu zer amets egin dudan bart? Abandonatzen ninduzula; beste emakume batekin elkartzen zinela. Ez nuen ezaguntzen, baina jakin badakit ni baino gazteagoa zela. Umeak zurekin gelditzen ziren, noski, eta, ondorioz, etxetik alde egin behar zuena neu nintzen. Pisu konpartitu batera joan nintzen bizitzera. Irribarre egin nuen, zer bestela: beti egin dit grazia Arantzaren amesgaiztoen zehaztasunak; ni ez naiz sekula akordatzen neureez..."

Eta erosi egin dot.

Ipuinan amaieria jakitzeko, Itzalak.

Bergarako Juan Martin Elexpuruk prest-prest dauka Bergara aldeko hiztegia lana. Bergaran eta inguruetan batutako milaka berba batuko dittu. Azken 20 urtiotako lana.

Inguruko euskereri be tartetxo bat emon detse liburuan, eta beste kontu batzuen artian, Oñati, Leintz eta Eibarko berba berezixak gehittu dittu.

Honek dira, bergar baten ikuspuntutik, "Eibartarron" berbak. Guk erabiltzen dittugunak, eta Bergaran eta Debagoienian ostera ez (bigarren lekuan Bergara aldian entzunaguak diranak):

• abendu/ miru
• ardi/ arkakuxu
• arriabar/ arri
• arrio eiñ/ atzeraka eiñ
• bezau/ ezi
• biargin/ langille
• buztarri/ uztarri
• duan/ debalde
• egundo/ sekula, iñoiz
• enor/ garitxu, garatxo
• enparau/ gaiñetiko, osterantzeko
• eritxi/ iritzi eretxi
• foball/ futbol
• gandor/ gangar, txantxar
• garandu/ irakurri, urkuldu, aletu
• granuja/ mutiko
• igabera/ urtxakur
• ipuru/ arabaota
• kantina/ marmitt
• kopiñ/ andere
• kurrikak/ porrikak
• laba-txirtxil/ kukaratxa
• marraskillo/ karakol
• motxailla/ ijitto, ijittano
• nabo/ arbi
• otxin/ diru
• parra-parra/ txirrista
• peora/ atarte, eskape bebarru, atai
• pitxada/ dejada
• saltamatxin/ matxinsalto
• tartako/ tartamutu
• txorokil/ kaskara, artakaskara
• txortabar/ abarsorta

Nik beste pare bat be gehittuko neukez: pella, barixako, aratuste, sosiuz, masma, ugaratxo, bili, erramu, katamixar, sanjuan sorba, ixu-egun (su-bedeinkatu egun), karrajo, hirutxur.

Liburua Gabon ingururako eukiko dogu esku artian. Zain gaozak, Juan Martin!

» HIRUTXUR (Iz.) - diedro; vértice interno del ángulo; esquina; rincón; interior del ángulo.

"Angulo entrante constituído por tres planos" (TE, 442).

Hirutxur baten ezkutau zan, etsaieri igesik. /
Se escondió en un rincón, escapando de los enemigos.

Toribio Etxebarriaren Lexicon del euskera dialectal de Eibar hiztegitik (online bertsioa).

errobero leche recién ordeñada. • Egosi bako esne eratxi barrixa, ondiokan berua. Hortik izena.

• Osasunandako ona zalakuan ume askori emoten etsen erroberua ni umia nitzala. Pitxargaiñera juan, eta txikitia ordainduta erroberua barrura. Gero, veinte inguruan, txarra zala hasi ziran esaten medikuak, eta prohibidu eiñ eben (Candido Eguren, Eibarko Hiztegi Etnografikoa).

Zapatuan Leire Narbaiza ikusi neban kalian, aspaldiko partez. Hainbat barriketaren artian, galdera bat egin zestan: "zelan da Eibarren, pazientzia ala pazientzixia?" Ez dot uste kontu horretan zuri edo baltz esateko modurik dagonik, arauak beste salbuespen dagolako, baina Eibarren badago ehuneko haundi baten betetzen dan lege fonetikua.

Eibarren hauxe da arau orokorra: i + a, e o > ixa, ixe ixo

Kasu honetan hainbat dira adibideak, esate baterako:

gehien > geixen
bihar > bixar
ia > ixa
txilio > txilixo
lekario > lekaixo
kaiola > kaixola
abiada > abixada
goian > goixan
bizio > bisixo
esaiok > esaixok
nekien > nekixan
neikion > neikixon
Zumaia > Zumaixa
Ernio > Ernixo

Salbuespen dira, Bizkaiko hizkeren ereduaren aurka joaz, bihotz, gorantzia eta zorion (bixotz, gorantzixa, sorixon). Maileguen kasuan ere salbuespen ugari dago. Dena dela, oro har, esan daiteke gehienetan ez dutela x-rik hartzen, batez ere berrienetan: kriada, sosio, presio (precio), merienda, kalsio, komunio... Gure laginean ez dugu hitz horien artean x-dun forma bakar bat ere aurkitu. Badira sosixo eta komunixo bezalako formak darabiltzaten hiztunak, baina forma horiek, jatorriz, inguruko beste herri batzuetakoak dira gehiago, bai Bizkaia aldekoak (Mallabia, Zaldibar, kostaldea...), zein Elgoibarkoak; edo bestela, gazteek analogiaz sortutakoak. Larrañagak (Antzuolako euskara, 1998) ere antzeko oharra egiten du Antzuolarako, zaharrenek junio eta julio dioten bitartean, gazteak julixo eta junixo esaten hasi direla adieraziz. Elgetan, Bergaran eta Soraluzen ere antzeko joera jaso ahal izan dugu guk ere.

Erdaratik mailegatu diren eta –ia amaiera duten hitzetan, berriz, kontraesana handiagoa da. Oro har talde handi bi egin daitezke.

• erdaraz hiato direnek (-ía: filosofía, geografía...), gehienetan x hartzen dute Eibarko euskaran: filosofixa, jardinerixa, geografixa... Salbuespenak ere badira, hala ere (poesia...)
• erdaraz diptongo direnetan (industria, memoria, gracia, farmacia, acacia, historia, paciencia, burocracia....), gehienetan ez da x-rik hartzen: akasia, farmasia, industria, pazientzia, grazia, burokrasia.... Hemen ere salbuespenak badaude, berba batzuk bietara entzuten direlako: memoria / memorixa; historia / historixa. Baina joera nagusia horixe dela esango nuke.

Karrajo pasillo. • Basarri batzuetan (lehengo itxuria gordetzen dabenetan), sukaldiaren eta behi-asken artian dagon tartia; etxietan edozein pasaleku. Ik. askaurre

Askaurre zona delantera de los pesebres. • Kortan, ganau-asken aurreko lekua. Basarri zaharretan sukalde onduan dago sarri, eta karrajo lana egitten dau; gaur egun, basarri gehixenetan kortian erdiko pasagunia da. Ik. karrajo.

Oin dala 10 urte inguru barriztau genduan basarrixa, baiña ordura arte ganau-askak hamentxe bertan eguazen, sukaldera begira. Oin hormia daguan tokixan? Ba hortxe eguan karrajua, askaurria. Oin konpletamente diferente dago, ezta? Baiña lehen askaurria hamentxe bertan, sukaldera begira (Eibarko Hiztegi Etnografikoa)